ΜΑΚΕΔΟΝΙΚΟΣ ΑΓΩΝΑΣ: 120 ΧΡΟΝΙΑ (1904-2024) ΑΠΟ ΤΗΝ ΕΝΑΡΞΗ ΤΗΣ ΕΝΟΠΛΗΣ ΦΑΣΗΣ ΤΟΥ (αναφορά σε πρόσωπα και γεγονότα του Ν. Κιλκίς)
Γράφει ο Χρήστος Π. Ίντος
Επέτειος του Μακεδονικού Αγώνα (Μ.Α.) έχει ορισθεί η 13η Οκτωβρίου, διότι την ημέρα αυτή του 1904 έπεσε από τούρκικο βόλι στο χωριό Στάτιστα του Ν. Καστοριάς ο Παύλος Μελάς. Το χωριό αργότερα πήρε το όνομα του ήρωα. Ως ένοπλη δράση διαδραματίστηκε κυρίως την περίοδο 1904-1908 στην Μακεδονία και την Θράκη. Ήταν αγώνας χωρίς καθορισμένη αρχή και καθορισμένο τέλος. Έχει τις ρίζες του βαθιά μέσα στο χρόνο και πιο συγκεκριμένα στον 19ο αιώνα. Συνεχίσθηκε και μετά τη θεωρητική παύση του που τοποθετείται στο 1908.
Μετά την Ελληνική Επανάσταση του 1821 στην Μακεδονία και στον ευρύτερο βαλκανικό χώρο, έδρασαν δυνάμεις που με διάφορους τρόπους επεδίωκαν να πάρουν με το μέρος τους κατοίκους της περιοχής και μακροπρόθεσμα να προσαρτήσουν στα συμφέροντά τους και την ίδια την περιοχή. Μια από τις δυνάμεις αυτές, πέρα από τις δυτικοευρωπαϊκές, ήταν και η Ρωσία. Εργάσθηκε για την πανσλαβιστική ιδέα, την οποία επεδίωκε να μεταδώσει στους λαούς των Βαλκανίων για δικό της πάντα όφελος και να υπερισχύσει έναντι των άλλων τότε μεγάλων δυνάμεων.
Ο Παύλος Μελάς με την οικογένειά του, (πηγή, Διαδίκτυο)
Η πολιτική, μετά την ήττα του τουρκικού στρατού που αναμετρήθηκε με το ρωσικό, κατέληξε το 1878 στη συνθήκη του Αγίου Στεφάνου. Δημιουργούσαν στα Βαλκάνια τη μεγάλη Βουλγαρία. Εκτείνονταν από το Δούναβη ως τα ζεστά νερά του Αιγαίου και τον Όλυμπο. Δεν λήφθηκε υπόψη τι ήθελαν και γιατί αγωνίστηκαν οι Έλληνες στην Μακεδονία. Οι ίδιοι κάτοικοι της Μακεδονίας, την ίδια χρονιά κήρυξαν για άλλη μια φορά επανάσταση. Συγκεντρώθηκαν στον Όλυμπο και αντέδρασαν στην δημιουργία της μεγάλης Βουλγαρίας. Στην επανάσταση εκείνη πήραν μέρος πολλοί κάτοικοι του σημερινού Ν. Κιλκίς, ιδιαίτερα της Γουμένισσας και της Ειδομένης. Ματαιώθηκε η συνθήκη και υπογράφηκε νέα το ίδιο έτος στο Βερολίνο.
Στα πλαίσια του πανσλαβιστικού σχεδίου η βουλγαρική εκκλησία το 1870 κήρυξε αυτοκεφαλία. Το γεγονός χαρακτηρίσθηκε από το Πατριαρχείο της Κωνσταντινούπολης πράξη αντικανονική και σχισματική. Το 1872 η βουλγαρική εκκλησία με σουλτανική έγκριση αποτέλεσε Εξαρχία. Σκοπός να προσηλυτίσει ορθόδοξους σλαβόφωνους πληθυσμούς των Βαλκανίων, ιδιαίτερα της Μακεδονίας, στη βουλγαρική ιδέα και τον πανσλαβισμό. Το γεγονός οδήγησε στον διχασμό των ορθοδόξων χριστιανών της περιοχής σε Πατριαρχικούς και σχισματικούς.
