Σύνδρομο επαγγελματικής εξουθένωσης

Ιστορία και ορισμοί της έννοιας «επαγγελματική εξουθένωση» (Burn out)
Ο όρος «επαγγελματική εξουθένωση» (professional burn out) χρησιμοποιήθηκε για πρώτη φορά σε επιστημονικά άρθρα, από τον Αμερικανό ψυχίατρο-ψυχαναλυτή Χέρμπερτ Φρούντενμπερτζερ, στα μέσα της δεκαετίας του ’70, στις Ηνωμένες Πολιτείες της Αμερικής.
Βασιζόμενος στις εμπειρίες επαγγελματιών που παρείχαν εθελοντικά τις υπηρεσίες τους σε χώρους υγείας και πρόνοιας, ο Φρούντενμπερτζερ χρησιμοποίησε την έννοια της «επαγγελματικής εξουθένωσης» για να περιγράψει τα ποικίλα ψυχοσωματικά συμπτώματα, που εμφανίζονταν σε εργαζόμενους που βίωναν καταστάσεις υψηλής πίεσης.
Από τότε, ένας σημαντικός αριθμός ερευνητών, τόσο στις ΗΠΑ, όσο και στην Ευρώπη, έχει ασχοληθεί με τον ορισμό, την αιτιοπαθογένεση, τις επιπτώσεις και την αντιμετώπιση του φαινομένου.
Λίγα χρόνια αργότερα, στα τέλη της δεκαετίας του ’70, η Κριστίν Μάσλατς όρισε ως σύνδρομο επαγγελματικής ή, αλλιώς, ψυχοσωματικής εξουθένωσης, μια κατάσταση σωματικής και ψυχικής εξάντλησης, στην οποία ο επαγγελματίας αναπτύσσει μια αρνητική εικόνα για τον εαυτό του και χάνει το ενδιαφέρον και τα θετικά συναισθήματα που έτρεφε για την εργασία του, τους συναδέλφους και τους πελάτες του.

Σημεία και συμπτώματα του συνδρόμου επαγγελματικής εξουθένωσης (burn-out)

Το σύνδρομο επαγγελματικής εξουθένωσης συνδέεται με την εμφάνιση μιας σειράς σωματικών, ψυχολογικών και συμπεριφορικών συμπτώματα (Κούπερ και Παίυν, 1998 & Ahola et al.):
Πιο συγκεκριμένα, πολλά από τα σωματικά συμπτώματα του συνδρόμου είναι και τα ακόλουθα:

-Σωματική εξάντληση/κούραση
-Κατάθλιψη
-Αυπνία/Υπερυπνία
-Πονοκέφαλοι
-Υπερένταση
-Αδύναμο ανοσοποιητικό σύστημα (συχνές και παρατεταμένες ασθένειες)
-Αύξηση/μείωση βάρους
-Αναπνευστικά προβλήματα

Δεν είναι, όμως, λίγα και τα ψυχολογικά συμπτώματα του φαινομένου. Ο επαγγελματίας που έρχεται αντιμέτωπος με το σύνδρομο επαγγελματικής εξουθένωσης εμφανίζει, πολύ συχνά, ευερεθιστότητα και έλλειψη υπομονής, με αποτέλεσμα να έρχεται σε σύγκρουση με συναδέλφους, με την οικογένεια αλλά και με το φιλικό του περιβάλλον. Γίνεται, συνήθως, πιο απαθής, κυνικός και έχει, εμφανώς, πιο αρνητική διάθεση, σε σχέση με το παρελθόν. Γενικότερα, ο εργαζόμενος βιώνει τη συναισθηματική εξάντληση, την έλλειψη συναισθηματικού ελέγχου και τη μειωμένη αυτοπεποίθηση και αυτοεκτίμηση.
Παράλληλα, το στρες, ο εκνευρισμός, η ανησυχία και η αδυναμία λήψης αποφάσεων με νηφαλιότητα, είναι ψυχολογικά συμπτώματα που ταλανίζουν και, ουσιαστικά, παγιδεύουν τον επαγγελματία υγείας, δημιουργώντας του ένα συναίσθημα αδιεξόδου. Πολύ συχνό φαινόμενο ενός burn-out, είναι η εμφάνιση κατάθλιψης ή, απλώς, καταθλιπτικών συμπτωμάτων.
Τέλος, αξίζει να αναφέρουμε και τα συμπεριφορικά συμπτώματα του συνδρόμου, μερικά από τα οποία είναι:

-Χαμηλή εργασιακή απόδοση
-Έλλειψη ικανοποίησης και ευχαρίστησης
-Συνεχή και έντονα παράπονα για την εργασία
-Συχνή χρήση φαρμακευτικών ουσιών
-Υπερβολική χρήση αλκοόλ και καφεΐνης
-Αδυναμία συγκέντρωσης
-Ακαμψία στη σκέψη και αντίσταση στην αλλαγή
-Αδυναμία καθορισμού στόχων και προτεραιοτήτων
-Εργασιομανία

