Ο ΠΕΡΙΗΓΗΤΗΣ ΕΒΛΙΓΙΑ ΤΣΕΛΕΜΠΗ ΤΟ 1668 ΣΤΟ ΟΡΟΣ ΠΑΪΚΟ

Γράφει ο Χρήστος Π. Ίντος

Ο Τούρκος περιηγητής Εβλιγιά Τσελεμπή (1611-1682) επισκέφθηκε και περιέγραψε πολλούς τόπους μεταξύ αυτών και το Γυναικόκαστρο. Πριν λίγο καιρό ο τοπικός μας τύπος φιλοξένησε σχετικό κατατοπιστικό δημοσίευμα του τοπογράφου, μηχανικού, ερευνητή και συγγραφέα Θανάση Βαφειάδη. Τον ευχαριστούμε, όπως και για πολλά άλλα. Ο περιηγητής, σύμφωνα με τους μελετητές του, επισκέφθηκε και το όρος Πάικο. Πριν παραθέσουμε την περιγραφή, κάνουμε σύντομη αναφορά στη ζωή και το έργο του.

Γεννήθηκε και μεγάλωσε στην Κωνσταντινούπολη, όπου και σπούδασε. Ο πατέρας του ήταν χρυσοχόος στην αυλή του σουλτάνου.  Συγγένευε με σπουδαία πρόσωπα της οθωμανικής άρχουσας τάξης. Διακρίνονταν για την καλλιφωνία, την εξυπνάδα και τη συγγραφική ικανότητα. Πήρε μέρος σε εκστρατείες του οθωμανικού στρατού και περιόδευσε, όπως ο ίδιος ισχυρίζονταν, σε όλον τον τότε γνωστό κόσμο, γιατί είδε σε όραμα τον προφήτη Μωάμεθ και πάνω στη σαστιμάρα του ζήτησε ταξίδια!!!

Τις εντυπώσεις των περιοδειών του τις κατέγραψε σε δέκα βιβλία, με τη μελέτη των οποίων ασχολήθηκαν ιστορικοί ερευνητές. Τα έργα του παρουσιάζουν ενδιαφέρον, γιατί δίνει πληροφορίες για πόλεις και τόπους. Μελετητές παραδέχονται πως ο Εβλιγιά σε πολλές περιπτώσεις υπερβάλλει και περιλαμβάνει φανταστικά στοιχεία. Ίσως περιγράφει και χωρίς να έχει επισκεφθεί τον τόπο στον οποίο αναφέρεται. Αγνοούσε ή δεν ήθελε να αναφερθεί στην αρχαία και βυζαντινή ιστορία των τόπων που επισκέφθηκε. Η γλώσσα του απλή, κατανοητή και το έργο του “Το βιβλίο των ταξιδιών” (Seyahatname) θεωρούνταν ως “.. καλή ψυχαγωγία για τις γυναίκες των χαρεμιών..”. (Βασίλης Δημητριάδης, Η Κεντρική και Δυτική Μακεδονία κατά τον Εβλιγιά Τσελεπμή, ΕΜΣ, Θεσσαλονίκη 1973, εισαγωγή, και https://el.wikipedia.org/wiki).

Οι πορείες του Εβ. Τσελεμπή στην Κεντρική και Δυτική Μακεδονία, ( πηγή, Β. Δημητριάδης)

