ΠΕΡΙ ΚΑΛΑΘΙΩΝ ΚΑΙ ΚΑΛΑΘΟΠΟΙΩΝ

3 Νοεμβρίου, 2022

Γράφει ο Θανάσης Βαφειάδης

Μετά το «καλάθι της νοικοκυράς» έχουμε τώρα το «καλάθι του νοικοκυριού», το οποίο σε κάτι με «καπαμά» παραπέμπει, σύμφωνα με την τηλεοπτική απάντηση ενός ηλικιωμένου που έγινε viral. Το σίγουρο είναι ότι με τις ανεξέλεγκτες τιμές στα είδη πρώτης ανάγκης στα σούπερ – μάρκετ έχουμε χάσει τ’ αυγά και τα καλάθια και αφού περί αυγών έχω γράψει σε προηγούμενο σημείωμά μου ας γράψω τώρα και για τα καλάθια και για τους τεχνίτες που τα κατασκεύαζαν.
Ο καλαθάς ή καλαθοποιός, που στη βυζαντινή εποχή ονομαζόταν «κανοποιός» ή «καλαθοπλόκος», ήταν ο κατασκευαστής καλαθιών, τα οποία πουλούσε ο ίδιος ή γυρολόγοι πωλητές στα χωριά, στα πανηγύρια και στα παζάρια των πόλεων. Η τέχνη του απαιτούσε μεγάλη πείρα, δεξιοτεχνία και ταχύτητα και τη μάθαινε κανείς κυρίως μέσα από την οικογενειακή παράδοση.

Ήταν ιδιαίτερα διαδεδομένη μεταξύ των αθιγγάνων. Αποτελούσε, επίσης, ευκαιριακή ασχολία ορισμένων παραγωγών, συνήθως αμπελουργών, που μάθαιναν να πλέκουν καλάθια όχι για να ασκήσουν την τέχνη επαγγελματικά αλλά για να καλύψουν τις ανάγκες του τρύγου.

Περιοχές που η καλαθοπλεκτική γνώρισε άνθιση ήταν η Ροδόπη, τα νησιά των Κυκλάδων και η Κρήτη. Οι ξακουστοί τεχνίτες της Σαντορίνης μπορούσαν να πλέξουν επί παραγγελία 500 – 600 κοφίνια το χρόνο ενώ τα ονομαστά τους εργαστήρια έφταναν να κατασκευάζουν 1.500 κοφίνια το χρόνο. Στην Τήνο των αρχών του 20ου αιώνα 3.000 – 4.000 καλαθάκια φορτώνονταν κάθε εβδομάδα για τη Σμύρνη, για να τοποθετηθούν σε αυτά τα νωπά σύκα της Σμύρνης, που προορίζονταν για τις Ευρωπαϊκές αγορές.

Στην περιοχή του Κιλκίς δραστηριοποιούνταν αρκετοί καλαθοπλέκτες που την πρώτη ύλη, καλάμια, λυγαριά και σάζι την έβρισκαν στις όχθες των λιμνών της Δοϊράνης και της Αρτζάν, στα έλη και στα ποτάμια του Αξιού και του Γαλλικού. Στο χωριό Τούμπα μάλιστα, όπως γράφει η Ζέτα Παπαγεωργοπούλου, υπήρχε κατακόρυφος αργαλειός για το σκοπό αυτό. Από σάζι έπλεκαν επίσης ψάθες, τις «ραγκουζίνες», για να στρώνουν το πάτωμα του σπιτιού.

Από τα μέσα του 20ου αιώνα τα καλάθια απέκτησαν περισσότερο διακοσμητικό παρά χρηστικό ρόλο, αφού υποκαταστάθηκαν από το πλήθος των φτηνών πλαστικών και γυάλινων βιομηχανικών σκευών και έτσι η παραγωγή ειδών καλαθοπλεκτικής περιορίστηκε σε σημαντικό βαθμό.

Τα καλάθια διαιρούνταν σε 3 κατηγορίες: στα καλάθια, στις «κόφες» και στα «πανέρια». Από αυτά τα καλάθια διαιρούνταν στα κοινά που ήταν κατασκευασμένα από καλάμι ή λυγαριά και στα πολυτελή που ήταν φτιαγμένα από κλαδιά ιτιάς. Οι κόφες περιελάμβαναν τα «κάνιστρα», που ήταν κατάλληλα για τη μεταφορά φρούτων, τα κοφίνια των σταφυλιών, τα κοφίνια της μπουγάδας, τα κοφίνια των χαλικιών, τα ασβεστοκόφινα και τα μελισσοκόφινα.