Κατά το 1980, γίνεται μια αξιόλογη προσπάθεια να περιγραφεί η εξελικτική πορεία του συνδρόμου, λαμβάνοντας υπόψιν ότι η επαγγελματική εξουθένωση δεν εμφανίζεται ξαφνικά στον επαγγελματία αλλά ακολουθεί κάποια στάδια ανάπτυξης (Εντελουίτς και Μπρότζκυ, 1980).
Έτσι, λοιπόν, στην πρώτη φάση, στο λεγόμενο στάδιο του ενθουσιασμού, ο- συνήθως- πρωτοδιοριζόμενος επαγγελματίας μπαίνει στο χώρο της Υγείας γεμάτος φιλοδοξίες, γεμάτος προσδοκίες από τον εαυτό του, τους ασθενείς του, τους συναδέλφους του, ακόμα και από την πολιτεία. Αφιερώνει χρόνο, κόπο, ενέργεια, κάνοντας τη δουλειά τρόπο ζωής, προσδοκώντας να αντλήσει από αυτήν τη μέγιστη ανταμοιβή και ικανοποίηση. Αναλώνει ατελείωτες ώρες άμισθης εργασίας, έχοντας την πεποίθηση πως θα φέρει την αλλαγή σε όλα. Κλείνει ερμητικά τα αυτιά του σε όλους τους έμπειρους και παλαιότερους συναδέλφους, που τον νουθετούν και τον «γειώνουν», σε όλους αυτούς που παραθέτουν τις δικές τους άκαρπες προσπάθειες.
Κι ύστερα, συναντιέται με την αμφισβήτηση, την αμφιβολία και την αδράνεια. Στο στάδιο αυτό, ο επαγγελματίας αρχίζει να συνειδητοποιεί τη δυσαναλογία ανάμεσα στο χρόνο και στον κόπο που αφιερώνει και στην ικανοποίηση που παίρνει από τη δουλειά του. Αρχίζει να αμφισβητεί τον εαυτό του, τις ικανότητές του, τις γνώσεις του, παίρνει μέρος σε μερικά extra σεμινάρια κατάρτισης, αναλαμβάνει μερικές δουλειές ακόμη.
Με την πάροδο του χρόνου, η απογοήτευση παίρνει τη θέση της πρωταρχικής εξιδανίκευσης των πάντων. Αρχίζει να ενοχλείται που η προσφορά του δεν αναγνωρίζεται, παραπονιέται για το χαμηλό μισθό του, το εξαντλητικό του ωράριο, την έλλειψη υποστήριξης από τους συναδέλφους του.
Κάπου εδώ, φτάνει στο στάδιο της απογοήτευσης και της ματαίωσης. Ο επαγγελματίας αναρωτιέται αν αξίζει τελικά να δουλεύει, να αγχώνεται και να προσπαθεί. Νιώθει παγιδευμένος, διαψευσμένος, αναθεωρεί στόχους, παίρνει συναισθηματική απόσταση από τους ασθενείς του αλλά και από άτομα του περιβάλλοντός του. Βιώνει το αδιέξοδο και την κατάθλιψη, καθώς πιστεύει ότι οι προσπάθειές του είναι μάταιες.
Πολλοί είναι οι επαγγελματίες που καθηλώνονται στο στάδιο αυτό, εμφανίζοντας πληθώρα σωματικών και ψυχολογικών συμπτωμάτων, τα οποία έχουμε αναφέρει και πιο πάνω.
Να σημειωθεί ότι το σύνδρομο επαγγελματικής εξουθένωσης μπορεί να οδηγήσει τον επαγγελματία στο να επενδύει την ελάχιστη ενέργεια στη δουλειά του, να αγνοεί τις ανάγκες των ασθενών του και να αποφεύγει κάθε είδους καινοτομία ή αλλαγή (τέταρτο στάδιο) (Εντελουίτς και Μπρότζκυ, 1980).

Στρατηγικές πρόληψης/μείωσης του συνδρόμου επαγγελματικής εξουθένωσης (burn out)