Οι πρώτοι παρέμειναν πιστοί στον Πατριάρχη και οι δεύτεροι αναγνώριζαν τη βουλγαρική εξαρχία σαν κανονική εκκλησία. Όποιος δήλωνε πίστη στον Πατριάρχη ήταν πιστός και στην ελληνική ιδέα, και αυτό έπραξαν όσοι είχαν συνείδηση ελληνική. Αποκαλούνταν από τους Βούλγαρους γραικομάνοι, Έλληνες μετά μανίας. Αντίθετα το εξαρχικός ταυτίστηκε με το Βούλγαρος.
Άρχισε αντιπαράθεση ανάμεσα στις αντιμαχόμενες δυνάμεις που οδήγησε στην ανορθόδοξη ένοπλη αναμέτρηση της περιόδου 1904-1908. Η αντιπαράθεση για τα εκκλησιαστικά θέματα μεταφέρθηκε στις τοπικές κοινότητες, στην εκπαίδευση και στην κοινωνική ζωή των κατοίκων. Οι Έλληνες αντέδρασαν στην αρχή με την δημιουργία ισχυρών Ελληνικών Ορθοδόξων Κοινοτήτων, αδελφοτήτων που σκοπό είχαν την καλύτερη οργάνωση των εκπαιδευτηρίων και την καλλιέργεια των ελληνικών γραμμάτων.
Μακεδονομάχοι της Παιονίας σε φωτογραφία του 1930, (προσ. αρχείο).
Στην πόλη και στην περιοχή του Κιλκίς ο πανσλαβισμός είχε διεισδύσει από το 1859 με τη δημιουργία τοπικής βουλγαρικής κοινότητας. Νωρίτερα είχαν δράσει Καθολικοί και Προτεστάντες. Τα τάγματα αυτών παρέχοντας εκπαίδευση καλού επιπέδου, περίθαλψη και διατροφή σε απόρους, είχαν σκοπό τον προσηλυτισμό των ορθοδόξων. Μη επιτυγχάνοντας το σκοπό τους χρησιμοποίησαν την Ουνία, με ιερείς που φέροντας το Ορθόδοξο σχήμα υπηρετούσαν την παπική εκκλησία. Έτσι δημιούργησαν όχι απλά ουνιτικές αλλά βουλγαροουνιτικές κοινότητες. Προτίμησαν να στρέψουν πληθυσμούς προς τον βουλγαρισμό και όχι προς τον ελληνισμό που παρέμεινε πιστό στο Πατριαρχείο.
Στο Κιλκίς επιτεύχθηκε διάσπαση της Ορθόδοξης Κοινότητας. Δημιουργήθηκε βουλγαρική με αναφορά σε όλη την Μακεδονία. Ο Καζάς του Αβρέτ Χισάρ, η επαρχία Κιλκίς, κάποιες περιόδους ήταν εξαρτημένη από την βουλγαρική εξαρχία. Η πόλη βρέθηκε σε δύσκολη κατάσταση έχοντας την έδρα της Μητρόπολης στην Δοϊράνη, απ΄ όπου ο επιχώριος Επίσκοπος δεν μπορούσε να παρακολουθήσει καλά τα γεγονότα. Κάποια περίοδο, τα πρώτα χρόνια της δεκαετίας του 1900, από ελληνικής πλευράς ανέλαβαν δράση ο αρχιμανδρίτης Ευγένιος Δόμβρος και ο γιατρός Τσαγκρής.