Στην καλαθοποιία χρησιμοποιούνταν κλαδιά ιτιάς, λυγαριάς, βούρλα, καλάμια ή σχισμένα ξύλα. Τα εύκαμπτα κλαδιά ετήσιας ή διετούς ιτιάς κόβονταν την άνοιξη ή το φθινόπωρο, ξεραίνονταν για να μην αλλοιωθεί το χρώμα τους, τινάζονταν για να πέσουν τα φύλλα τους και φυλάγονταν όρθια σε στεγνό χώρο.

Όταν επρόκειτο να δουλευτούν γινόταν η διαλογή, καθαρίζονταν από τις πλαϊνές παραφυάδες και βρέχονταν για να είναι πιο ευλύγιστα κατά την επεξεργασία. Τα καλάμια σχίζονταν σε λωρίδες ανάλογου πλάτους και χρησιμοποιούνταν σε χλωρή κατάσταση ή σε συνδυασμό με λυγαριά. Τα λεπτότατα σχισμένα ξύλα της κερασιάς, της φουντουκιάς και της μυρτιάς, χρησιμοποιούνταν σε καλάθια πολυτελείας.

Εργαλεία που χρησιμοποιούσε ο καλαθοποιός ήταν το κλαδευτήρι, ο σβανάς, το σουβλί, ο κόπανος, το σχιστήρι ένα είδος μαχαιριού με μικρή καμπυλωτή στην άκρη της λάμα και το μέτρο για να υπολογίζονται ο πάτος και το ύψος των κοφινιών.
Το πλέξιμο του καλαθιού γινόταν ως εξής: Πρώτα σχηματιζόταν η βάση (πάτος) από 7 βέργες χωρισμένες σε δυο δέσμες που είχαν 4 βέργες η μια και 3 η άλλη. Στο κέντρο των βεργών της πρώτης δέσμης ανοιγόταν μια κατάλληλη σχισμή μέσα από την οποία περνούσαν οι βέργες της δεύτερης δέσμης και έτσι σχηματιζόταν σταυρός. Το δέσιμο του σταυρού άρχιζε με άλλες 4 βέργες οι οποίες πλέκονταν κυκλικά.

Οι 7 πρώτες βέργες μαζί με άλλες 7, που τοποθετούνταν ενδιάμεσα κατά το πλέξιμο, αποτελούσαν τα στημόνια ή τις κολώνες του καλαθιού. Όταν η βάση έπαιρνε τις επιθυμητές διαστάσεις, τα στημόνια λυγίζονταν προς τα επάνω και δένονταν, ενώ το πλέξιμο συνεχιζόταν με 3 μόνο βέργες. Έτσι σχηματιζόταν η στεφάνη η οποία αποτελούνταν από δυο διπλές σειρές λυγαριάς ή 3 μονές και η οποία χτυπιόταν με τον κόπανο στα ενδιάμεσα των στημόνων ώστε να γίνει το πλέξιμο σφιχτό. Αυτό συνεχιζόταν κατόπιν ως τα χείλη. Όταν άρχιζε το πλέξιμο των καλαθιών λύνονταν οι στήμονες.

Μόλις το καλάθι έφτανε σε ύψος 2 εκ. κάτω από το προκαθορισμένο άρχιζε η κατασκευή των χειλιών και των λαβών που γινόταν ως εξής: διαλέγονταν 4 στήμονες ανά δυο απέναντι και διαμετρικά από τους άλλους και πάνω τους τοποθετούνταν άλλοι 4. Στη συνέχεια λαμβανόταν η πρώτη από αριστερά δέσμη των στημόνων η οποία συστρέφονταν και λυγιζόταν προς τα δεξιά. Αντίστοιχα η δεξιά δέσμη λυγιζόταν προς τ’ αριστερά και έτσι σχηματιζόταν η ημικυκλική λαβή.

Μπορεί να χασμουρηθήκατε αρκούντως διαβάζοντας τη λεπτομερή περιγραφή κατασκευής ενός καλαθιού αλλά τώρα είστε έτοιμοι να κατασκευάσετε κι εσείς ένα καλάθι. Τι να το κάνετε θα μου πείτε αφού δεν μπορείτε να το γεμίσετε με τρόφιμα. Ε, μπορείτε να βάλετε μέσα τον ανεκδιήγητο υπουργό ανάπτυξης, που στο καλάθι δε χωρεί και στο κοφίνι περισσεύει, και να τον εναποθέσετε σε κάποιο ποτάμι όπως έγινε με το Μωυσή στο Νείλο κατά τα γραφόμενα της Παλιάς Διαθήκης. Μπορεί ο «υπουργός της καρδιάς μας» να μην είναι νήπιο αλλά τέτοια μέτρα για την καταπολέμηση της ακρίβειας μόνο άτομα με νηπιακή αντίληψη θα μπορούσαν να τα σκεφτούν.