Η λογοτεχνία για τα γεγονότα του Α΄ΠΠ στον νομό Κιλκίς

Γράφει ο Χρήστος Ίντος

Στα προηγούμενα δύο χρόνια από τις στήλες του «ΜΑΧΗΤΗ ΤΟΥ ΚΙΛΚΙΣ» αναφερθήκαμε σε πλήθος γεγονότων που διαδραματίστηκαν στον νομό μας κατά την περίοδο του Μεγάλου Πολέμου (1914-1918).

Συνεχίζουμε τα δημοσιεύματα για την ίδια περίοδο σε σχέση πάντα με τον Α΄Παγκοσμίου Πολέμου, προσεγγίζοντας το θέμα από την σκοπιά της ελληνικής λογοτεχνίας (πεζογραφία και ποίηση).

Ελληνική λογοτεχνία
Ο Μεγάλος Πόλεμος, όπως ήταν επόμενο, επηρέασε τη λαϊκή μούσα και το χώρο της λογοτεχνίας σε παγκόσμιο και σε τοπικό επίπεδο. Πολλοί από τους πνευματικούς δημιουργούς πήραν μέρος στις αναμετρήσεις ως στρατιώτες, εθελοντές ή κληρωτοί, ως δημοσιογράφοι ή τους άγγιξε στη χώρα, στην πόλη ή στο χωριό, στο σπίτι τους.

Στα ελληνικά γράμματα είχαμε:

Λαϊκό θριαμβευτικό άσμα για τη Μάχη του Σκρά
Ξημέρωσε η χαραυγή

Ξημέρωσε η χαραυγή
στις 17 Μαΐου,
εδόθηκε διαταγή
παρά του Στρατηγείου.

Να προελάσει ο Στρατός
το Σκρα να καταλάβει,
γιατί μας μόλυναν
οι Γερμανοβουλγάροι.

Βαράει το πυροβολικό,
τα σύρματα χαλάει
και το γενναίο πεζικό,
αμέσως εξορμάει.

Γερμανοί και Βούλγαροι
τραβούσαν τα μαλλιά τους,
σαν είδανε τους Έλληνες
στα χαρακώματά τους.

Ο Γερμανός ο στρατηγός
με τη στραβιά τη μύτη
ηθέλησε να πιεί καφέ
μέσα στη Θεσσαλονίκη.

Και μεις τους ετοιμάσαμε
πιλάφι με γιαούρτι
και σφαίρες από μάλιγχερ
με άκαπνο μπαρούτι.

Κωστής Παλαμάς

Κωστής Παλαμάς (1859-1943), ποιητής.
Το 1915 εκδόθηκε η ποιητική του συλλογή «Βωμοί» που γράφτηκε μέσα στην ένταση της νίκης των απελευθερωτικών πολέμων 1912-1913 αλλά και της μεγάλης έντασης που είχε προκαλέσει η έναρξη του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου και ο όλεθρος που σκορπούσε. Την περίοδο του Εθνικού Διχασμού και του Μεγάλου Πολέμου έγραψε «Τα Παράκαιρα» και «Τα Δεκατετράστιχα» που εκδόθηκαν το 1919.

Αθάνας Γεώργιος (Αθανασιάδης – Νόβας, 1893 – 1987), νομικός, πολιτικός, λογοτέχνης και ακαδημαϊκός.
Την περίοδο του Α΄ ΠΠ ως στρατεύσιμος βρέθηκε στο Μακεδονικό Μέτωπο και μια περίοδο της θητείας του παρέμεινε με τη μονάδα του στη Γουμένισσα. Την ίδια εκείνη περίοδο έγραψε σειρά ποιημάτων τα οποία αποτέλεσαν την πρώτη του ποιητική συλλογή που έχει τον τίτλο ΚΑΙΡΟΣ ΠΟΛΕΜΟΥ. Με αυτή συμμετείχε στον «Φιλαδέλφειο ποιητικό διαγωνισμό» και πήρε το πρώτο βραβείο. Στον πρόλογο της συλλογής σημείωσε:

«…. Καθώς καθόμαστε στο προσηλιακό της κοιλάδας ή στο παραγώνι κάποιας χαμοκέλας, διάβαζα κάποτε μερικά από αυτά τα ποιήματα στους συναδέλφους μου. Θυμάμαι, πόσο βαθειά ένοιωθα, ότι οι στίχοι αυτοί εκφράζανε, άτεχνα ίσως, πιστά όμως τον πόνο τους, τα αισθήματά τους, τις ιδέες τους, όπως τις ανατάραζε και τις ξεσήκωνε ο μεγάλος πόλεμος. Δεν είναι, παρά το στιχουργημένο ημερολόγιο των αισθηματικών και πνευματικών συγκινήσεων που πέρασα στρατιώτης του ευρωπαϊκού πολέμου στην Μακεδονία……..».