Στην τότε υποδιοίκηση (ναχτιέ) της Γουμένισσας του Καζά των Γιαννιτσών, από πολύ νωρίς η ελληνική κοινότητα είχε οργανωθεί καλύτερα με τη βοήθεια και τη συμπαράσταση αρχικά του Μητροπολίτη Βοδενών (Έδεσσας) Αγαθαγγέλου, στη δικαιοδοσία του οποίου ανήκε, και αργότερα με την φιλεκπαιδευτική πολιτική του διαδόχου του Μητροπολίτη Ιεροθέου. Οργανώθηκαν οι Κοινότητες Γουμένισσας, Αγίου Πέτρου, Σκρά, Λιβαδίων και άλλων χωριών. Αυτό συνετέλεσε να αναδειχθούν πρόσωπα που ηγήθηκαν στην εκπαίδευση, την τοπική εκκλησία και αργότερα στον ένοπλο αγώνα.
Τα γεγονότα που διαδραματίστηκαν στην Μακεδονία και στον ευρύτερο χώρο ανησύχησαν πολλούς. Την Ελλάδα να ενδιαφερθεί για τον μακεδονικό ελληνισμό και την Βουλγαρία που προσπαθούσε να εδραιωθεί με τον καλύτερο τρόπο στην περιοχή. Όλα συνέβαιναν σε γεωγραφικό χώρο που αποτελούσε τμήμα του τότε Οθωμανικής Αυτοκρατορίας που κατέρρε και από τους διπλωμάτες ονομάζονταν «ο μέγας ασθενής».
Το ανταρτικό σώμα του καπετάν- Λάζου Δογιάμα με τον Πρόξενο Λάμπρο Κορομηλά, (αρχείο Μουσείου Μακεδονικού Αγώνα – Θεσσαλονίκη).
Στον ίδιο αυτό χώρο εμφανίστηκαν Σέρβοι προσπαθώντας να δημιουργήσουν πυρήνες και Ρουμάνοι έχοντας με σκοπό να πείσουν τους βλαχόφωνους πως δεν είναι Έλληνες. Η κάθε προπαγάνδα προσπάθησε να ανοίξει δική της εκκλησία, δικό της σχολείο, να διορίσει ιερείς και δασκάλους.
Οι Τούρκοι προσπάθησαν να παίξουν το ρόλο του χωροφύλακα. Η περιοχή του Κιλκίς εποπτεύονταν από δυνάμεις τους που έδρευαν στην Θεσσαλονίκη κυρίως, ενώ η περιοχή Γουμένισσας από εκείνες που είχαν έδρα τα Γιαννιτσά. Λόγω απόστασης και αδιαφορίας πολλές φορές η έκρυθμη κατάσταση δεν ελέγχονταν και τα επεισόδια ήταν πολλά. Οι αντιμαχόμενες πλευρές ζητούσαν την ενίσχυση και τη βοήθεια τρίτων, των εθνικών τους κέντρων.
Στην Αθήνα ιδρύθηκε το λεγόμενο Μακεδονικό Κομιτάτο με πρωταγωνιστές την μακεδονικής καταγωγής οικογένεια Δραγούμη, τον διευθυντή της εφημερίδας «ΕΜΠΡΟΣ» Δημήτριο Καλαποθάκη, πανεπιστημιακούς και άλλους. Οι Βούλγαροι ίδρυσαν την ΕΜΕΟ, οργάνωση με σκοπό να υπηρετήσει και να εκπληρώσει τις βλέψεις τους. Σχεδίασαν και πραγματοποίησαν τον Ιούλιο του 1903 στην βόρεια–δυτική Μακεδονία την λεγόμενη «επανάσταση του Ίλιντεν» Στην ουσία ήταν επίθεση εναντίον ελληνικών κοινοτήτων και όχι τόσο κατά των Τούρκων. Σχετικά επεισόδια της ημέρας εκείνης δημιουργήθηκαν στην Γουμένισσα και τα χωριά της. Πυρπολήθηκαν οικίες προυχόντων και απλών ανθρώπων που στήριζαν την ελληνική υπόθεση.
