Η ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ ΣΤΟ ΚΙΛΚΙΣ ΑΠΟ ΤΟ 1830 ΜΕΧΡΙ ΤΟ 1911

Σύμφωνα με τον Γεώργιο Τουσίμη, ερευνητή του ιστορικού αρχείου του υπουργείου Εξωτερικών, κατά την τρίτη δεκαετία του 19ου αιώνα υπήρχαν στο Κιλκίς δάσκαλοι που δίδασκαν κατ’ οίκον επί πληρωμή ελληνική γραφή και ανάγνωση. Διασώζονται και τα ονόματα των ελληνοδιδασκάλων της δεκαετίας του 1840 που ήταν οι ελληνιστές Γρηγόριος και Χατζημακάριος. Η ελληνική κοινότητα το 1840, ανήγειρε νέο σχολικό οίκημα, για να καλύψει τις ανάγκες μόρφωσης των ελληνοπαίδων. «Είναι απολύτως εξακριβωμένο», γράφει ο Τουσίμης, «ότι μέχρι το 1858 που εμφανίστηκε η Ουνία, το σχολείο του Κιλκίς ήταν αποκλειστικά ελληνικό και σε χέρια ελληνιστών διδασκάλων».

Στα τέλη της δεκαετίας του 1850 Κιλκισιώτες έμποροι που είχαν δραστηριοποιούνταν στη Β.Δ Μακεδονία επέλεξαν για δασκάλους της πατρίδας τους τον περίφημο ελληνιστή Ντίμιταρ Μιλαντίνωφ, απόφοιτο της Ζωσιμαίας Σχολής των Ιωαννίνων και τον Ξενοφώντα Ζινζίνωφ απόφοιτο Γυμνασίου Αθηνών, που κατάγονταν και οι δύο από τη Στρούγκα της Αχρίδας. Δυστυχώς η εκλογή των Μιλαντίνωφ και Ζινζίνωφ ήταν πολύ ατυχής γιατί στο μεταξύ, και οι δυο πρώην ελληνιστές διδάσκαλοι συνεργάζονταν με την «Πανσλαβιστική Εταιρεία» και είχαν καταστεί δραστήρια όργανά της χωρίς να δρουν φανερά. Δίδασκαν μεν στην σχολή του Κιλκίς την ελληνική γλώσσα, αλλά εξηγούσαν τα μαθήματα στη σλαβική τοπική διάλεκτο ως πιο κατανοητή και με αυτό τον τρόπο προδιέθεταν τους μαθητές υπέρ της χρήσης και της εισαγωγής στο σχολείο και στην εκκλησία της βουλγαρικής γλώσσας. Αυτό δεν διέφυγε από την προσοχή του επισκόπου Πολυανής που κατήγγειλε τον Μιλαντίνωφ ως ταραχοποιό στις τουρκικές αρχές, οι οποίες τον απομάκρυναν από το Κιλκίς. Μετά τον Μιλαντίνωφ εγκαταστάθηκε στο Κιλκίς νέος ελληνιστής δάσκαλος ο Ανδρόνικος Ιωσήφ, ο οποίος όμως ήταν μαθητής του Μιλαντίνωφ και ακολούθησε τα βήματά του δασκάλου του.

Κατά την σχολική περίοδο 1857-1858 ο Μιλαντίνωφ διορίστηκε για δεύτερη φορά στο Κιλκίς με την συγκατάθεση του επισκόπου Μελετίου. Ο Μελέτιος θεώρησε ανάξια προσοχής την προπαγανδιστική δράση του Μιλαντίνωφ και σε σχετική διαμαρτυρία απάντησε «Αδελφέ μου ποιος τους εμποδίζει; Ας διδάσκονται και βουλγαρικά και γαλλικά και αν θέλουν και την γλώσσα του διαβόλου. Μόνο να με αφήσουν ήσυχο».