Οι τίτλοι μερικών ποιημάτων του τα οποία μας μεταφέρουν στην περίοδο εκείνη και στα οποία επίσης διακρίνουμε εικόνες γνώριμες της περιοχής μας είναι: «Ψυχή πολέμου», «Ποδιά της Μάνας», «Γουμένιτζα», «Ο στρατιώτης του Νάρες», «Στον τάφο ενός Γάλλου» κλπ.

Στην ίδια συλλογή συμπεριλαμβάνεται ποίημα αφιερωμένο στον συμπατριώτη του δάσκαλο Ιωάννη Πίτσουλα, τον οποίο απαγχόνισαν οι κομιτατζήδες σε πλάτανο λίγο έξω από τη Γουμένισσα. Την προτομή του δασκάλου και το μνημείο Μακεδονομάχων που υπάρχουν στην κωμόπολη αποκάλυψε στις 19 Ιουνίου 1966 σε ειδική τελετή ο ίδιος ο ποιητής εκπροσωπώντας την Ελληνική Κυβέρνηση, της οποίας ήταν αντιπρόεδρος.

Σε επιστολή του με ημερομηνία 5 Δεκεμβρίου 1982 προς τον γράφοντα μεταξύ των άλλων έλεγε: «…. Θυμάμαι πάντα με συγκίνηση και νοσταλγία τις ημέρες μου στη Γουμένισσα, εκείνον τον καιρό της εθνικής μας εξόρμησης. Με αληθινή ψυχική ικανοποίηση πραγματοποίησα την μεταγενέστερη επίσκεψή μου…. στην πόλη σας. Εσωκλείστως λαμβάνετε λίγα λόγια μου αναμνηστικά ….. Είναι η εικόνα που ζωγράφισαν τα μάτια του νεαρού λοχία των Ευζώνων, που ήμουν τότε, και της προσφιλούς ανάμνησης που φύλαξε η καρδιά ενός παντοτινού φίλου που είμαι τώρα…… Χαίρω, γιατί μου δόθηκε η ευκαιρία να αναπολήσω με πολλήν ευλάβεια τις αλησμόνητες ημέρες μου της Γουμένισσας, η οποία εύχομαι να ανθεί, να καρποφορεί και να ακμάζει από κάθε άποψη ….

Βαφόπουλος Γεώργιος (1903 – 1996), ποιητής, ακαδημαϊκός και μέγας ευεργέτης της Θεσσαλονίκης.
Ο μεγάλος ποιητής καταγόμενος από τη Γευγελή συνδέθηκε με τη Γουμένισσα και την επαρχία της. Τον παππού του το 1897 τον σκότωσαν οι κομιτατζήδες κοντά στο χωριό Στάθης, ενώ μετέβαινε στη Γουμένισσα για συνεννοήσεις με τις τοπικές αρχές για θέματα σχετικά με την εθνική υπόθεση των Ελλήνων. Ο θείος του υπηρετούσε ως επόπτης καπνού στο Μαγιαδάγ (Φανός), τόπο τότε μεγάλης καπνοπαραγωγής. Σε μια από τις προσφυγές των Ελλήνων της Γευγελής προς την ελεύθερη Πατρίδα μετά το 1913 η οικογένειά του διέμεινε στη Γουμένισσα και μάλιστα την περίοδο του Μεγάλου Πολέμου..
Η θεία του Ζωή επί δεκαετίες ήταν διευθύντρια της σχολής θηλέων Γουμενίτσης και αργότερα ένας αδερφός του έλαβε σύζυγο Γουμενισσιώτισσα. Μας έγραψε σε ένα γράμμα του το 1992. «….Χαίρω που η Γουμένισσα, δεύτερη πατρίδα μου, μετά την πρώτη της Γευγελής, βρίσκεται σήμερα σε μια θέση υψηλής πνευματικής στάθμης…. Αγαπώ τη Γουμένισσα με το αίσθημα ενός νεαρού παιδιού, που έχασε την πατρίδα του…».

