Η υγειονομική οργάνωση των δυνάμεων της Αντάντ κατά τον Α΄Παγκόσμιο Πόλεμο στο Νομό Κιλκίς

(Από ανέκδοτη εργασία για τον Α΄ΠΠ στον Νομό μας)
Από την πρώτη περίοδο της εγκατάστασης των δυνάμεων της Αντάντ στη Μακεδονία ήταν απαραίτητη η υγειονομική τους οργάνωση. Όπως ήταν φυσικό αυτή έγινε πρώτα στη Θεσσαλονίκη. Σταδιακά επεκτάθηκε και σε περιοχές πέρα από την πόλη. Δημιουργήθηκαν υγειονομικοί σταθμοί βοήθειας, φροντίδας ασθενών και τραυματιών, διαλογής των επειγόντων περιστατικών και νοσοκομεία διαφόρων τύπων.

Σε όλα αυτά τα υγειονομικά κέντρα παρέχονταν περίθαλψη στους τραυματίες των πολεμικών συρράξεων που κορυφώθηκαν το 1917 και 1918 αλλά και σε ασθενείς στρατιώτες που προσβάλλονταν από διάφορες ασθένειες και επιδημίες, όπως ήταν η ισπανική γρίπη του 1918.

Στο Νομό Κιλκίς είχαμε τη παρακάτω υγειονομική οργάνωση:

Των Γάλλων
Δημιούργησαν Νοσοκομείο στη Γουμένισσα το οποίο στεγάστηκε σε δύο παρακείμενα κτήρια, στο ιστορικό διδακτήριο και τον Ιερό ναό Αγίου Γεωργίου. Στο κέντρο της κωμόπολης επιτάχθηκαν κατοικίες και μετατράπηκαν σε κέντρα φιλοξενίας και περίθαλψης ασθενών και τραυματιών. Σε κέντρο περίθαλψης μετατράπηκε και η εκκλησία του χωριού Στάθης πολύ κοντά στη Γουμένισσα. Λίγα χιλιόμετρα πάνω από τη Γουμένισσα και έξω από το χωριό Καστανερή κατασκευάστηκε κτίσμα όπου περιθάλπονταν οι προσβεβλημένοι από ελονοσία σταρτιώτες, γιαυτό και έμεινε γνωστό με το όνομα γαλλικό σανατόριο.

Τον Αύγουστο του 1916 εγκατέστησαν στο Πολύκαστρο Νοσοκομείο Διακομιδής που πήρε τον αριθμό 1 (ένα). Ήταν κοντά στον εκεί σιδηροδρομικό σταθμό. Μέσω αυτού επείγοντα περιστατικά μεταφέρονταν στα νοσοκομεία της Θεσσαλονίκης και ελαφρότερα στις υγειονομικές εγκαταστάσεις της περιοχής. Από φωτογραφικό υλικό των Αρχείων του Υπουργείου Πολιτισμού της Γαλλίας, διαπιστώνεται πως πρόχειρο νοσοκομείο των Γάλλων λειτούργησε και στο Βαφειοχώρι.

Σε πολλές περιοχές του Μακεδονικού Μετώπου οι Γάλλοι οργάνωσαν Μονάδες Μηχανοκίνητων Ασθενοφόρων. Τέτοιες Μονάδες εντός του Ν. Κιλκίς ήταν στη Γουμένισσα, τα Λιβάδια, στο ρέμα του Κοτζά Ντερέ κοντά στην Αξιούπολη και στην Πύλη επίσης κοντά στην Αξιούπολη.

Των Άγγλων
Οργανωμένα Νοσοκομεία των Άγγλων λειτούργησαν στην Κρηστώνη και το Μεταλλικό Κιλκίς. Το πρώτο που είχε τον αριθμό 35ο . Λειτούργησε από τον Απρίλιο ως τον Ιούνιο του 1917, οπότε αντικαταστάθηκε από τον 21ο. Αυτό παρέμεινε στην ίδια θέση μέχρι τον Δεκέμβριο του 1918.

