Τα προβλήματα που αντιμετωπίζει ο ποταμός Αξιός και οι αισθητήρες μέτρησης της στάθμης των υδάτων που τοποθετήθηκαν στην γέφυρα

Γράφει ο Βαγγέλλης Αποστολίδης

Στην εγκατάσταση συστήματος μέτρησης στάθμης υδάτων στην γέφυρα του ποταμού Αξιού, στο ύψος της Αξιούπολης, προέβη στα τέλη της προηγούμενης εβδομάδος η περιφέρεια Κ. Μακεδονίας, με υπεύθυνο τον τομέα ανάπτυξης και περιβάλλοντος, στο πλαίσιο εφαρμογής του έργου «Διαλειτουργικό Γεωπληροφοριακό Σύστημα» της εν λόγω γενικής διεύθυνσης ανάπτυξης και περιβάλλοντος.

Ένα έργο, που είναι ενταγμένο στο πρόγραμμα «Αντώνης Τρίτσης» και χρηματοδοτείται στο 100% εξ αυτού.

Οι αισθητήρες δεν χρειάζονται καμμία παροχή, διαδικτύου ή ρεύματος, καθώς θα λειτουργούν με ηλιακούς συλλέκτες και θα επικοινωνούν με το διαδίκτυο μέσω κινητού τηλεφώνου. Οι σταθμοί θα μετρούν την στάθμη του νερού (απόσταση επιφάνειας νερού από την γέφυρα)

Αστικός περιβαλλοντικός σταθμός

Αυτόματοι – αυτόνομοι τηλεμετρικοί περιβαλλοντικοί σταθμοί.

O σταθμός στέλνει τις μετρήσεις αυτόματα ανά 30mim, στο cloud μέσω κινητής τηλεφωνίας.

Η τροφοδοσία του σταθμού με ενέργεια γίνεται με φωτοβολταϊκό συλλέκτη.

Ο σταθμός τοποθετείται σε ταράτσα κτιρίων στο τσιμέντο, ή μπορεί να προσδεθεί σε κιγκλίδωμα.

Καταλαμβάνει λιγότερο από ένα τετραγωνικό μέτρο.

Το συνολικό ύψος είναι περίπου δύο μέτρα.

Ο σταθμός είναι υψηλής ακριβείας, εφάμιλλες ή και καλύτερες των σταθμών της ΕΜΥ και οι παρεχόμενες μετρήσεις.

Τα προβλήματα που αντιμετωπίζει ο ποταμός Αξιός αναδεικνύει διασυνοριακή έρευνα του inside story και του Investigative Reporting Lab που πραγματοποιήθηκε με την υποστήριξη του Journalismfund Europe

Ο ποταμός Αξιός ή Βαρδάρης έχει μήκος 388 χλμ και διατρέχει την Βόρεια Μακεδονία και την Ελλάδα. Τα προβλήματα που αντιμετωπίζει ο ποταμός αναδεικνύει διασυνοριακή έρευνα του inside story και του Investigative Reporting Lab που πραγματοποιήθηκε με την υποστήριξη του Journalismfund Europe.

Το ποτάμι ήταν κάποτε το κέντρο της κοινωνικής και ψυχαγωγικής ζωής στα Σκόπια, όμως εδώ και σχεδόν δύο δεκαετίες έχει μετατραπεί σε ανεπίσημο σκουπιδότοπο της πόλης. Μία περιήγηση στον Βαρδάρη αρκεί για να συμπεράνει κανείς τι είδους περιβαλλοντική βόμβα είναι -πτώματα ζώων, πεταμένες τηλεοράσεις, καναπέδες, υπολογιστές, οικοδομικά απόβλητα είναι μόνο ένα μικρό μέρος της «διακόσμησης» του ποταμού. Υπάρχουν αμέτρητες παράνομες χωματερές μικρής και μεγάλης κλίμακας που βρίσκονται κοντά του.

Τα Σκόπια είναι μία από τις λίγες ευρωπαϊκές πόλεις που δεν διαθέτουν εγκαταστάσεις επεξεργασίας λυμάτων, γεγονός που συμβάλλει σημαντικά στο πρόβλημα -όλα τα περιττώματα από περίπου 200.000 χιλιάδες νοικοκυριά και τα βιομηχανικά απόβλητα ρίχνονται ελεύθερα στο ποτάμι. Η κατασκευή της μονάδας επεξεργασίας λυμάτων στα Σκόπια παραμένει ημιτελής λόγω αμέλειας, γραφειοκρατικών περιπλοκών και σκανδάλων διαφθοράς των διοικούντων.