Για την κήρυξη του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου

Το δεύτερο ξενίτεμα
Όταν …, ξέσπασε ο μεγάλος πόλεμος, και ψηλά στο Δούναβη η αυστροουγγρική αυτοκρατορία κινήθηκε να πνίξει τη μικρή Σερβία, η καταθλιπτική ατμόσφαιρα της πατρίδας μου έγινε ακόμη βαρύτερη. Κηρύχθηκε γενική επιστράτευση ……
«Γαλλική κατοχή» στη Γουμένισσα, ήδη σε παλαιότερο δημοσίευμα αναφερθήκαμε στην αφήγηση του ποιητή για τη συμπεριφορά των Γάλλων απέναντι στους κατοίκους της κωμόπολης και την τραγική ιστορία ξυλοκόπου και ζαχαροπλάστη της.

Για τη μάχη του Σκρα και τη λήξη του πολέμου
… Ο πόλεμος στο μακεδονικό μέτωπο βρισκόταν στην αποφασιστική του φάση. Το Σκρα είχε γίνει σύμβολο εθνικού θριάμβου….. Τώρα είχε τελειώσει ο πόλεμος, οι στρατιώτες της Αντάντ σκορπισμένοι φεύγανε για τις μακρινές τους πατρίδες, από τους δρόμους της Θεσσαλονίκης δεν περνούσαν πια τα νοσοκομειακά αυτοκίνητα. Η Ελλάδα ζούσε τη μεγάλη ώρα της συνθήκης των Βερσαλλιών και πραγματοποιούσε τα οράματα των «δύο ηπείρων και των πέντε θαλασσών»….

Γρηγοριάδης Νεόκοσμος (1879-1967), στρατιωτικός, πολιτικός και συγγραφέας
Από το βιβλίο του «Βραβευμένα στρατιωτικά διηγήματα» αντλούμε πληροφορίες σχετικές με το θέμα μας.