Ήταν καιρός για ουσιαστική συμμετοχή της επίσημης Ελλάδας στο αγώνα που διαδραματίζονταν στη Μακεδονία. Για ουσιαστική στήριξη του χειμαζόμενου ελληνισμού και για τη διεκδίκηση των δικαίων της στην περιοχή. Αποστέλλονται ένοπλα ανταρτικά σώματα για να βοηθήσουν τους ντόπιους Έλληνες, τον αγώνα τους, να τους υπερασπιστούν και να σταθούν κοντά στους ντόπιους οπλαρχηγούς.
Από τους πρώτους Έλληνες αξιωματικούς που κατέφθασαν ήταν ο Παύλος Μελάς, γαμπρός του Δραγούμη. Ακολούθησαν και άλλοι εθελοντές αγωνιστές. Ο Μελάς σε μια από τις επιχειρήσεις έπεσε προδομένος και ο θάνατός του ξεσήκωσε πολλούς. Ακολούθησαν το παράδειγμά του ο Μαζαράκης, ο Κατσίγαρης, ο Αμβράσογλου, ο Σουλιώτης, ο Μωραίτης, ο Παπαδόπουλος, ο Φραγκόπουλος. Είναι από τους Έλληνες αξιωματικούς που δραστηριοποιήθηκαν στις επαρχίες Κιλκίς και Γουμένισσας. Ο κατάλογος των Μακεδονομάχων είναι μακρύς. Τους τομείς στους οποίους θα αγωνίζονταν τους επέλεγε το ελληνικό Προξενείο Θεσσαλονίκης, όπου για μεγάλο χρονικό διάστημα ψυχή του Αγώνα ήταν ο πρόξενος Λάμπρος Κορομηλάς. Στο Μοναστήρι και νωρίτερα στην Ανατολική Μακεδονία και την Θράκη ήταν ο Ίων Δραγούμης.
Οι συγκρούσεις που συντελέσθηκαν στον Νομό μας ήταν πολλές. Δόθηκαν στο Μπέλλες, γύρο από το Κιλκίς, στο Πάϊκο, στην Τζένα, στην Γουμένισσα. Δεν θα επιτύγχαναν τα σώματα των αξιωματικών του ελληνικού στρατού, αν δεν είχαν προετοιμάσει το έδαφος τα τοπικά ανταρτικά σώματα ντόπιων καπεταναίων. Ένοπλα σώματα στην περιοχή ήταν του Παντελή Παπαϊωάννου (Γραικού) και του Γεωργίου Καραϊσκάκη από τη Στρώμιτσα, των αδερφών Δογιάμα από την Καστανερή, του Σιωνίδη από τη Βογδάντσα, του Ράμναλη από το Ίσωμα, του Ναούμη από τα Λιβάδια, του Γκόνου Γιώτα στα Γιαννιτσά και άλλων.
Δεν ήταν μόνοι. Είχαν τη συμπαράσταση των απλών ντόπιων κατοίκων που βοηθούσαν με πολλούς και ποικίλους τρόπους. Ως ένοπλοι, οδηγοί, βοηθοί, σιτιστές, χρηματοδότες, οργανωτές. Αγωνίστηκαν κληρικοί και εκπαιδευτικοί. Υπήρξαν αγωνιστές από τον Άγιο Πέτρο που ονομάστηκε «Σούλι της Μακεδονίας», τα Ρίζια, την Καστανερή, το Ίσωμα, την Κάρπη, την Καλίνδρια, την Γουμένισσα, τα Λιβάδια, το Σκρά, την Αξιούπολη, την Ειδομένη, τους Ευζώνους κι από άλλα χωριά. Είναι οι αφανείς ήρωες, οι άγνωστοι. Πολλούς δεν τους έγραψε η Ιστορία, κάποιους τους ξέχασε, όπως και τις εκατοντάδες των γυναικών και των παιδιών που πρόσφεραν και θυσιάστηκαν.