Στο Μεταλλικό λειτούργησε Κέντρο Διαλογής Επειγόντων Περιστατικών. Για αυτό ο Μαν έγραψε: Τον Μάιο του 1916 το Βρετανικό Υπουργείο Άμυνας αποφάσισε να εφοδιάσει τις νοσοκομειακές εγκαταστάσεις με περισσότερα από 7.000 κρεβάτια των ασθενών και των τραυματιών του ανασυγκροτημένου σερβικού στρατού. Επίσης η Βρετανική Κυβέρνηση με τη σύμφωνη γνώμη της γαλλικής έστειλε στην Μακεδονία πέντε Νοσοκομεία, τέσσερα γενικά, τα 36ο , 37ο, και 38ο, και ένα μόνιμο, το 33ο . Το 36ο και 37ο εγκαταστάθηκαν στη Σκύδρα, το 38ο στη Μίκρα και το 33ο στο Αμύνταιο.

Την εμπόλεμη περίοδο του 1916-17, όταν ο Βρετανικός Στρατός έδωσε μάχες στην περιοχή βόρεια της Δοϊράνης, οι υγειονομικές υπηρεσίες των Άγγλων λειτούργησαν Σταθμό Διαλογής Επειγόντων Περιστατικών κοντά στον Σταθμό της Δοϊράνης, αλλά και κατά μήκος της Σιδηροδρομικής γραμμής προς τη Θεσσαλονίκη, στα χωριά του Κιλκίς Καλίνδροια, Κρηστώνη και Γαλλικό.

Τον Αύγουστο του 1916 δημιουργήθηκε κύριος σταθμός φροντίδας μεταξύ Μικρού Δάσους και Πολυκάστρου Ν. Κιλκίς. Στο Μικρό Δάσος έγινε η εγκατάσταση Προχωρημένου Σταθμού Φροντίδας. Και τα δύο κέντρα φιλοξένησαν πολλές εκατοντάδες ασθενών και τραυματιών του Βρετανικού Στρατού. Την άνοιξη του επόμενου χρόνου, το 1917, κορυφώθηκαν και πάλι οι πολεμικές επιχειρήσεις στον τομέα της Δοϊράνης. Σημαντική φροντίδα πρόσφεραν οι υγειονομικές μονάδες που έδρευαν στην Δοϊράνη και στην Μεγάλη Στέρνα. Προώθησαν πολλούς τραυματίες με τα τραίνα στα νοσοκομεία της Θεσσαλονίκης.
Στις επιχειρήσεις του 1918, στη γνωστή επίσης μεγάλη μάχη της Δοϊράνης του έτους εκείνου, σημαντικό ρόλο διαδραμάτισαν όλοι οι σταθμοί που προαναφέρθηκαν. Δημιουργήθηκε Σταθμός Διαλογής Επειγόντων και στο Κεντρικό Κιλκίς.

Των Ελλήνων
Ο Π. Δαγκλής, όταν ανέλαβε την αρχηγεία του ενιαίου ελληνικού στρατού τον Δεκέμβριο του 1917 στη Θεσσαλονίκη υπήρχαν τρία μόνιμα νοσοκομεία, το Α΄, το Β΄ και του Ερυθρού Σταυρού. Όλα υπάγονταν στο Σώμα Στρατιάς Εθνικής Αμύνης. Με εισήγησή του συγκροτήθηκαν άλλα τρία. Ένα στον τομέα Στρυμόνα, όπισθεν του Α΄ ΣΣ, στο 52ο χλμ. Θεσσαλονίκης – Σερρών δυναμικότητας 500 κλινών, ένα στο Τοσίλοβο (Στάθη Παιονίας Ν. Κιλκίς), όπισθεν του Σώματος Στρατού Εθνικής Αμύνης, επίσης δυναμικότητας 500 κλινών, και άλλο ένα στη Ν. Φιλαδέλφεια (Νάρες) Θεσσαλονίκης σε απόσταση οκτώ χιλιομέτρων από την πόλη. Οι Μεραρχίες είχαν τα δικά τους μετακινούμενα χειρουργεία.

