ΜΑΡΤΥΡΙΕΣ ΔΗΜΟΣΙΟΓΡΑΦΩΝ ΓΙΑ ΤΗ ΜΑΧΗ ΤΟΥ ΚΙΛΚΙΣ, 19-21 ΙΟΥΝΙΟΥ 1913
Γράφει ο Χρήστος Π. Ίντος
Την πορεία των Βαλκανικών Πολέμων (1912-1913) την παρακολούθησαν πολλοί Έλληνες δημοσιογράφοι ως επίστρατοι και ανταποκριτές εφημερίδων. Των περισσοτέρων οι ανταποκρίσεις από το επόμενο κιόλας έτος, το 1914, τυπώθηκαν σε φυλλάδια. Διανέμονταν με τις εφημερίδες που φιλοξενήθηκαν αρχικά ή από εκδοτικούς οίκους της εποχής.
Τα ίδια γεγονότα τα παρακολουθούσαν και ανταποκριτές ξένων εφημερίδων. Και αυτών οι εντυπώσεις πέρα από την καταχώρησή τους στα έντυπα για τα οποία εργάζονταν, στα μετέπειτα χρόνια κυκλοφόρησαν σε βιβλία. Από το πλούσιο υλικό που έχει σχέση με τους πολέμους εκείνους, θα σταθούμε σε γραφόμενα τεσσάρων δημοσιογράφων. Σε δύο Έλληνες και δύο Άγγλους και σε αποσπάσματα κειμένων τους που αφορούν στη μάχη του Κιλκίς, 19-21 Ιουνίου 1913. Στην αναμέτρηση δύο συμμάχων κατά τον Α΄ Βαλκανικό (1912) και αντιπάλων κατά τον Β΄ (1913), των Ελλήνων και Βουλγάρων.
Το Κιλκίς πριν τον Β΄ Βαλκανικό Πόλεμο, (πηγή, διαδίκτυο)
1. Νικόλαος Καρβούνης
Γεννήθηκε στην Ιθάκη το 1880 και πέθανε στην Αθήνα το 1947. Σπούδασε ξένες γλώσσες και εργάστηκε ως δημοσιογράφος και διευθυντής πολλών Αθηναϊκών εφημερίδων. Πήρε μέρος στη μάχη του Κιλκίς ως στρατεύσιμος υπηρετώντας στη 2η Μεραρχία. Το 1913 δημοσίευσε τις πολεμικές του εμπειρίες και εντυπώσεις στην εφημερίδα της Αθήνας ΕΣΤΙΑ. Το επόμενο έτος κυκλοφόρησαν σε βιβλίο. Αργότερα κυκλοφόρησαν διάφορα έργα του, επιφυλλίδες, διηγήματα κλπ, (Παγκόσμιο Βιογραφικό Λεξικό, Εκδοτική Αθηνών, τ., 4ος, σ. 290). Το απόσπασμα που ακολουθεί είναι από το έργο του Ελλάδα και Βουλγαρία, Εντυπώσεις πολεμιστού, Αθήναι 1914, σ. 26-27.
“Μια έφοδος με τη λόγχη
Αι οβίδες αυλακώνουν τώρα σπαρτά. Θερίζουν αι σφαίρες. Ζήτω! Το πρόχωμα το δεύτερο είνε δικό μας. Οι Βούλγαροι το αφήνουν πριν πλησιάσουν οι λόχοι μας. Οι δικοί μας πηδούν μέσα και πυροβολούν τους φυγάδας. Το πυροβολικόν μας τους δεκατίζει. Αριστερά μας προχωρεί η τέταρτη μεραρχία. Ο ορίζων είνε θολός από τους καπνούς. Ο χαλασμός της μάχης μαίνεται εις όλην την έκτασιν, όσην αγκαλιάζει το μάτι…….