Το Πατριαρχείο είχε τοποθετήσει δραστήριους νέους Ιεράρχες σε πολλές Επισκοπές και Μητροπόλεις. Είναι γνωστά τα ονόματα του Γρηγορίου στην Στρώμνιτσα, του Χρυσοστόμου στην Δράμα, μετέπειτα Εθνομαρτύρων Κυδωνιών και Σμύρνης, του Ιωακείμ στο Μοναστήρι, του Στεφάνου στην Έδεσσα, του Γερμανού στην Καστοριά, του Αιμιλιανού στα Γρεβενά και του Φωτίου στην Κορυτσά, μαρτύρων που έπεσαν για την Πατρίδα και τη Θρησκεία, του Αλεξάνδρου στη Θεσσαλονίκη.
Μέγα πλήθος και οι ήρωες, απλοί Ιερείς σε κωμοπόλεις και χωριά, από τον Παπα–Μανώλη του Αγίου Πέτρου ως τον Παπα–Οικονόμου στη Γρίβα, τον Παπά–Ευγένιο στο Κιλκίς, τον Παπά–Γιώργη στο Σκρά και τον Παπα–Ζαφειρίου στην Ειδομένη, τον αφανή παπά του Πενταλόφου. Όλοι γηγενείς.
Η στρατιά των Δασκάλων, γυναικών και ανδρών, που αγωνίσθηκαν με τα γράμματα και τα όπλα σε κάθε χωριό, εκτός ελαχίστων εξαιρέσεων ήταν γηγενείς που σπούδασαν στην Θεσσαλονίκη, το Τσοτύλι, την Κωνσταντινούπολη, το Μοναστήρι. Πρόσφεραν αδιαφορώντας για τους κινδύνους που διέτρεχαν. Γιατροί και φαρμακοποιοί ήταν μια άλλη τάξη που είχε την δική της προσφορά στην εθνική εκείνη υπόθεση.
Ακόμη και οι ντόπιοι φοιτητές στα ελληνικά και ξένα Πανεπιστήμια της εποχής εκείνης πρόσφεραν στην εθνική υπέρ της Μακεδονίας υπόθεση. Χαρακτηριστικό είναι το παράδειγμα Έλληνα φοιτητή από τη Γουμένισσα στο Πανεπιστήμιο της Αθήνας το 1904, ο οποίος έγινε αιτία να διοργανωθεί μεγάλη υπέρ της Μακεδονίας εκδήλωση στην αίθουσα του «ΠΑΡΝΑΣΣΟΥ» με ομιλητή τον καθηγητή Σπυρίδωνα Λάμπρου. Να ακουσθούν τα δίκαια των Μακεδόνων. Η εκδήλωση αφύπνισε πολλούς στην ελληνική πρωτεύουσα. Σπουδαία κέντρα στο νομό μας, όσον αφορά την ελληνική υπόθεση, ήταν το κτήμα του Γεωργίου Χαρίση στην Καλίνδρια του Κιλκίς και η Γουμένισσα. Από εκεί εξορμούσαν ομάδες, πολιτοφύλακες, αντάρτες για τον Αγώνα, παίρνονταν αποφάσεις και προγραμματίζονταν δράσεις.
Δεν έλειψαν βέβαια στην περιοχή άνθρωποι που ηγήθηκαν των αντιπάλων δυνάμεων όπως ο Αποστόλ Πεκτώφ, ο Ιβαν Καρασούλι, ο Γκότσε Ντέλτσεφ. Η λίμνη Ατζάν–Αματόβου ήταν φωλιά των κομιτατζήδων. Την είχαν νοικιάσει από τους Τούρκους και την έκαναν ορμητήριο. Αποτελούν μια παράμετρο του αγώνα άξια μελέτης και έρευνας, που δίνει την ευκαιρία για καλύτερη κατανόηση των όσων διαδραματίστηκαν .