Γνωρίζουμε ότι μέχρι το 1870 ο Κωνσταντίνος Δούπκος δίδασκε τα ελληνικά γράμματα εις Κιλκίσιον μισθοδοτούμενος επί 15 συναπτά έτη από τον «Ελληνικόν Φιλεκπαιδευτικόν Σύλλογον» αλλά παύτηκε λόγω έλλειψης μαθητών. Μάλιστα ο δάσκαλος αυτός άλλαζε θρησκεία και εθνικότητα, μια ουνίτης, μια σχισματικός, μια Σέρβος, μια ορθόδοξος, ανάλογα με το ποιος του έδινε χρήματα.

Γνωρίζουμε, επίσης, ότι το βουλγαρικό κράτος ήδη από τη δεκαετία του 1880 επέλεγε τους εξυπνότερους από τους μαθητές του Κιλκίς και τους προσέφερε υποτροφίες για να συνεχίσουν τις σπουδές τους στη Σόφια ακόμη και σε χώρες της Δυτικής Ευρώπης.

Το 1884 ο Αύγουστος Μπονέτι, προϊστάμενος της παροικίας των καθολικών στη Θεσσαλονίκη μίσθωνε στο Κιλκίς μια οικία με έναν ιερέα και έξι αδελφές του ελέους για μια πενταετία, με σκοπό την μόνιμη εγκατάσταση των καλογριών και την ίδρυση καθολικού σχολείου. Αυτός ο ιερέας ήταν ο πατήρ Μισέλ γνωστός στο Κιλκίς ως Μουσμουσέλ και μάλλον είναι το ίδιο πρόσωπο που συναντάμε να δίνει συνεντεύξεις σε ελληνικές εφημερίδες μετά τη μάχη του 1913. Οι καλόγριες αυτές του Ιδρύματος Αδελφών του Ελέους Αγίου Βικεντίου του Παύλου Καθολικής Εκκλησίας απέκτησαν ένα ακίνητο 2 στρεμμάτων με 4 διώροφα κτήρια και 2 αποθήκες και πρόσωπο στην οδό Μητροπόλεως. Τα ταπιά του Αυτοκρατορικού Οθωμανικού Κτηματολογίου Διοικήσεως Θεσσαλονίκης εκδόθηκαν στο όνομα της ηγουμένης Μαρίας του Πορταλές που αποβίωσε στο Κιλκίς στις 19-11-1901, αφού σύμφωνα με το οθωμανικό δίκαιο στο κτηματολόγιο εγγραφόταν μόνο φυσικά και όχι νομικά πρόσωπα. Στο σχολείο των καλογραιών φοίτησε και ο ηγέτης της Εσωτερικής Μακεδονικής Επαναστατικής Οργάνωσης (ΕΜΕΟ) ο Γκότσε Ντέλτσεφ που είχε γεννηθεί στο Κιλκίς στις 23 Ιανουαρίου 1872 και τον οποίο θεωρούν εθνικό ήρωα τόσο η Βουλγαρία όσο και η λεγόμενη Βόρεια Μακεδονία.

Σύμφωνα με τον Dimitar Vlahov που γεννήθηκε στο Κιλκίς το 1878 ελληνικό σχολείο δεν υπήρχε παρά την προσπάθεια του Ελληνικού προξενείου Θεσσαλονίκης να λειτουργήσει σχολείο στο σπίτι του Έλληνα ιερέα. Η προσπάθεια αυτή δεν ευοδώθηκε γιατί οι κάτοικοι δεν ήθελαν να στείλουν τα παιδιά τους σε ελληνικό σχολείο. Ο ίδιος γράφει ότι δεν υπήρξε ποτέ ούτε σερβικό σχολείο και όταν για πρώτη φορά τη δεκαετία του 1890 κάποιος Γιοβάνοβιτς από το Μαυροβούνιο πήρε την άδεια να ανοίξει σερβικό σχολείο στο Κιλκίς χτυπήθηκε και εκδιώχθηκε από τους εξαρχικούς. Αργότερα παρακάλεσε τους διώκτες του να του επιτρέψουν να μείνει και να ζήσει στο Κιλκίς και να νοικιάσει ένα σπίτι όπου θα παρείχε γεύματα στα φτωχά παιδιά χωρίς να ανοίξει σχολείο. Εκείνοι δέχθηκαν με την προϋπόθεση να μην προβαίνει σε καμία προπαγανδιστική ενέργεια.