Μία ακόμη έφοδος και όλα ετελείωσαν. Το εχθρικόν πυροβολικόν φεύγει. Μόνον το ιδικόν μας κυριαρχεί με την ξηράν του μεγαλοφωνίαν. Το πεζικόν του εχθρού χάνεται εν αταξία εις την χαράδραν του Εχεδώρου. Άλλα τμήματα φεύγουν προς βορράν. Αι θυμωνιαί του κάμπου αρχίζουν να καίωνται. Ελαφρύς καπνός ανεβαίνει από την δεξιάν εσχατιάν του Κιλκίς. Οι Βούλγαροι πριν φύγουν έβαλαν φωτιά. Το ιππικόν μας καταδιώκει τους φυγάδας. Οι λόχοι ανασυντάσσονται δεκατισμένοι, αλλά θριαμβευταί πλησίον των εχθρικών χαρακωμάτων, τα οποία ηλώθησαν με τόσην θυσίαν. Οι τραυματιοφορείς μαζεύουν όσους ζουν ακόμη ξαπλωμένοι μέσα στα στάχυα. Οι άνδρες ξαπλώνουν κατά γης, καθαρίζουν τις λόγχες των, ανάβουν τσιγάρα. Η Νίκη, η Νίκη η ποθητή εδαμάσθη. Κάθυδροι, σκονισμένοι, μαύροι, τρομεροί, με τα μάτια λαμπρά από την μέθην του θριάμβου, άλλοι αδειάζουν αχόρταγοι τα παγούρια των, άλλοι δαγκώνουν το υπόλοιπον της γαλέττας των και άλλοι κοιμούνται βαθειά με ηχηρά και δυνατήν και ασθμαίνουσαν αναπνοήν εις τον πενιχρόν ίσκιον μερικών δεματιών σιταριού, ενώ γύρω ακόμη βογγούν οι τραυματίαι και αρχίζουν να μαυρίζουν υπό τον φλογερόν ήλιον του μεσημεριανού οι νεκροί.
Έτσι έπεσε το Κιλκίς, από το οποίον τώρα φουντώνει ο καπνός της δηώσεως …”.
2. Φωκίων Α. Φωτόπουλος
Δημοσιογράφος αθηναϊκών εφημερίδων που συμμετείχε στους Βαλκανικούς Πολέμους (1912-1913). Μετά τη λήξη τους κυκλοφόρησε το βιβλίο, Ιστορία του Ελληνο – Σερβο – Βουλγαρικού Πολέμου, Εν Αθήναις, ά.έ,ε. Μικρό απόσπασμα από τις σελίδες 216- 217.
“Το Κιλκίς παρανάλωμα του πυρός
…. Επί ολόκληρον ημέραν αι φλόγες κατέτρωγον τας οικίας του Κιλκίς. Οι Βούλγαροι υποχωρούντες ατάκτως συνεπεκόμισαν τα γυναικόπαιδα και έθεσαν πυρ εις την πόλιν. Ελάχισται οικίαι έμειναν όρθιαι εις την θέσιν των. Ο διορισθείς υπό του βασιλέως φρούραχος Μαζαράκης διέθεσε πλείστας περιπόλους προς καταστολήν του πυρός.
Τα πάντα όμως κατάκεινται εις ερείπια. Όρθια μόνον ίστανται η Γαλλική σχολή των καλογραιών, η οικία του Δυτικού ιερέως εφ΄ ής εκυμάτιζεν η Γαλλική σημαία και δύο Αμερικανικαί αποθήκαι. Εντός του Γαλλικού σχολείου είχον συγκεντρωθή πλείσται οικογένειαι φευγόντων το πύρ….».
3. Κρώφορδ Πράις
Aνταποκριτής την περίοδο των Βαλκανικών Πολέμων της εφημερίδας ΤΑΪΜΣ του Λονδίνου. Συνέγραψε και κυκλοφόρησε το βιβλίο, Πολιτική και στρατιωτική ιστορία των εν Μακεδονία Βαλκανικών Πολέμων, εν Αθήναις 1915. Στη σελίδα 158 για τη μάχη του Κιλκίς αναφέρει:
«…..Αν και αι μάχαι της πρώτης ημέρας απετελούντο κυρίως από απωθήσεις της πρωτοπορίας του Βουλγαρικού στρατού, εντούτοις είχον σφοδρότατον χαρακτήρα. Οι Βούλγαροι κατείχον ωχυρωμένας θέσεις κυρίως επί δεσποζόντων υψωμάτων, εκ των οποίων υπεδέχοντο δια βροχής σφαιρών και οβίδων τους επελαύνοντας Έλληνας. Παρ΄ όλον το θερινόν καύμα της εποχής οι Έλληνες μετ΄ ανελπίστου σχεδόν επιτυχίας αντέταξαν αληθώς αξισημείωτον ταχύτητα εν τη προελάσει των, το παν δε προεμύνυεν ότι η επαύριον θα ήτο ημέρα κρίσιμος δια τα αποτελέσματά της. Αι προς το στράτευμα διαταγαί δια την επαύριον περιορίζοντο απλώς εις το ότι πάσαι αι μεραρχίαι ώφειλαν να εκξακολουθήσουν την προέλασίν των…».