Στη σύγχρονη εποχή, ο επαγγελματίας υγείας, καλείται να αναγνωρίσει δυνάμεις, αδυναμίες, αλλά και τα όριά του, έτσι ώστε να μπορεί να προσφέρει, με τη μέγιστη αποτελεσματικότητα, σε άτομα που πραγματικά έχουν ανάγκη από βοήθεια και υποστήριξη, φροντίδα με ανθρώπινο πρόσωπο.
Το σύνδρομο επαγγελματικής εξουθένωσης, όπως ήδη έχουμε πει, έχει ποικίλες επιδράσεις στη ζωή του εργαζόμενου. Η έγκαιρη αναγνώριση και πρόληψη του φαινομένου είναι υψίστης σπουδαιότητας, μιας και το σύνδρομο αυτό μπορεί να επηρεάσει σημαντικά την υγεία του εργαζόμενου και την ποιότητα ζωής του.
Ο επαγγελματίας έχει την τάση να αγνοεί ενδείξεις ή συμπτώματα κούρασης ή εξάντλησης, πιστεύοντας ότι «αντέχει» και ότι μπορεί να φροντίσει επαρκώς τον εαυτό του, υπερεκτιμώντας, με τον τρόπο αυτό, τις δυνάμεις του. Η έγκαιρη αναγνώριση των συμπτωμάτων και η επίγνωση της ψυχικής και σωματικής του κατάστασης, μέσα από την αυτοπαρατήρηση, αφουγκραζόμενος τις ανάγκες και τις επιθυμίες του, κρατούν τον επαγγελματία υγείας μακριά από την ψυχοσυναισθηματική εξάντληση.
Η ερευνητική δραστηριότητα γύρω από το burn-out, κατέδειξε ότι η ενασχόληση του επαγγελματία με ενδιαφέροντα και δραστηριότητες που του παρέχουν τη δυνατότητα να δημιουργήσει, να εκτονωθεί και να ξεφύγει από την καθημερινότητα και τη ρουτίνα, είναι σημαντική για την ψυχική του ισορροπία.
Επομένως, η συμμετοχή σε δραστηριότητες που δε σχετίζονται με την εργασία και που μας προσφέρουν ευχαρίστηση, όπως το διάβασμα, τα αθλήματα, η μουσική, το θέατρο κα. μπορεί να είναι ιδιαίτερα βοηθητική (Τζαφ και Σκοτ, 1984).
Παράλληλα, υιοθετώντας έναν υγιή τρόπο ζωής, υγιεινή διατροφή, σωματική άσκηση, μείωση του καπνίσματος και της κατανάλωσης αλκοόλ, επάρκεια ύπνου, μπορούμε να προλάβουμε την εμφάνιση του συνδρόμου. Επίσης, ο επαγγελματίας μπορεί να χρησιμοποιήσει μια σειρά από τεχνικές χαλάρωσης, όπως γιόγκα, ρεφλεξολογία κα. μέσα στα πλαίσια της αυτό-φροντίδας και της κάλυψης εσωτερικών αναγκών και επιθυμιών (Ρος και Αλτμάιερ, 1994).
Τα όρια ανάμεσα στην προσωπική και επαγγελματική μας ζωή γίνονται, ορισμένες φορές, δυσδιάκριτα, ιδίως όταν αφιερώνουμε πολύ χρόνο στη δουλειά μας. Θέτοντας σαφή και ξεκάθαρα όρια, ανάμεσα στην εργασία και την προσωπική ζωή, ο επαγγελματίας μπορεί επιτύχει την προάσπιση της υγείας του.
Γενικότερα, η μείωση των πηγών έντασης, η έγκαιρη διαχείριση συμπτωμάτων επαγγελματικής εξουθένωσης και η προαγωγή της υγείας με τη δημιουργία ειδικής υποστηρικτικής ομάδας σε φορείς υγείας και κοινωνικής μέριμνας ή ειδικών προγραμμάτων συμβουλευτικής βοήθειας και στήριξης, έχουν, πραγματικά, ευεργετικά αποτελέσματα, όχι μόνο για τον εργαζόμενο αλλά και για τον ίδιο τον ασθενή (Κουτελέκος & Πολυκανδριώτη, 2007).
Σημαντικό ρόλο στην πρόληψη του συνδρόμου επαγγελματικής εξουθένωσης έχει και η κατάρτιση του επαγγελματία. Ειδικότερα, για τον επαγγελματία ψυχικής υγείας, η εκπαίδευση σε τεχνικές επικοινωνίας και στην ανάπτυξη ικανοποιητικών διαπροσωπικών σχέσεων, όπως η ατομική ή ομαδική ψυχοθεραπεία, αποτρέπει την εμφάνιση ενός burn-out (Ρος και Αλτμάιερ, 1994).
Επίσης, η καλή συνεργασία και η υγιής επικοινωνία, με συνεργάτες και συναδέλφους, η καλή οργάνωση εργασίας και η ύπαρξη ενός –έστω άτυπου- υποστηρικτικού δικτύου, αποτελούν ισχυρές προϋποθέσεις για τη σθεναρή αντίσταση των επαγγελματιών στον κίνδυνο επαγγελματικής εξουθένωσης (Κουτελέκος & Πολυκανδριώτη, 2007).
Τέλος, ένας από τους σημαντικότερους τρόπους προάσπισης της ψυχοσυναισθηματικής ισορροπίας του ψυχοθεραπευτή είναι η ατομική του εποπτεία ή η συμμετοχή του σε ομάδες εποπτείας σε τακτική βάση. Με τον τρόπο αυτό, ο επαγγελματίας λαμβάνει στήριξη, εκτονώνει την εργασιακή ένταση και βρίσκει εναλλακτικούς τρόπους αντιμετώπισης προβλημάτων που αφορούν τη δουλειά του.