Ο καθηγητής τουρκολογίας Β. Δημητριάδης μας πληροφορεί πως ο περιηγητής βρέθηκε στη Μακεδονία οδεύοντας προς την Κρήτη για να πάρει μέρος στην προσπάθεια των Οθωμανών να καταλάβουν τον Χάνδακα (Ηράκλειο). Ξεκίνησε από την Κωνσταντινούπολη στις 26 Δεκεμβρίου το 1667 με τρεις υπηρέτες και τρεις συντρόφους. Η περιγραφή του ταξιδιού περιλαμβάνεται στο όγδοο (8ο) βιβλίο των περιοδειών του. Περιήλθε τη Θράκη και στη συνέχεια τη Μακεδονία. Κατά την επιστροφή του από την Κρήτη πέρασε από περιοχές της Μακεδονίας που  σήμερα βρίσκονται πέραν των ελληνικών συνόρων. Περιγραφές της Ανατολικής Μακεδονίας και τμήματος της Κεντρικής ως και τη Θεσσαλονίκη τις δημοσίευσε περιληπτικά ο λόγιος, δημοσιογράφος και ιστοριοδίφης Νικηφόρος Μοσχόπουλος (1871-1964) στην “Επετηρίδα Εταιρείας Βυζαντινών Μελετών”  τ. 14 (1938), σ. 486-514 και σε πλήρη μετάφραση στα τεύχη 15(1939), σ. 145-181 και 16(1940), σ. 321-363. Δεν πρόλαβε να συνεχίσει την μετάφραση του Seyahatname (Ταξιδιωτικού) ή Tarih-i Seyyah (Ιστορία του ταξιδιού) για τις υπόλοιπες περιοχές της Μακεδονίας.

Τη μετάφραση του ίδιου έργου από εκεί που σταμάτησε ο Ν. Μοσχόπουλος τη συνέχισε ο  Β. Δημητριάδης. Στο βιβλίο που προαναφέραμε, το έχουμε από το 1977, συμπεριέλαβε περιγραφές των Γιαννιτσών, της Έδεσσας, της  Βέροιας, της Νάουσας και άλλων πόλεων και χωριών της Μακεδονίας. Η “περιγραφή της κοιλάδας του Verebiye, δηλαδή του κάστρου των Γενιτσών του Βαρδάρη – Vardar Yenicesi”, είναι λεπτομερής, ενδιαφέρουσα, πολυσέλιδη (σ. 207-234). Ενδιαφέροντα είναι και τα ερμηνευτικά σχόλια του μεταφραστή. Πρέπει να σημειώσουμε, πως στο εξωτερικό και στην Ελλάδα υπάρχουν πολλές εκδόσεις ερευνητών με τις περιγραφές του Τσελεμπή σε τοπικό επίπεδο ή για μεγάλα γεωγραφικά διαμερίσματα.

‘Αποψη του όρους Πάικο, (φ. Ελ. Στεφανίδου,)

Στα Γιαννιτσά ο Εβλιγιά έμεινε αρκετές ημέρες, γιατί είχε ενδιαφέρον ο τόπος όπου  είχε εγκατασταθεί ο πολέμαρχος Γαζή Αχμέτ Εβρενός (1330-1417) μετά την κατάκτηση από τον ίδιο τον 14ο αιώνα της Θράκης και της Μακεδονίας. Τα κατέστησε ορμητήριο πολεμικών επιχειρήσεων και η ευρύτερη περιοχή περιήλθε στον ίδιο και στους απογόνους του. Στην ίδια πόλη είναι το μαυσωλείο του, μνημεία της εποχής του και των επιγόνων του. Ο περιηγητής Εβλιγιά, μας πληροφορεί ο Β. Δημητριάδης, άφησε για μερικές ημέρες τα Γιαννιτσά και ανέβηκε στον θερινό βοσκότοπο της πόλης που δεν είναι άλλος από το όρος το Πάικο. Έγραψε ο Εβλιγιά Τσελεμπί για το βουνό:

“……Βορειοδυτικά από την πόλη αυτή (Γιαννιτσά), περίπου μισή μέρα δρόμο μακριά, βρίσκεται ένας θερινός βοσκότοπος, που αποτελεί περίεργο θέαμα. Εκτός από τους κατοίκους των Γενιτσών και οι κάτοικοι πολλών γειτονικών χωριών και κωμοπόλεων τις ημέρες του Ιουλίου ανεβαίνουν στη θερινή αυτή βοσκή με όλα τα ζώα τους και βρίσκουν δροσιά για 5-6 μήνες. Η βοσκή έγινε βακούφι του Γαζή Εβρενός με χάτι-σερίφ, που καθιερώνει ότι μια μεγάλη θερινή βοσκή, μαζί με τη δεκάτη και τον φόρο προβάτων, θα είναι για πάντα βακούφι του Εβρενός Μπέη για τα τζαμιά, καταστήματα, χάνια, μικρά τεμένη και το λουτρό που αυτός έκτισε. Τα εισοδήματα και τα προϊόντα του εισπράττονται από τον επίτροπό του (matevelli) και ξοδεύονται για σιτηρέσια και μισθούς των τροφίμων και των υπηρετών του πτωχοκομείου (imaret), του τεκέ, του λουτρού και των μεντρεσέδων (σχολείων) που βρίσκονται κάτω στην πόλη. Το κλίμα της (βοσκής) είναι ευχάριστο. Τα νερά πολλών πηγών, που μοιάζουν με την πηγή της ζωής, τα έφεραν με υπόγεια χαντάκια στα πτωχοκομεία της πόλης. Είναι μια βοσκή κοσμημένη με διαφόρων ειδών ευωδιαστά δένδρα, όπως το πεύκο (cam), το άγριο κυπαρίσσι (ar’ dic), το τσιμσίρι, ο κέδρος (ar’ ar) και το πεύκο (sanevber). Αφού τα περιεργάστηκα για επτά ημέρες, κατέβηκα πάλι κάτω στην πόλη και κατευθύνθηκα προς τα νότια, προς τη Βέροια…..”.

Συμπεραίνεται, σχολιάζει ο μεταφραστής, πως το Πάικο ήταν βακούφι (κτηματική περιουσία για θρησκευτικούς ή φιλανθρωπικούς σκοπούς) του Γαζή Εβρενός και του παραχωρήθηκε με “Χατί σερίφ”, έγγραφο γραμμένο από τον ίδιο τον σουλτάνο. Οι κάτοικοι των χωριών του βουνού πλήρωναν τον φόρο της δεκάτης. Δηλαδή, φόρο σε είδος την εποχή της συγκομιδής. Η πληρωμή γίνονταν στον σπαχή (ιππέα πολεμιστή) ή τον αντιπρόσωπο του βακουφιού. Το ποσοστό διέφερε από τόπο σε τόπο, φτάνοντας ως το μισό της παραγωγής. Αντίστοιχος φόρος  ήταν και το χαράτσι. Η δεκάτη, όπως και ο κεφαλικός φόρος, καθορίζονταν από τον ιερό νόμο (saria) και ήταν υποχρεωτικός φόρος.

Στην ίδια περιοχή, του Πάικου, είχε επιβληθεί και ο φόρος των προβάτων. Υπήρχαν δύο φόροι προβάτων. Ο ένας ήταν ένα άσπρο (αργυρό οθωμανικό νόμισμα από τον 14ο ως τα μέσα του 17ου αιώνα) για κάθε πρόβατο και ο άλλος φόρος σε είδος, δηλαδή κρέας που προορίζονταν για εφοδιασμό του παλατιού και των γενιτσάρων. Ίσχυε μόνο στις βαλκανικές χώρες. Κάποτε έπαυσε να ισχύει ο φόρος σε είδος και οι κτηνοτρόφοι πλήρωναν ένα ποσό που προορίζονταν για το θησαυροφυλάκιο του σουλτάνου, (Β. Δημητριάδης, όπ., π.). Ο περιηγητής δεν κατονομάζει το βουνό ούτε τα χωριά του. Το αναφέρει ως θερινό βοσκότοπο των Γιαννιτσών. Αναρωτιέται κανείς, το βουνό τότε δεν είχε όνομα; Σημειώνει πως ευδοκιμούσαν δύο ποικιλίες πεύκου, κυπαρίσσια, τσιμσίρι (τσιμισίρι=πυξάρι) και ούτε λέξη για την οξιά και την καστανιά. Κάπως παράξενη φαίνεται η αφήγηση!

Αυτά για την περιγραφή από τον Εβλιγιά “της Βοσκής των Γιαννιτσών”, του Πάικου. Του βουνού που μοιράζονται οι Νομοί Κιλκίς και Πέλλας. Βουνό με φυσικές ομορφιές, γραφικά χωριά, πολλά νερά, πλούσια βλάστηση και παραγωγή ποιοτικών προϊόντων, όπως τα κάστανα και οι πατάτες.