Για την περιοχή της Παιονίας και στις μάχες Ντοκιμαντέρ – Ραβίνε (Μάιος 1917)
Η οχύρωσις
…. Σ΄ ένα άνοιγμα πίσω από φράχτη κλαδιών στάθηκε ο Καρράς και έδειξε του Νίκου τις εχθρικές γραμμές, πέρα από το ποτάμι της Λιούμνιτσας (Σκρα), έτσι ως χίλια μέτρα μακριά. Σωστό δίχτυ. Απανωτές οι γραμμές οχυρώματα καταφάνερα με το χώμα σκεπασμένο μέσα στο πράσινο γρασίδι, άλλες ίσιες, άλλες σταυρωτές, στραβές εδώ, εκεί ορθές, αλλού διπλές, προχωρούσαν στις πλαγιές όσο έφθανε το μάτι κι ανέβαιναν πάλι ψηλά προς τις κορυφές των βουνών…
Σιγοκατέβαινε ο δρόμος τους ο σκαμμένος που τώρα τα πλευρά του τα στήριζαν κάτι πλεγμένα κοφίνια και παρά πέρα σάκοι, όλο γεμάτοι χώμα. Κάπου, κάπου σταύρωναν άλλα χαντάκια το δικό τους, με πινακίδες καρφωμένες σε πασσάλους, που έγραφαν επάνω τη διεύθυνση γαλλικά κι ελληνικά μ΄ ένα βέλος. Ο Καρράς τραβούσε ίσια και το χαντάκι που ακολουθούσε είχε επιγραφή «Πιτόν Μπλαν 1». Σε μια διασταύρωση δίπλα ήταν ανοιγμένο ένα υπόγειο «καταφύγιο βομβαρδισμού» και παρά μπρος ήταν το «παρατηρητήριο» του Πιτόν Μπλαν 1, μια φωλιά σκεπασμένη με σανίδια και χώμα, με ανοικτές μπροστά τις τουφεκίθρες που έβλεπαν παντού τον εχθρό. Δύο παρατηρητές με γυαλιά κοίταζαν τις εχθρικές γραμμές, κι είχαν πλάι τους μια ζωγραφιά των βουνών, το «σχέδιο της εχθρικής γραμμής», και χαρτί και μολύβι να γράφουν τις παρατηρήσεις τους.
Κι εκεί που προχωρούσαν με προφύλαξη – το νου σας στα φίδια, είπε ο νοσοκόμος. .. Σε μια καμπή του δρόμου που τέλειωνε ο κατήφορος, βρήκαν σε μια χαράδρα σκαμμένα, τρυπωμένα, αθώρητα από τον εχθρό τα καταλύματα του ουλαμού και τα αντίσκηνα …..
Η κρυμμένη χαράδρα
…. Αληθινά, σύρματα τηλεφώνου ήταν δεμένα στο μάκρος του δρόμου και στα δυο πλευρά της χαράδρας. Ξανακίνησαν, πέρασαν τον κατήφορο, έστριψαν αριστερά, διάβηκαν κάτι στάβλους σκαμμένους στο βουνό με Γάλλους στρατιώτες να τους φυλάνε, μια λεύκα πάνω από το λιθόστρωτο, κάτι κήπους που είχαν φυτέψει οι Γάλλοι με λαχανικά, δυο γεφυράκια, κι ξαφνικά αντίκρισαν πολλά πλατάνια στη σειρά και τους πήρε η δροσιά και το βουητό του ποταμού, του Κοτζά – ντερέ (Ρέμα Πρωτομαγιάς Αξιούπολης).
Ο Κοτζά – ντερές
…. Δροσερό αεράκι φυσούσε κάτω από τα δένδρα κι όμορφο το μέρος εκείνο σε καλούσε για ανάπαυση. Το ποτάμι λίγο πέρα βαθειά από τις όχθες κυλούσε γάργαρο το νερό του ανάμεσα σε βότσαλα της όχθης και γύρω από τις ολόλευκες πέτρες του βυθού. Σκιά τρελλόπαιζε στο ρέμα ριγμένη από τα πυκνά των πλατανιών φύλλα, και ολόχαρες οι όχθες είχαν γεμίσει κίτρινα, γαλάζια, κατακόκκινα λουλούδια. Παρέκει φαινότανε μόλις μέσα στα φυλλώματα κάτι αντίσκηνα γαλλικά και στρατιώτες είχαν ανάψει κάτω από τα δένδρα φωτιές για να πλύνουν τα ρούχα τους, ενώ πιο πέρα άλλοι μισόγυμνοι λουζότανε μέσα στο ποτάμι. Κάτι Γάλλοι παραπέρα ψάρευαν με κουνουπιέρες που τις έκαναν δίχτυα για ψαράκια και βατραχάκια και οι κοροϊδευτικές των δικών μας στρατιωτών φωνές ανακατευότανε με κραυγές χαράς και τραγούδια …
Πριν από την έφοδο
Χαραυγή ακόμα και τους ξύπνησε ξαφνικά το βαρύβροντο του κανονιού. Η διμοιρία τους βρέθηκε μόνη. Τους είπε ο ανθυπολοχαγός πως θα κάνει ο στρατός μας επίθεση. Επάνω στο Σκρα ντι Λέγκεν θα επιτεθούνε Γάλλοι κυνηγοί των Άλπεων και αριστερά θα τους βοηθήσουν Έλληνες.
Παραπάνω στην Μποέμιτσα(Αξιούπολη) το 45ο σύνταγμα, το τάγμα του Πηλίδη αριστερά τους, αυτοί στο Ντρομαντέρ, και δεξιά τους στο Ραβινέ το πρώτο σύνταγμα Σερρών. Πρώτη φορά θα έκαναν οι Έλληνες τέτοια επιχείρηση σ΄ αυτόν τον πόλεμο. Έπρεπε να δείξουν στους συμμάχους τι σημαίνει λόγχη ελληνική. …..
Ο λοχαγός μίλησε στους στρατιώτες.
Και προσέξτε παιδιά. Μας βλέπουν οι ξένοι εδώ. Ήρθαν όλοι από τον τόπο τους να πολεμήσουν όχι μόνο για τη δική τους νίκη μα και για μας. Πολεμούν τώρα τους εχθρούς μας στον τόπο μας. Δεν πρέπει να μένουμε πίσω εμείς οι Έλληνες. Θάναι ντροπή να δείξουν οι ξένοι μέσα στην Ελλάδα μεγαλύτερη παλικαριά από εμάς. Ακόμη όμως και από τους δικούς μας δεν πρέπει άλλος λόχος να περάσει τον δικό μας ……
Παιδιά έτοιμοι!
Φόρεσαν τους γυλιούς. Συμμάζεψαν τα πράγματά τους. Έριξαν γύρω ματιές γοργές, μην ξέχασαν τίποτα κι ένας – ένας βγήκαν από το καταφύγιο στην τάφρο κι από κει πήγαν στα «οχυρώματα της εξορμήσεως»…..
Βροντερό το πολυβόλο, ….., δυνατές απανωτές οι οβίδες σφυρίζουν πάνω από τα κεφάλια, σκάνε εκεί μπροστά τους ….
Το πήραμε
Το Ντρομαντέρ το πήραμε και δυο πολυβόλα χαλασμένα. Μα τώρα, να!, όπου και αν είναι έφθασε στο βουλγαρικό πυροβολικό η είδηση πως χάθηκε το Ντρομαντέρ και θα αρχίσει βολή το πυροβολικό τους επάνω στα επισημασμένα από πριν σημεία. Επάνω στη ράχη εκείνη τους προφυλάγει ένας άλλος λοφίσκος δεξιά, βαθειά χαραδρωμένος, το Ραβινέ …
Χειρουργείο
…Έχασε κι ο ένατος λόχος όμως πολλούς. Πάει ο λοχίας, ο καημένος ο Ηλιάδης, πληγώθηκε και ο ανθυπολοχαγός ο Κοσκινάς και ο Καρράς στον τόπο. Η Εριφύλη άδικα θα περιμένει άλλο γράμμα. .. και του Παγώνδα (χωριό της Σάμου) οι βρύσες δεν θα δροσίσουν τον άμοιρο σαμιώτη. Και ο καλός, ο παλίκαρος, ο Παπασταματίου, και ο άλλος ο ανθυπολοχαγός, πάνε και αυτοί. Και άλλοι ακόμα, και άλλοι!
Και δυο – τρεις ημέρες ήρθε και το νέο κύμα των τραυματιών του Ραβινέ, με τις εκατόμβες του τάγματος του Γουλιανού και τον ίδιο τον Γουλιανό κατάκοιτο και αναίσθητο με τις δεκαεπτά πληγές του. Τι να γίνει; Έτσι είναι γραμμένο. Θυσίες θέλει η λευτεριά και αλλοίμονο σε όσους δεν ξέρουν μόνοι τους να κρατούν το δίκιο τους, έθνη και άτομα.
……Από τα χειρουργεία της Μποέμιτσας πήγαν τους βαριά πληγωμένους στα νοσοκομεία της Θεσσαλονίκης αργότερα …