Ο στρατηγός περιγράφοντας την τότε υγειονομική κατάσταση του Ελληνικού Στρατού έγραψε: … Μετά την έναρξη των επιθετικών επιχειρήσεων και την γρίπη που ενέσκηψε ήταν τόση η συρροή των τραυματιών και ασθενών, ώστε ούτε ο χώρος ούτε τα υλικά επαρκούσαν για τη νοσηλεία τους. Γέμισαν οι διάδρομοι από τραυματίες και ασθενείς, κατακλιμένους σε φορεία. Τότε διέταξα να στηθούν σκηνές στο 2ο Νοσοκομείο (του Στάθη Παιονίας) περιλαμβάνοντας μεγάλο αριθμό ασθενών. Επιτάχθηκαν ακόμη μερικά σχολεία και σπίτια και μετατράπηκαν σε προσωρινά νοσοκομεία.

Παρακλήθηκαν οι γαλλικές και οι αγγλικές αρχές και μας παραχώρησαν για λίγες ημέρες εκατοντάδες κλίνες από τα νοσοκομεία τους. Εκτός από αυτά άρχισε διακομιδή των τραυματικών με ελληνικά και γαλλικά μεταγωγικά στον Βόλο, στον Πειραιά, και στην Αθήνα . Τα μέσα αυτά δεν επαρκούσαν και έτσι η στενοχώρια δεν εξέλειπε για πολύ χρόνο … .

Στην Πηγή Παιονίας, κοντά στο συμμαχικό Στρατηγείο του τομέα Γευγελής, λειτούργησε Χειρουργείο του Ερυθρού Σταυρού. Διοικητής του τομέα ήταν ο Γάλλος στρατηγός Jerome. Κοντά στο Στρατηγείο των Ελληνικών Μεραρχιών, του οποίου η έδρα ήταν στο Κοτζά Ντερέ (Γεγάλο Ρέμα), στον δρόμο Αξιούπολης – Φανού, λειτούργησε χειρουργείο του Κυανού Σταυρού. Η εγκατάστασή του πραγματοποιήθηκε με δαπάνες Ελλήνων ομογενών της Αιγύπτου. Αναφέρεται και υπαίθριο στρατιωτικό νοσοκομείο στην Πύλη της Αξιούπολης, κοντά στον Αξιό. Ασχολήθηκε ιδιαίτερα με περιστατικά ελονοσίας.

Ιατρικές μονάδες του Ελληνικού Στρατού λειτούργησαν και νότια της Δοϊράνης, στην κοιλάδα του Αξιού. Επίσης στην ίδια περιοχή πριν το τέλος του 1917 οργανώθηκε Κινητή Χειρουργική Μονάδα στελεχωμένη από στρατιωτικούς γιατρούς και πολλούς εθελοντές. Δημιουργός της ήταν η Ελένη Αργυροπούλου, μητέρα του πρώτου νομάρχη Θεσσαλονίκης μετά την απελευθέρωση του 1912 Περικλή Αργυρόπουλου, μέλους της Εθνικής Άμυνας.

Νοσοκομεία στη Θεσσαλονίκη
Στη Θεσσαλονίκη λειτούργησαν τα Νοσοκομεία: Δημοτικό «Άγιος Δημήτριος», παλιό Στρατιωτικό Νοσοκομείο κοντά στον Λευκό Πύργο, το Στρατιωτικό, γνωστό μετέπειτα ως 424 ΓΣΝ, το Εβραϊκό «ΧΙΡΣ», το Ελληνορθόδοξο «ΘΕΑΓΕΝΕΙΟ», το Ρώσικο στη σημερινή οδό Παπαναστασίου, το Ιταλικό στην σημερινή οδό Δελφών, των Αδελφών του Ελέους στη σημερινή οδό Φράγκων, των Λοιμωδών Νόσων, των Αφροδισίων Νοσημάτων, των φυματικών του Επταπυργίου και άλλα.

