Ψηφίδες αλησμόνητων πατρίδων στο Κιλκίς – Άσπρος της Ανατολικής Ρωμυλίας

Έρευνα – παρουσίαση: Θεόδωρος Π. Μποράκης

Αφιερώνεται στην γενιά των ξεριζωμένων Ελλήνων, των όπου γης πατρίδων, που διαλύθηκαν στη θύελλα της Ιστορίας κι έγιναν σκόρπιες ψηφίδες στον κόσμο, μα στάθηκαν όρθιοι στην άκρη της Ελλάδας. Έναν αιώνα τώρα, ζωντανές ψηφίδες, στολίζουν το ψηφιδωτό του Κιλκίς με τα ήθη και τα έθιμα των αλησμόνητων πατρίδων τους.

Άσπρος (Byalla) της Ανατολικής Ρωμυλίας

Ο Άσπρος της Ανατολικής Ρωμυλίας έλαβε την ονομασία του περίπου τον 2^ο π.Χ. αιώνα κι είχε ελληνικό πληθυσμό που εγκαταστάθηκε στην περιοχή πιθανότατα από τον 6^ο αιώνα π.Χ. Σήμερα λέγεται Byala και υπάγεται στην Βουλγαρία στην περιφέρεια της Βάρνας. Πολύ κοντά και νότια από τον Άσπρο βρίσκεται το ακρωτήριο του Αγίου Αθανασίου  που αποτελούσε ελληνικό θρησκευτικό κέντρο κατά τον πρώιμο Χριστιανισμό. Ο Άσπρος περιλαμβάνεται στα ελληνικά χωριά της Ανατολικής Ρωμυλίας (σήμερα Βουλγαρίας) στην παραθαλάσσια ζώνη της Μαύρης Θάλασσας και υπαγόταν στην Μητρόπολη Μεσημβρίας. Κατοικούνταν από 400 ελληνικές οικογένειες ή 2.050 Έλληνες κατοίκους. Απείχε περίπου 53 χιλιόμετρα βορειοανατολικά από τον Πύργο (Μπουργάς), 41 περίπου χιλιόμετρα από την Αγχίαλο και 38 περίπου χιλιόμετρα νότια από την Βάρνα.

Στην ευρύτερη αυτή περιοχή από τα προϊστορικά χρόνια ως τις αρχές του 20^ου αιώνα (1906) το ελληνικό στοιχείο ήταν πάντοτε ακμαίο και πυκνότατο.

Ο Άσπρος βρισκόταν στην ευρύτερη περιοχή της ξακουσμένης αρχαίας Πεντάπολης, πολύ κοντά στην Αγχίαλο, τη Σωζόπολη, την Μεσημβρία, την Αγαθούπολη και τη Βάρνα. Έλληνες έποικοι από αυτές τις πόλεις, κατά την εποχή του Κριμαϊκού Πολέμου (1853) ίδρυσαν τον Πύργο Βουλγαρίας.

Κατά την τρισχιλιετή ιστορία του ελληνισμού της παραθαλάσσιας περιοχής της Ανατολικής Ρωμυλίας, οι κάτοικοι δοκιμάστηκαν από εισβολείς μεταξύ των οποίων: Άβαροι, Ούνοι, Σλάβοι, Φράγκοι, Τούρκοι, Βούλγαροι.

Σύμφωνα με τον καθηγητή κ. Αγτζίδη, οι Έλληνες της περιοχής ανάπτυξαν σημαντικά τις κοινοτικές τους δομές και ενεργοποιήθηκαν πολιτιστικά, ιδιαίτερα από το δεύτερο μισό του 19ου αιώνα. Ιδρύθηκαν φιλολογικοί, φιλεκπαιδευτικοί, φιλανθρωπικοί σύλλογοι, δημιουργήθηκαν σχολεία, κοινωφελή καταστήματα, βιβλιοθήκες. Εκδόθηκαν και κυκλοφόρησαν εφημερίδες. Η ραγδαία οικονομική, κοινωνική και πολιτιστική εξέλιξη των Ελλήνων οδήγησε στη μεγάλη εθνική τους διαφοροποίηση από τους σύνοικους λαούς.