Δέλτα Πηνελόπη (1874 – 1941), λογοτέχνης
Για τη μάχη του Σκρα
1918
Κηφισιά, Παρασκευή 18 Μαΐου 1918.
Μάχη στο Σκρα ντι Λέγκεν, δυτικά του Γευγελή. Οι μεραρχίες Σερρών, Κρήτης και Αιγαίου στις πέντε το πρωί, ύστερα από προετοιμασία πυροβολικού, όρμησαν και κατέλαβαν το ύψωμα ύψους 1165 μέτρων. Αιχμάλωτοι Βούλγαροι, λέγουν 1000.

Κηφισιά, Δευτέρα 21 Μαΐου 1918.
Η μάχη του Σκρα ντι Λέγκεν ήταν σοβαρή και εξακολουθεί. Ως τώρα έχομε 1800 αιχμαλώτους. Απώλειες δικές μας 1700 άνδρες πληγωμένοι χωρίς τους σκοτωμένους που δεν ξέρουν ακόμα πόσοι είναι, και αξιωματικοί 20 σκοτωμένοι και 57 πληγωμένοι. Το ύψωμα σοβαρό, κυριαρχεί σ΄ όλην την περιφέρεια από την Τζένα ως τον Αξιό.
Σκοτώθηκε ο Μίμης ο Ράλλης, αεροπόρος, που κατέβηκε πολύ χαμηλά, (ως 5 μέτρα κατέβηκαν μερικοί στα εχθρικά χαρακώματα), και τον τουφέκισαν οι Βούλγαροι.
Σκοτώθηκε και ο Παπαγιάννης, υπασπιστής του Δαγκλή που αρνήθηκε να επιστρέψει με τον αρχιστράτηγο και θέλησε να μείνει με το σύνταγμά του. Έμεινε, έκανε την επίθεση και σκοτώθηκε.