Σχετικά με τα Νοσοκομεία αυτά ο Στρατηγός Π. Δαγκλής σε επιστολή του προς τον Πρωθυπουργό Ελ. Βενιζέλο το καλοκαίρι του 1918 ανέφερε, πως ήταν ανεπαρκή εν όψει των προβλεπομένων επιχειρήσεων και έπρεπε να ληφθούν μέτρα αύξησης των κλινών τους κατά εννέα χιλιάδες πέρα από τις υπάρχουσες. Αναφέρθηκε και στους καθηγητές της ιατρικής που διορίστηκαν στα Νοσοκομεία της Μακεδονίας. Ονομαστικά κάνει λόγο για τους Χρηστομάνο και Καβαδία. Τον τελευταίο τον είχε τοποθετήσει στο Νοσοκομείο του Τοσιλόβου (Στάθη Παιονίας) .

Εθελοντικά σώματα
Πολλοί Έλληνες, όπως στους Βαλκανικούς Πολέμους του 1912-1913, έτσι και κατά την περίοδο του Α΄ ΠΠ, προσέτρεξαν να προσφέρουν τις υπηρεσίες τους εθελοντικά σε πολλούς τομείς και ιδιαίτερα στην υγειονομική περίθαλψη. Στον τομέα αυτόν διακρίθηκαν και πάλι οι γυναίκες.

Εθελοντικά σώματα υπήρξαν και από τις άλλες συμμαχικές χώρες, κοντινές και μακρινές. Για την προσφορά των γυναικών στα εθελοντικά σώματα των νοσηλευτριών του Στρατού Εθνικής Άμυνας ο Μαν έγραψε: «… έχοντας παραχωρηθεί (στις Μεραρχίες Εθνικής Άμυνας) ο τομέας Γευγελής, στη δεξιά όχθη του Βαρδάρη, οι δυνάμεις αυτές απέδειξαν γρήγορα την εξαιρετική στρατιωτική ποιότητά και δράση τους στο πεδίο της μάχης.

Υποστηρίζονταν από πραγματικά γενναίες Ελληνίδες κυρίες, οι οποίες με μεγάλο κίνδυνο για την υγεία τους έδωσαν όλο τους το είναι, να βοηθήσουν το ελληνικό υπαίθριο νοσοκομείο που δημιουργήθηκε στο Δρέβενο (Πύλη Αξιούπολης)…… Το να βλέπεις τους Έλληνες τραυματίες, σε προχωρημένα σημεία του Μετώπου, να παραμένουν ζωηροί στη σειρά τους για φροντίδα και, ιδιαιτέρως, μετά τις τελευταίες επιθέσεις, υπομένοντας με αταραξία να λάβουν λίγη τροφή και θεραπεία μπορούσε να τους προσφερθεί. Σωριασμένοι φύρδην – μίγδην στο σκληρό πάτωμα και τα οδυνηρά τραντάγματα των φορτηγών, με μερικά χερόβολα άχυρο για να ξαπλώσουν πάνω, πρόσφεραν σπαραξικάρδιο, αλλά ταυτόχρονα, και ενθαρρυντικό θέαμα…..».

Ασθένειες και επιδημίες
Η Ισπανική γρίπη του 1918 -1919
Πριν τη λήξη του Α΄ ΠΠ το 1918 η ανθρωπότητα δοκιμάστηκε από πανδημία γρίπης, που είχε ως αποτέλεσμα το θάνατο εκατομμυρίων ανθρώπων σε όλη την υφήλιο. Ο αριθμός των θυμάτων της ποτέ δεν μπόρεσε να προσδιορισθεί.
Η Ισπανία δεν πήρε μέρος στον Μεγάλο Πόλεμο αλλά την περίοδο που αυτός βρίσκονταν στο αποκορύφωμά του το όνομά της συνδέθηκε με την καταστροφή χάρις στη γρίπη που ήταν και είναι γνωστή ως ισπανική. Οι κυβερνήσεις όλων των κρατών του κόσμου κινητοποιήθηκαν για τη λήψη προληπτικών και θεραπευτικών μέσων με σκοπό τη διάσωση του πληθυσμού. Επιστρατεύθηκε και ο Τύπος μέσα από τις στήλες του οποίου παρέχονταν οδηγίες πρόληψης και ατομικής φροντίδας.