Την 16 Ιουλίου 1906 οι κάτοικοι του Άσπρου έζησαν τις δραματικές συνέπειες των βουλγαρικών θηριωδιών κατά του Ελληνισμού της Ανατολικής Ρωμυλίας.

Τα χωριά Άσπρος, Ραβδάς και Μπάνια προ της καταστροφής του 1906, αν και ελληνικά χωριά διατηρούσαν δημοτικά σχολεία με Βούλγαρους δασκάλους, υποχρέωση που εφαρμόστηκε από την βουλγαρική κυβέρνηση βάσει του εκπαιδευτικού νόμου.

Εκτός άλλων εθίμων, στην περιοχή τηρούνταν ένα χαρακτηριστικό πανάρχαιο θρακικό έθιμο που τηρούσαν οι ελληνικές κοινότητες της Ανατολικής Ρωμυλίας, ήταν το στόλισμα της χελιδόνας (9 Μαρτίου). Μ’ ένα ξύλινο ομοίωμα χελιδονιού στολισμένο με πρασινάδα, τα παιδιά τριγυρνούσαν στα σπίτια κι έψαλαν τα «Χελιδονίσματα» ή τα «Τραγούδια του Μάρτη». Διασώζονται κάποιοι στίχοι αυτού του τραγουδιού: «Χελιδόνα πέρασε / απ’ τη Μαύρη Θάλασσα / έκατσε και λάλησε / και γλυκά κελάϊδισε / Ποιόναν πρωτολάλησε; / Τον δάσκαλο κι εμάς.

-Μάρτη, Μάρτη μου καλέ / και Απρίλη μου χρυσέ / τι καλά μας φέρνετε; / -Τα καλά και τ’ αγαθά: / έξω ψίλλοι και ποντίκια / μέσα ήλιος και χαρά.

Σήκου καλή νοικοκυρά, / βάλε τα πατίκια σου / έμπα στο κελάρι σου / φερ’ εικοσιοχτώ αυγά / για εμάς τα τέσσερα / τ’ άλλα για τον δάσκαλο.

Το 1924 με την ανταλλαγή των πληθυσμών οι κάτοικοι του χωριού Άσπρος εγκαταστάθηκαν στην περιοχή Παιονίας του Νομού Κιλκίς στο χωριό Αμάτοβο που μετονομάστηκε σε Άσπρος. Στα σπίτια των Ελλήνων του χωριού Άσπρος εγκαταστάθηκαν βουλγάρικοι ανταλλάξιμοι πληθυσμοί που προέρχονταν από το χωριό Άθυρα του Νομού Πέλας.

Πηγές:

1. Αρχείον του Θρακικού λαογραφικού και γλωσσικού θησαυρού – Τόμος 21 – Εν Αθήναις 1956 – Δ.Κ. Βογαζλής, Λαογραφικά Βορειοθράκης (σελ.190).
2. Αρχείον του Θρακικού λαογραφικού και γλωσσικού θησαυρού – Τόμος 21 – Εν Αθήναις 1956 Δ.Κ.Βογαζλή, Βορειοθρακικός Ελληνισμός (σελ.187)
3. Αρχείον του Θρακικού λαογραφικού και γλωσσικού θησαυρού – Τόμος 37 – Εν Αθήναις 1974 – Αναδημοσίευση από περιοδικό Ελληνισμός: Η προ των καταστροφών δύναμις του Ελληνισμού εν Ανατολική Ρωμυλία (σελ.210)
4. Βλάσης Αγτζίδης – Οι Έλληνες στη Βουλγαρία – Άρθρο από την ιστοσελίδα http://www.neomonastiri.gr (16/3/2015).
5. Byala – Ιστοσελίδα https://excitingbulgaria.com (Άρθρο για τη σύγχρονη Byala) (28/8/2023).

Φωτογραφία: Άποψη από την σύγχρονη Byala (Άσπρος). Πηγή: https://commons.wikimedia.org