Για τη μάχη της Δοϊράνης
Κηφισιά, Δευτέρα 10 Σεπτεμβρίου 1918.
Πολεμούν στη Δοϊράνη και σ΄ όλο το μέτωπο από Δοϊράνη ως το Περιστέρι. Πήραμε τη Χούμα και τη Ντουτίτα, μα η Δοϊράνη βαστά και οι θυσίες είναι μεγάλες. Έφθασαν 1200 πληγωμένοι χθες, ως προχθές έλεγαν πως έπεσαν 3 ως 4.000. Ίσως να είναι και περισσότεροι. Σκοτώθηκε ο συνταγματάρχης Μανωλάκης. Ήταν άρρωστος και βλέποντας πως δεν τον βαστούν τα πόδια του, ζήτησε φορείο και διέταξε να τον παν στην πρώτη γραμμή. Οι άνδρες του, φανατισμένοι, όρμησαν στην έφοδο, και σε κάθε άλμα τους διέταζε και εκείνος να τον μεταφέρουν στην πρώτη γραμμή για να διευθύνει τη μάχη. Ώσπου έπεσε μια οβίδα και σκότωσε τρεις από τους τέσσερεις τραυματιοφορείς, πληγώνοντας τον τέταρτο. Τον Μανωλάκη τον πλήγωσε βαθιά στο πρόσωπο και του έκοψε το δεξί χέρι και πόδι. Όταν τον μετέφεραν πίσω, ζήτησε λίγο τσάι και ξεψύχησε. Είναι από τα πρώτα θύματα.
Σήμερα οι εφημερίδες αναγγέλλουν το θάνατο του συνταγματάρχη Λουκά Παπαλουκά. Είναι εκείνος που στις 20 Νοεμβρίου συνέλαβε τον Στέφανο αλλά του φέρθηκε με πολλήν ευγένεια.
Η μάχη εξακολουθεί. Οι Σέρβοι, που πολεμούν με Γάλλους και δικούς μας, έφθασαν στο Δεμίρ – Καπού, στον Αξιό, και το πήραν. Δικός μας τομεύς είναι και η Ντένα ως τη Δοϊράνη που είναι και Άγγλοι. Η Δοϊράνη είναι φοβερά οχυρωμένη και έχει μεγαλύτερες δυνάμεις από ό,τι είχαμε υπολογίσει.

Ουράνης Κώστας (Κωνσταντίνος Νέαρχος), ποιητής
Για το Γκραν – Κορονέ, μεγάλο ύψωμα κοντά στο χωριό Κορώνα Παιονίας, όπου δόθηκε η ομώνυμη μάχη (1918).
Ο γνωστός ποιητής, ο γεμάτος αισθητική ονειροπόληση και έντονο λυρισμό, ήταν δεινός κυνηγός της πετροπέρδικας, του αγριόχοιρου, του λαγού και της μπεκάτσας. Αυτό το μεράκι τον έφερε επανειλημμένα στην περιοχή του Ν. Κιλκίς «.. από τον Αξιό ίσαμε το περίφημο στον πρώτο παγκόσμιο πόλεμο Γκραν Κορονέ …», όπως σημειώνει ο ίδιος. Θαύμασε τη φύση της περιοχής και έγραψε: «… Βλέπαμε πεδιάδες κοιμισμένες ακόμη, πάνω από τις οποίες ήταν τεντωμένο ένα σεντόνι ομίχλης, χωριά – σκαρφαλωμένα σε πλαγιές- που κάπνιζαν οι καμινάδες τους, …. Την επιβλητική οροσειρά του Μπέλλες, που μας έστελνε τον παγερό αέρα των κορυφών του, και όταν εισχωρούσαμε στα ρουμάνια των οξιών και των δρυών, των οποίων τα φύλλα ξερά από το χειμώνα είχαν θαυμάσιες πυρές αποχρώσεις, είχαν την ανησυχαστική, αλλά και πόσο γοητευτική μαζί εντύπωση, ότι αφήνουμε τον κόσμο της ζωής και μπαίνουμε σε ένα βασίλειο παραμυθένιο ….».
Γράφοντας το 1938 στην Αθήνα, σημειώνει για το Γκραν Κορονέ: «….Το περίφημο στον Μεγάλο Πόλεμο βουνό της Μακεδονίας που βρίσκεται στα ελληνο – γιουγκοσλαβικά σύνορα, διατηρεί ίσα με σήμερα, ζωηρά και άφθονα τα ίχνη του πολέμου, θραύσματα και κάλυκες οβίδων, συρματοπλέγματα, χαρακώματα, σκουριασμένα κράνη και, που και που, υπολείμματα ανθρωπίνων σκελετών.