Το 1905 σε μια κατάσταση μαθητών της ελληνικής κοινότητας εμφανίζονται 12 παιδιά 6-15 ετών, από τα οποία τα έξι είναι τέκνα του δάσκαλου, του δικαστικού και του φαρμακοποιού της κοινότητας.

Το 1911 σύμφωνα με τον Οδηγό του Νικολάου Ιγγλέση στο Κιλκίς, Κιλκίτς όπως αναγράφεται με λατινικούς χαρακτήρες υπήρχαν 3 βουλγαρικά, 2 τουρκικά, 2 καθολικά και ένα Ελληνικό σχολείο. Το ένα από τα βουλγάρικα σχολεία είναι το «παλιό Γυμνάσιο» που σήμερα λειτουργεί ως Λαογραφικό Μουσείο ενώ είναι άγνωστο που στεγαζόταν το ελληνικό. Πληροφορίες για τον τρόπο που προσφερόταν η κλασική ισλαμική παιδεία στις διάφορες βαθμίδες της στα παιδιά των Οθωμανών βρίσκουμε στη στατιστική των τουρκικών σχολείων του σαντζακίου Θεσσαλονίκης 1910-1911. Στην πόλη του Κιλκίς αυτή τη χρονιά λειτουργούσαν μια αστική σχολή με 3 τάξεις, 1 δάσκαλο και 14 μαθητές, ένα δημοτικό σχολείο με 3 τάξεις, 4 δασκάλους και 80 μαθητές και ένα Παρθεναγωγείο.

Αυτή είναι η ορατή πλευρά των ζητημάτων της εκπαίδευσης στην παλιά πόλη του Κιλκίς, που επί μισό και πλέον αιώνα βρέθηκε στη δίνη οξύτατων εθνικών ανταγωνισμών, με βασικούς άξονες τη θρησκεία και την παιδεία. Η αθέατη πλευρά τους είναι και η πιο ενδιαφέρουσα, καθώς η αλλαγή των νουφουζίων στον καϊμακάκη του Κιλκίς από Πατριαρχικούς σε Εξαρχικούς και η επιλογή σχολείων ήταν αποτέλεσμα εξαναγκασμών, εκβιασμών και κυρίως χρηματισμού. Ιδίως των οικονομικά ασθενέστερων, που επέλεγαν σχολείο με κριτήριο τα τέκνα τους «να τρώγωσιν ένα γεύμα εντός του Σχολείου και από καιρού εις καιρόν [να έχουν] κανέν ένδυμα ή υπόδημα…». Αυτοί μάλιστα που πρόδιδαν με χαρακτηριστική ευκολία εθνικότητα και θρησκεία απαιτούσαν προκαταβολικά τα «αργύρια» της προδοσίας! Και όπως έγραφε χαρακτηριστικά σε ο αρχιερατικός επίτροπος Νέστωρ Βήτας σε επιστολή του από το Κιλκίς στις 4 Μαρτίου 1901 προς τον Γενικό Πρόξενο Θεσσαλονίκης Ευγενιάδη: «Αυτά τα πράγματα δια χρημάτων γίνονται και πολλών λιρών μάλιστα και παράδειγμα ας έχομεν τους Ουνίτας και διαμαρτυρομένους, οίτινες θυσιάζουν άπειρα κεφάλαια χωρίς ποσώς να αποθαρρύνωνται…»