Και στις σελίδες 236-241 της επανέκδοσης του ίδιου έργου του που δεν φέρει έτος εκδόσεως, έγραψε:
«… Εάν εμείς που ζήσαμε στο ελληνικό στρατόπεδο χρειάστηκε λίγη ώρα για να αντιληφθούμε την πραγματικότητα της Ελληνικής νίκης, παρ΄ όλη την αψευδή μαρτυρία, την οποία μας παρείχε η άλωση ισχυρά οχυρωμένων φρουρίων μετά από λυσσώδη αντίσταση του εχθρού, επιτρέπεται ίσως με επιείκεια να κρίνουμε τη δυσπιστία, με την οποία έγινε δεκτή το πρώτον η είδηση της νίκης στην Ευρώπη. Παρέχοντας τις πρόχειρες υπηρεσίες μου στο νοσηλευτικό έργο των τραυματιών, είχα την ευκαιρία να συνδιαλέγομαι με αρκετούς από αυτούς, οι οποίοι χάρις στη διαμονή τους στις Ηνωμένες Πολιτείες, είχαν μια κάποια γνώση της αγγλικής γλώσσας. Στις αφηγήσεις αυτών υπήρχε τέτοια πειθώ που πιστοποιεί το πλήρες της βουλγαρικής κατατρόπωσης και είναι ασφαλέστερη από τις επίσημες εκθέσεις.
Επειδή τα κατορθώματα των Ελλήνων εξέπληξαν τους πάντες και όχι λιγότερο αυτούς τους ίδιους τους Βούλγαρους, δεν είναι άσκοπο να σημειώσουμε τις αιτίες, οι οποίες συνετέλεσαν στη ραγδαία φυγή ενός στρατού, ο οποίος δεν έπαψε να υποτιμά κατά τον ποιον αγέρωχο τρόπο τις στρατιωτικές αρετές των αντιπάλων του.
Η γενεσιουργός αιτία των ελληνικών επιτυχιών ήταν η υψηλή στρατηγική ικανότητα, την οποία επέδειξε ο Βασιλιάς Κωνσταντίνος και το επιτελείο του, το παράδειγμα που δόθηκε στο στράτευμα από τον Αρχιστράτηγο. Όλα τα δεδομένα δείχνουν πως η επίθεση από τη Γευγελή ως τη Νιγρίτα σχεδιάστηκε προσεκτικά μέχρι και την τελευταία λεπτομέρεια και όλες οι κινήσεις εκτελέστηκαν με ακρίβεια . . ……… Το εκπληκτικώτερον χαρακτηριστικόν της μάχης ήτο η μεγαλοπρεπής ο ρ μ ή των Ελλήνων στρατιωτών, οι οποίοι παρ΄ όλον το αέναον και αποτελεσματικόν πυρ των Βουλγαρικών τηλεβόλων, εισέβαλον εις αυτά τα εχθρικά χαρακώματα, ριφθέντες επάνω εις τας λόγχας του σκληροτραχήλου, αποφασισμένου και γενναίου εχθρού των. Το πνεύμα το οποίον διέπενεε τους Έλληνας στρατιώτας, ήτο κάτι το μεγαλοπρεπές. Γεμάτοι πατριωτικόν μένος και διακατεχόμενοι από μιαν πλήρη καταφρόνησιν του κινδύνου, ώρμων ακάθεκτοι προς την νίκην ή τον θάνατον, και αν έπιπτον πληγωμένοι από σφαίραν ή λόγχην, υπέφερον, χωρίς να γογγύζουν ή να δυσθυμούν ποσώς….