Γ. Κατσίμπαλης (1899-1978)
Είναι ο γνωστός διανοούμενος, συγγραφέας και εκδότης, ο «Κολοσσός του Μαρουσιού» του Χένρυ Μίλερ. Με το βαθμό του ανθυπολοχαγού κατατάχθηκε εθελοντής στον Στρατό της Εθνικής Άμυνας στη Θεσσαλονίκη.
Ήταν ανεψιός του Ανδρέα Μιχαλακόπουλου, πολιτικού, Υπουργού και Πρωθυπουργού. Πολέμησε στο Μακεδονικό Μέτωπο, πήρε μέρος στη μάχη του Σκρα στο τάγμα που τελούσε υπό τη διοίκηση του ταγματάρχη Χαβίνη.

Αναφορά στους τραυματίες της μάχης του Σκρα γίνεται και στο ιστορικό μυθιστόρημα των Κ. Γουργουλιάνη – Ν. Κυριαζή, Άννα Σικελιανού, Ο έρωτας και το όνειρο, Αθήνα 2012.

Αντιπολεμική Λογοτεχνία
Το μακροχρόνιο του πολέμου, οι ταλαιπωρίες των στρατιωτών, οι καταστροφές, τα εκατομμύρια των νεκρών, στρατιωτών και αμάχων, δημιούργησαν σε ένστολους και πολίτες, άνδρες και γυναίκες, αντιπολεμικά αισθήματα. Όλοι ανέμεναν το τέλος της αιματοχυσίας, όσο διαρκούσε η αναμέτρηση, και μετά το τέλος της επιζητούσαν την παγίωση της ειρήνης. Να βρεθούν τρόποι ειρηνικής συνύπαρξης των λαών της οικουμένης και να μην ξαναγίνει πόλεμος. Αυτό, όπως έδειξε στα κατοπινά χρόνια η ιστορία, δεν επιτεύχθηκε. Το ειρηνικό μήνυμα όμως εμπεδώθηκε και παρέμεινε έντονο στα γράμματα και στις τέχνες. Άνθρωποι που υπηρέτησαν αυτούς τους τομείς αποτύπωσαν τις σκέψεις τους στο χαρτί και σε πίνακες ζωγραφικής.
Μετά τον πόλεμο στην ξένη και την ελληνική λογοτεχνία παρουσιάστηκαν έργα με αντιπολεμικό περιεχόμενο. Συζητήθηκαν έντονα και προκάλεσαν προβληματισμούς. Στην Ελλάδα αντιπολεμικά έργα με θεματολογία από τον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο έγραψαν κυρίως οι Στρατής Μυριβήλης, Στρατής Δούκας και Γιάννης Σκαρίμπας.

Μυριβήλης Στρατής (1892-1969)

Σχέδιο του Σπύρου Βασιλείου στο εξώφυλλο του βιβλίου του Στ. Μυριβήλη ‘Η ζωή εν τάφω’

Στρατής Μυριβήλης σε σχέδιο του συμπολεμιστή του το 1918 Μαλούκη (Πηγή, Στρ. Μυριβήλης)

Υπηρέτησε στην Μεραρχία Αρχιπελάγους , η οποία την περίοδο από το Νοέμβριο του 1917 ως τον Οκτώβριο του 1918 στρατοπέδευσε στην ορεινή περιοχή της Αξιούπολης και το Στρατηγείο της έδρευε στην Κούπα Παιονίας. Πολύ σημαντική και αξιόλογη ήταν η συμμετοχή της Μεραρχίας αυτής στη μάχη του Σκρά. Οι εμπειρίες και τα βιώματά στους πολέμους αποτυπώθηκαν στα τρία έργα του: «Η Ζωή εν Τάφω», (1924/1930), «Η Δασκάλα με τα Χρυσά Μάτια» (1933) και «Η Παναγιά η Γοργόνα» (1949), τα οποία κατατάσσονται στην αντιπολεμική λογοτεχνία.
Στο προσωπικό αρχείο του συγγραφέα, το οποίο έχει δωρισθεί από τους κληρονόμους του στην Αμερικανική Σχολή Κλασσικών Σπουδών της Αθήνας φυλάσσεται φάκελος με σειρά φωτογραφιών του από το «Μέτωπο της Γευγελής», όπως ο ίδιος σημείωσε. Είναι φωτογραφίες με συναδέλφους του, τον αδελφό του Κίμωνα, επίσης στρατιώτη, στο αμπρί του, στα χιόνια και πολλές άλλες.