Το φαινόμενο παρατηρήθηκε στην Ελλάδα την άνοιξη του 1918, κορυφώθηκε το φθινόπωρο και τον χειμώνα της ίδιας χρονιάς. Άρχισε να υποχωρεί την άνοιξη του 1919.Δοκιμάστηκε όλη η χώρα και ιδιαίτερα οι μεγάλες πόλεις. Η Αθήνα, η Θεσσαλονίκη, η Πάτρα, ο Πειραιάς κ.ά. Οι αρμόδιες υπηρεσίες προχώρησαν στο κλείσιμο σχολείων, θεάτρων, κινηματογράφων, καφενείων.

Το επιδημικό φαινόμενο παρατηρούνταν παντού. Αποδεκάτιζε και τα στρατεύματα σε όλη της Ευρώπη. Από εφημερίδες της εποχής αιτία της εμφάνισης και της εξάπλωσης της νόσου θεωρούνταν οι κακουχίες και οι στερήσεις που δημιουργούσε ο πόλεμος. Οι στρατιώτες που προσβάλλονταν από την ασθένεια αυτή περιθάλπονταν στα νοσοκομεία και στους υγειονομικούς σταθμούς που είχαν δημιουργηθεί στην περιοχή του Μετώπου. Στη Γουμένισσα από τις Γαλλικές δυνάμεις είχε αναπτυχθεί και Νοσοκομείο Απομόνωσης από τη γρίπη.

Αν η ισπανική γρίπη ενέσκηψε το 1918, από την αρχή της δημιουργίας του Μακεδονικού Μετώπου τα συμμαχικά αρχικά αλλά και στη συνέχεια τα ελληνικά στρατεύματα δοκιμάστηκαν από την ελονοσία. Η ασθένεια πήρε επιδημική μορφή. Σε αυτό συνέβαλαν τα έλη της περιοχής και η μεγάλη ταλαιπωρία των ανδρών του Μετώπου. Στα τρία χρόνια παραμονής τους χιλιάδες στρατιωτών έμειναν εκτός υπηρεσίας. Πέρα αυτών υπήρξε η απειλή και άλλων ασθενειών, όπως του τύφου, της πανούκλας, της δυσεντερίας ακόμη και των αφροδισίων νοσημάτων. Οι υγειονομικές υπηρεσίες των Συμμαχικών Δυνάμεων προσπάθησαν να θεραπεύσουν τους ασθενείς και να εφαρμόσουν προληπτικά ιατρικά μέτρα.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
Α. Γαρύφαλλος, Π. Σαββαϊδης, Δ. Χριστοδούλου, Η Θεσσαλονίκη στον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, Οι υγειονομικές υπηρεσίες στο Μακεδονικό Μέτωπο, Θεσσαλονίκη 2015.
Mann, A., Το μέτωπο της Θεσσαλονίκης, Α΄ Παγκόσμιος Πόλεμος, Αθήνα 2008.
Δαγκλής, Παναγιώτης., Αναμνήσεις – Έγγραφα – Αλληλογραφία, Το Αρχείον του, επιμ., Ξ. Λευκοπορίδης, Αθήναι 1965.
Αλεξ. Γερόλυμπου – Ευάγ. Χεκίμογλου «Το Μακεδονικό Μέτωπο και η Θεσσαλονίκη, 1915-1919», Θεσσαλονικέων Πόλις, τ. 1 (2000).
Μαρτυρίες κατοίκων της περιοχής Ν. Κιλκίς.