Σύμφωνα με τον νόμο, οι βιομηχανικές μονάδες πρέπει να διαθέτουν σταθμούς επεξεργασίας νερού, αλλά συχνά αποδεικνύεται πως αυτοί είτε δεν λειτουργούν, είτε «πειράζονται». Χαρακτηριστικό παράδειγμα η διαρροή βιομηχανικών μεταλλουργικών αποβλήτων το 2019, όταν ο Βαρδάρης χρωματίστηκε πορτοκαλί. Όταν ο χώρος επιθεωρήθηκε από το υπουργείο Περιβάλλοντος, το νερό που έρεε από τον σταθμό ήταν εντάξει, αλλά διαπιστώθηκε ότι τα παράνομα πεταμένα απόβλητα προέρχονταν από εταιρεία στην οποία επιβλήθηκε πρόστιμο, αν και δεν ασκήθηκαν νομικές διώξεις.

Στα πρόθυρα του βιολογικού θανάτου

Οι λαϊκές των Σκοπίων είναι γεμάτες από λαχανικά που καλλιεργούνται στα χωριά, που χρησιμοποιούν το ποτάμι ως τη μόνη πηγή άρδευσης, παρότι το Κέντρο Δημόσιας Υγείας της Βόρειας Μακεδονίας απαγορεύει στους πολίτες του να χρησιμοποιούν το νερό για άρδευση, ψάρεμα. «Ο ποταμός βρίσκεται σχεδόν στα πρόθυρα του βιολογικού του θανάτου», λέει ο γιατρός Λιούπτσο Κονσταντινόφσκι, ο οποίος είναι επικεφαλής του τμήματος υγιεινής του Κέντρου Δημόσιας Υγείας. «Παρά το γεγονός ότι είναι προβληματικό, οι άνθρωποι χρησιμοποιούν αυτό το νερό για άρδευση. Έχουμε προβλήματα με την επιθεώρηση από τους διάφορους δήμους, κανείς δεν ελέγχει τίποτα», λέει ο κ. Κονσταντινόφσκι.

Εκτός από την άρδευση απαγορεύεται η πόση του νερού αυτού, το κολύμπι αλλά ακόμη και η προσέγγιση κοντά στο ποτάμι κατά τη διάρκεια των ζεστών καλοκαιρινών ημερών, όταν οι υδρατμοί είναι πυκνοί. Η βακτηριολογική ανάλυση για το πόσιμο νερό και το νερό κολύμβησης, που γίνεται μία φορά το μήνα, δείχνει το υψηλότερο επίπεδο βακτηριολογικής ρύπανσης του ποταμού Βαρδάρη (κατηγορία 4), ενώ η χημική ρύπανση είναι επίσης η υψηλότερη από την άποψη της χημικής ποιότητας (κατηγορία 5).

Στη Διοίκηση Υδρομετεωρολογικών Υποθέσεων της Βόρειας Μακεδονίας αναλύεται μόνο ένα περιορισμένο φάσμα βαρέων μετάλλων και τρεις βιολογικές παράμετροι, καθιστώντας τη χημική κατάσταση του ποταμού απροσδιόριστη. Επιπλέον, τα φυτοφάρμακα, τα αντιβιοτικά και άλλες χημικές ουσίες από τα λύματα μεγάλων βιομηχανικών εγκαταστάσεων δεν μπορούν να εξεταστούν στα εργαστήρια του συγκεκριμένου οργανισμού, καθώς δεν διαθέτει τον σχετικό εξοπλισμό.

Μία τάση αργής βελτίωσης

Σε αντίθεση με τη Βόρεια Μακεδονία, η Ελλάδα παρακολουθεί το νερό των ποταμών της σε τακτική βάση από το 2009, εναρμονιζόμενη με την οδηγία-πλαίσιο της ΕΕ για τα ύδατα (2000/60/ΕΚ). Τα πρώτα Σχέδια Διαχείρισης Λεκάνης Απορροής Ποταμού (συμπεριλαμβανομένου αυτού για τη λεκάνη απορροής του Αξιού) εκπονήθηκαν το 2009 και αναθεωρήθηκαν το 2016. Κατά τη διάρκεια της έρευνας των IRL/inside story, η 2η αναθεώρηση των σχεδίων διαχείρισης λεκανών απορροής ποταμών βρισκόταν στο στάδιο της ολοκλήρωσης, αλλά λόγω καθυστερήσεων η Ευρωπαϊκή Επιτροπή αποφάσισε να παραπέμψει την Ελλάδα στο Δικαστήριο της Ευρωπαϊκής Ένωσης.