Σκαρίμπας Γιάννης (1893-1984)
Υπηρέτησε ως λοχίας στο 5/42 Σύνταγμα και πήρε μέρος στο Μακεδονικό Μέτωπο του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου στον τομέα του Στρυμόνα. Δεν πήρε μέρος στις μάχες και στα γεγονότα στα οποία επικεντρωνόμαστε στην παρούσα εργασία. Ωστόσο με το έργο του «Φυγή προς τα εμπρός», ανήκει στην ομάδα των Ελλήνων λογοτεχνών που συμμετείχαν στον πόλεμο και αναφέρονται σε αυτόν σε ξέχωρα έργα τους. Έζησε την αγριότητα του πολέμου, του οποίου τον παραλογισμό με ειρωνικές, σατυρικές και άλλες παρόμοιες προσεγγίσεις περιγράφει στο συγκεκριμένο έργο του. Με το δικό του ύφος αναπαριστά τα όσα βίωσε και εκφράζει τις σκέψεις του για τα γεγονότα του Μεγάλου Πολέμου στη Μακεδονία.
Το έργο του αυτό το 1977 πήρε το πρώτο Κρατικό Βραβείο λογοτεχνίας και αποτελεί σημαντικό κεφάλαιο της αντιπολεμικής λογοτεχνίας. Γράφτηκε τμηματικά από το 1932-1975. Μέρη του μυθιστορήματος, ιδιαίτερα το πρώτο κεφάλαιο, δημοσιεύθηκαν με το τίτλο Περίπολος Ζ σε διάφορα περιοδικά (Ευβοϊκός Λόγος, Επιθεώρηση Τέχνης, Μνήμη) και αυτοτελώς σε φυλλάδια (Σύγχρονη Εποχή) από το 1933 – 1977.

Για την πολυμορφία των Συμμαχικών στρατευμάτων
στο Μακεδονικό Μέτωπο:
… Την ακρότη δεξιά του Συγκροτήματος (και όλου του μετώπου των Συμμάχων), με τέρμα τη θάλασσα του Αιγαίου, την κράταγαν οι εναλλασσόμενες σ΄ αυτό, όλες «νεότευκτες», ελληνικές Μεραρχίες, προς δε αριστερά μας και συνέχεια μια γραφική πολυεθνία στρατών ξένων. Η 11η αγγλική Μεραρχία, η 13η γαλλική Μεραρχία (μετά των τουρλού – τουρλού αποικιακών αποσπασμάτων της), μια ιταλική «Ημιαρχία», 2-3 Συντάγματα σλοβένικα ή σέρβικα και κάτι τάγματα διεθνών εθελοντών, από Σικελούς, Πολωνούς, Κουτσοβλάχους και άλλοι αφρικανοασιατικής πανσπερμίας.
Τούτην την γραφική παρδαλότητα γλωσσών, στολών και αναστημάτων τη συμπλήρωνε η τρελλή άλλη Βαβυλωνία γλωσσών, φατσών και χρωμάτων, των μικρών (συμβολικών των περισσοτέρων) αποσπασμάτων, των πιο απίθανων φυλών της υδρόγειος. Ήσαν εκεί Φίτζοι, Καλμούχοι, Αταμάνοι του Καζιμίρ και Χατμάνοι του Αστραχάν, Σενεγάλοι, Κιργίσιοι, Μαμελούκοι του Σουδάν και του Νείλου, Νεγροειδείς του Ειρηνικού, Κάφροι, Τάταροι, Παπούες και Αφχανοί, Τουρκομάνοι και Τσέτες! .. = σύξυλη η Αγία και Ιερά –ημών- Βίβλος! …