Εν ολίγοις λέξεσιν, η μάχη του Κιλκίς ήτο η ιστορία ενός στρατηγού, ο οποίος εγνώριζε πώς να διευθύνη, και ενός στρατού, ο οποίος εγνώριζε να υπακούη…….
Το όλον θέατρον της μάχης, ότε το είδον, ήτο εσπαρμόνον με τα ίχνη τα συμβολίζοντα εσπευσμένην φυγήν. Γυλιοί, υδροδοχεία, πηλίκια, διάφορα είδη ιματισμού, πάντα ατάκτως ερριμμένα τήδε κακείσε, προέδιδον την βεβιασμένην έξοδον. Και τα σημεία ταύτα της ελληνικής νίκης εξηκολούθουν καθ΄ όλον το μήκος των ατραπών, αι οποίαι χρησιμεύουν ως οδοί και τας οποίας διήλθονμεν, διασχίσαντες, τους αποτεφρωμένους αγρούς – διότι οι Βούλγαροι δια να καλύψουν την υποχώρησίν των μετέδωκαν πυρ εις τα σιτηρά – και περάσαντες βουνά και κοιλάδας, μέχρις ότου εφθάσαμεν εις τα νοτίως της Δοϊράνης υψώματα. Το ταξείδιόν μας έβριθε θλιβερών εικόνων του πολέμου….».
4. Αλβέρτος Τράπμαν
Άγγλος λοχαγός και πολεμικός ανταποκριτής της εφημερίδας Deily Telegraf (Ημερήσιος Τηλέγραφος) του Λονδίνου. Τον συνόδευε και η σύζυγός του που προσέφερε υπηρεσίες ως εθελόντρια νοσηλεύτρια. Ο Α. Τράπμαν έγραψε πολλά για τους Βαλκανικούς χαρακτηριστικότερο όλων είναι ποίημά του αφιερωμένο στο Έλληνα Στρατιώτη της εποχής εκείνης.
Το ποίημα:
«Αφιέρωσις
(Εις τους Έλληνας στρατιώτας)
Εγώ οπού επείνασα και εδίψασα μαζί σας,
Και ξέρω ποιοι εδέρνανε τα στήθη σας καημοί,
Που είδα τις σκληρότερες ημέρες της ζωής σας,
Μα είδα και την πιο γλυκιά του βίου σας στιγμή,
Εγώ που δεν έμεινε καημός που να μην γνωρίσω,
Από το φως που σκόρπισε η δόξα σας παντού,
Το δίκαιο αγώνα σας ποθώ να ιστορίσω,
Που τότε καθοδήγισε το χέρι του θεού.
Καβάλλα έτρεχα κι εγώ μαζί σας, όταν μόνο
Αστράφταν τα τουφέκια σας σε κάμπους και βουνά,
Σας είδα και στον θάνατο, σας είδα και στον πόνο.
Μόνο τον φόβο γύρω σας δεν είδα πουθενά.
Για σας τ΄ αθάνατα ποθώ να γράψω παλληκάρια,
Για ότι κατορθώσατε μεγάλο και λαμπρό,
Κι αν δεν μπορώ να μοιρασθώ τις δάφνης τα κλωνάρια
Και πως σας στεφανώσανε να γράψω ειμπορώ».
Το ποίημα συμπεριλήφθηκε στην εργασία της Ειρήνης Ν. Α. Κομνηνού, Το βάλσαμον του στρατιώτου, αναμνηστικόν εικονογραφημένον λεύκωμα 1913, Εν Αθήναις 1913, σ. 108-109.
Τα παραπάνω αποσπάσματα συμπεριλαμβάνονται και στα εκτός εμπορίου βιβλία μας: “Βαλκανικοί Πόλεμοι 1912-1913, Από το Κιλκίς στη Δοϊράνη και στη Στρώμνιτσα”, εκδόσεις Παρασκήνιο, Αθήνα 2013, (χορηγός Συμέλα Πατσινακίδου) και “100 ΧΡΟΝΙΑ ΕΛΕΥΘΕΡΙΑΣ, Ιστορικό και φωτογραφικό Λεύκωμα για την περίοδο 1912-1913”, έκδοση της Περιφερειακής Ενότητας Κιλκίς, Κιλκίς 2013.