Από τον Αξιό η Ελλάδα λαμβάνει δείγματα κάθε Μάιο, Οκτώβριο και Δεκέμβριο για να προσδιορίσει τη χημική κατάσταση του νερού του ποταμού. «Στο παρελθόν είχαμε κάποιες μικρές, θα έλεγα σημειακές υπερβάσεις -μία φορά υδράργυρο, μία φορά μόλυβδο, που είναι βιομηχανική ρύπανση, και άλλες δύο φορές κάποια λιπάσματα. Αν το εξετάσουμε σε μία περίοδο 20 ετών, βλέπουμε μία τάση βελτίωσης, μία μικρή, αργή αλλά σταθερή βελτίωση. Την τελευταία πενταετία όλες οι μετρήσεις όλων των ουσιών είναι κάτω από τα όρια της ΕΕ» αναφέρει ο Γενικός Γραμματέας Υδάτων του υπουργείου Περιβάλλοντος και Ενέργειας, Πέτρος Βαρελίδης.

Η δημοσιογραφική ομάδα του inside story και του IRL είχε πρόσβαση στα αποτελέσματα των χημικών μετρήσεων σε επτά σταθμούς του Αξιού. Μέχρι το 2018 ο σταθμός μέτρησης Ευζώνων, που βρίσκεται κοντά στα σύνορα, αποτύπωνε μια μέτρια οικολογική κατάσταση του ποταμού, ενώ εντοπίστηκαν συγκεντρώσεις υπολειμμάτων από βιομηχανική επεξεργασία και φωσφόρου και αζώτου από τη χρήση λιπασμάτων. Μεταξύ 2018 και 2022 η ποιότητα των υδάτων του Αξιού εμφανίζεται καλή σε όλους τους σταθμούς, με μία εξαίρεση. Το 2018 οι μετρήσεις στους Ευζώνους δείχνουν υπερβάσεις στο φθορανθένιο (ουσία που χρησιμοποιείται στην παρασκευή αγροχημικών, βαφών και φαρμακευτικών προϊόντων) και στον σταθμό Βαρδαρόβαση υπερβάσεις στον μόλυβδο.

Φτωχές, κακές και μέτριες συνθήκες

Το νερό του ποταμού ρέει συνεχώς και η όποια ρύπανση μπορεί να διαχέεται, αλλά αφήνει ανεξίτηλο σημάδι στους ζωντανούς οργανισμούς του οικοσυστήματος, στη χλωρίδα και την πανίδα της κοίτης του ποταμού, καθώς και στα ψάρια. Για τον λόγο αυτό, ενώ στην αρχή οι μετρήσεις της ποιότητας των επιφανειακών υδάτων αφορούσαν μόνο την παρουσία χημικών ενώσεων, η ΕΕ σταδιακά θεώρησε ότι πρέπει να εξεταστούν και οι οικολογικοί δείκτες ώστε να αντικατοπτρίζουν την πραγματική κατάσταση του ποταμού.

Η οικολογική κατάσταση θεωρείται πλέον ανώτερη από τη χημική κατάσταση, πράγμα που σημαίνει ότι αν οι οικολογικοί δείκτες δεν είναι καλοί, ακόμη και αν δεν ανιχνεύεται χημική ρύπανση σε έναν σταθμό, η συνολική κατάσταση χαρακτηρίζεται ως «κατώτερη της καλής» ή «κακή». Ο Δρ. Σταμάτης Ζόγκαρης, επικεφαλής ερευνητής στο Ελληνικό Κέντρο Θαλασσίων Ερευνών συντονίζει τις επιστημονικές ομάδες που παρακολουθούν τις οικολογικές παραμέτρους του ποταμού Αξιού. «Από την αρχή της παρακολούθησης, είχαμε συνθήκες κάτω του μέσου όρου.