Η επανάσταση των Νεοτούρκων στη Θεσσαλονίκη το 1908 περιόρισε τις ένοπλες αντιπαραθέσεις κατά την περίοδο της ένοπλης φάσης του Μακεδονικού Αγώνα. Όλοι έπρεπε να υπακούσουν στα κηρύγματά τους που επαγγέλλονταν, ισότητα, δημοκρατία, ανεξιθρησκεία και άλλα. Τίποτα δεν επαληθεύτηκε. Πήραν πολλοί τους δρόμους της ξενιτιάς. Άλλοι βγήκαν στα βουνά και συνέχισαν τον αγώνα, κάποιοι παρέδωσαν τα όπλα.
Οι Βαλκανικοί πόλεμοι του 1912-13 άλλαξαν την κατάσταση. Σύμμαχοι οι Βαλκανικοί λαοί τον Οκτώβριο του 1912 επιτέθηκαν εναντίον της Τουρκίας και ελευθέρωσαν μεγάλα τμήματα των εθνικών εδαφών τους. Γνωστή είναι η μάχη των Γιαννιτσών από την έκβαση της οποίας κρίθηκε η απελευθέρωση της Θεσσαλονίκης στις 26 Οκτωβρίου 1912, αλλά και της Γουμενίσσης και της επαρχίας της στις 23 του ίδιου μήνα.
Οι πρώην σύμμαχοι μετά λίγο μόνο χρόνο θα αντιπαρατεθούν και πάλι για τη Μακεδονία. Οι Βούλγαροι δεν δέχθηκαν τις επιτυχίες των άλλων και διεκδίκησαν την παραμονή τους στη Θεσσαλονίκη, ήθελαν την Μακεδονία. Όλα λύθηκαν με την σύμπραξη Ελλήνων, Σέρβων, Μαυροβουνίων, Ρουμάνων. Επιτέθηκαν εναντίον της Βουλγαρίας. Γνωστή η Μάχη του Κιλκίς, όπου η ελληνική επί των βουλγαρικών δυνάμεων νίκη έδωσε τέλος σε μακροχρόνια αντιπαράθεση. Με τη συνθήκη του Βουκουρεστίου το 1913 οριοθετήθηκαν τα σύνορα των χωρών που προαναφέρθηκαν.
Ο Ελευθέριος Βενιζέλος είχε πει: «Ο Μακεδονικός Αγώνας πρέπει να γίνει το Ευαγγέλιο της Φυλής». Ο πολιτικός του αντίπαλος Μακεδόνας Ιων Δραγούμης είχε διακηρύξει «Ας τρέξουμε να σώσουμε τη Μακεδονία και η Μακεδονία θα μας σώσει». Ο Παναγιώτης Κανελλόπουλος μιλώντας το 1984 στην Ακαδημία Αθηνών σε εκδήλωση για τα ογδόντα χρόνια του Μακεδονικού Αγώνα επεσήμανε «…πρέπει να γνωρίζουμε την ιστορία μας, όχι για να αντιδικούμε με τους γείτονές μας, αλλά σεβόμενοι τη δική τους ιστορία να υπερασπιζόμαστε τα δίκαιά μας…..».
Επιβάλλεται σεβασμός στη θυσία, στο αίμα που έχυσαν για την ελληνική ιδέα την περίοδο του Μακεδονικού Αγώνα Μακεδόνες, Θράκες, Κρήτες, Μανιάτες και πολλοί άλλοι Έλληνες. Ας μας διδάξει εκείνο που τους ένωνε και όχι εκείνο που τους χώριζε.
Εκδήλωση για τον Μακεδονικό Αγώνα στο Μνημείο του Δάσκαλου Ιωαν. Πίτσουλα στη Γουμένισσα τη δεκαετία του 1950, (προσ. αρχείο).