Δηλαδή φτωχές, κακές και μέτριες συνθήκες. Αυτήν την κατάσταση την έχουμε παρατηρήσει σε όλους τους σταθμούς κατά μήκος του ποταμού, από τα σύνορα μέχρι τη θάλασσα. Πράγμα που σημαίνει ότι το οικοσύστημα είναι επιβαρυμένο και σίγουρα αυτή η επιβάρυνση δεν σχετίζεται μόνο με τη ρύπανση» επισημαίνει.

Κατάντη του φράγματος Ελεούσας, ο Αξιός συμβάλλεται με τον παραπόταμο Βαρδαρόβαση, «ένα πολύ μολυσμένο υδάτινο σώμα που αλλάζει τα πάντα στο ποτάμι», σύμφωνα με τον κ. Ζόγκαρη. Τα φυσικοχημικά δείγματα δείχνουν ότι η κατάσταση του συγκεκριμένου παραπόταμου είναι «κακή», ενώ τα ψάρια δυσκολεύονται να επιβιώσουν, αν βέβαια υπάρχουν.

Η σύγκριση της συνολικής κατάστασης (χημικής και οικολογικής) μεταξύ της πρώτης και του προσχεδίου της δεύτερης αναθεώρησης του σχεδίου διαχείρισης της λεκάνης απορροής του Αξιού έδειξε σταθερότητα. Από τα 35 επιμέρους υδάτινα σώματα στα οποία χωρίζεται ο Αξιός, εκείνα που βρίσκονται σε καλή κατάσταση μειώθηκαν από 18 σε 16, ενώ την ίδια στιγμή εκείνα με μέτρια κατάσταση αυξήθηκαν από 9 σε 12. Στην προηγούμενη αξιολόγηση πέντε σταθμοί χαρακτηρίζονταν ως «άγνωστης κατάστασης» και τώρα υπάρχουν διαθέσιμα στοιχεία, αν και ελλιπή, ενώ υπάρχει ακόμα ένας σταθμός που χαρακτηρίζεται ως «κακής κατάστασης» -στην 1η αναθεώρηση αυτό συνέβαινε για τον σταθμό Α10, ενώ στη 2η αναθεώρηση καταγράφονται κακές συνθήκες στην Ελεούσα.

Διασυνοριακό πρόγραμμα Aqua M-II

Αντιβιοτικά, φυτοφάρμακα και βιομηχανικά χημικά στο νερό του ποταμού

Σε μία προσπάθεια παρακολούθηση της ποιότητας των επιφανειακών υδάτων στον Βαρδάρη/Αξιό οι δήμοι Γευγελής από τη Βόρεια Μακεδονία, Παιονίας και Χαλκηδόνας από την Ελλάδα, μαζί με το Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, συμμετείχαν σε ένα διασυνοριακό ερευνητικό έργο με την ονομασία Aqua M-II, με προϋπολογισμό 1,5 εκατ. ευρώ.

Για τις ανάγκες του έργου αυτού, πραγματοποιήθηκαν δειγματοληψίες στα νερά και στις δύο πλευρές των συνόρων. Με τον σύγχρονο εξοπλισμό που απέκτησε το ΑΠΘ αναζητήθηκαν όχι μόνο των ουσιών που περιλαμβάνονται στον κατάλογο προτεραιότητας και παρακολούθησης της ΕΕ, αλλά και πολλών άλλων.

«Προσπαθήσαμε να ελέγξουμε περισσότερες από 600 ενώσεις», λέει η Δήμητρα Λαμπροπούλου, καθηγήτρια Χημείας στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο και επιστημονική υπεύθυνη του Aqua M-II. Κατά την ανάλυση εντοπίστηκαν φαρμακευτικά προϊόντα (αντιβιοτικά που χρησιμοποιούνται για ανθρώπινη χρήση και ορισμένα κτηνιατρικά), φυτοφάρμακα και βιομηχανικά χημικά. «Οι συγκεντρώσεις αυτών των ενώσεων κυμαίνονταν σε επίπεδα παρόμοια με αυτά που ανιχνεύονται σε υδάτινα σώματα άλλων χωρών της ΕΕ», δήλωσε η κ. Λαμπροπούλου.

Τα αντιβιοτικά αποτελούν ισχυρή ένδειξη της παρουσίας αστικών λυμάτων στον ποταμό. Η κ. Λαμπροπούλου αναφέρει ότι οι σημερινές εγκαταστάσεις επεξεργασίας λυμάτων δεν μπορούν να απομακρύνουν το 100% των ενώσεων. Επιπλέον, στο ποτάμι καταλήγουν και ανεπεξέργαστα λύματα, είτε επειδή δεν υπάρχουν εγκαταστάσεις επεξεργασίας λυμάτων είτε επειδή δεν λειτουργούν σωστά. «Δεν αντιμετωπίζουμε μόνο τα δικά μας προβλήματα, αλλά και τα προβλήματα των γειτόνων μας. Δεν ισχυρίζομαι ότι στην Ελλάδα όλες οι μονάδες επεξεργασίας λυμάτων λειτουργούν άψογα, αλλά στη Βόρεια Μακεδονία τα προβλήματα είναι πολύ πιο έντονα», λέει ο κ. Βαρελίδης.

«Τα χημικά και τα λιπάσματα από τα πεδινά της περιοχής των Σκοπίων καταλήγουν στο ποτάμι, το ίδιο και κάθε πιθανή βιομηχανική ρύπανση, καθώς και τα αστικά λύματα. Προφανώς, θα ήταν πολύ καλύτερα αν υπήρχε μονάδα επεξεργασίας λυμάτων στην πόλη των Σκοπίων», προσθέτει.

Μετά την ολοκλήρωση του έργου, ο εξοπλισμός που αποκτήθηκε με χρηματοδότηση της ΕΕ δεν ξαναχρησιμοποιήθηκε. Αντιθέτως ο δήμος Παιονίας αξιοποίησε τα μηχανήματα που προμηθεύτηκε μέσω του προγράμματος για να εξοπλίσει το υπερσύγχρονο τμήμα Χημείου της Δημοτικής Επιχείρησης Ύδρευσης και Αποχέτευσης Παιονίας. «Αντλούμε νερό από το υπέδαφος και οι αναλύσεις μας δείχνουν ότι δεν υπάρχει σύνδεση με τα επιφανειακά νερά του ποταμού Αξιού. Το νερό είναι πόσιμο, γι’ αυτό και το τροφοδοτούμε στο δίκτυο», λέει ο Τριαντάφυλλος Ναλμπάντης, δημοτικός σύμβουλος και πρόεδρος της δημοτικής επιχείρησης ύδρευσης.

Οι κίνδυνοι από τις τροποποιήσεις της κοίτης

«Όσο κατεβαίνουμε προς τα κάτω, προς το χαμηλότερο τμήμα του ποταμού, το ποτάμι είναι καλύτερο από άποψη χημικών ουσιών. Όσον αφορά τα οικολογικά χαρακτηριστικά που σχετίζονται με τα ψάρια, όσο πιο κάτω πηγαίνουμε στο ποτάμι, τόσο χειρότερα είναι. Και αυτό οφείλεται κυρίως στις τροποποιήσεις που έχει υποστεί ο ποταμός, στις μορφολογικές τροποποιήσεις-επεμβάσεις, για τα τεχνητά κανάλια, αλλά και στη φυσική κοίτη του ποταμού» επισημαίνει ο Γενικός Γραμματέας Υδάτων του υπουργείου Περιβάλλοντος και Ενέργειας Πέτρος Βαρελίδης.

Η Περιφέρεια Κεντρικής Μακεδονίας σχεδιάζει ένα έργο αποκατάστασης των εκβολών του Αξιού, προκειμένου να μην μειωθεί το βάθος του Θερμαϊκού κόλπου. Ωστόσο οι επιστήμονες προειδοποιούν ότι τα έργα που αλλοιώνουν τη μορφολογία του ποταμού και εξαλείφουν τους μαιάνδρους του έχουν σημαντικές επιπτώσεις στην οικολογική του κατάσταση και θέτουν σε κίνδυνο και τον μηχανισμό «αυτοκαθαρισμού» του.

«Τα παραποτάμια δάση και τα έλη του ποταμού, καθώς και τα νησιά, λειτουργούν ως φίλτρα, ως εργαλεία αυτοκαθαρισμού του ποταμού. Με την ευθυγράμμιση, τα αναχώματα και τα διάφορα έργα, καθώς και την εξόρυξη χαλικιών σε πολλά σημεία, η υδρομορφολογία του ποταμού έχει υποβαθμιστεί. Αν υπήρχαν αυτές οι κατασκευές, θα είχε πολύ μεγάλο θετικό αντίκτυπο στον καθαρισμό του ποταμού» λέει ο κ. Ζόγκαρης.