Η βυζαντινή μουσική ζώσα τροφός της ψυχής μας

Γράφει ο Δημοσθένης Κουσκούκης*

Συχνά ρωτούν:
«Είναι εύκολη η βυζαντινή μουσική; Γιατί φαίνεται τόσο δύσκολη;».

Η απάντηση απλή: κΚαι εύκολη είναι και εύκολα την μαθαίνει κανείς. Και προ πάντων είναι πλούσια και προσφέρει ερεθίσματα για να βαθαίνει ο νους και να καλλιεργείται το πνεύμα. Κάθε φίλος της ψαλτικής τέχνης, από μικρό παιδί μέχρι και τα βαθιά του γεράματα, διαρκώς τρέφεται πνευματικά και ψυχικά με τους ψαλμούς του Δαβίδ και τους εκκλησιαστικούς ύμνους του Ρωμανού του Μελωδού, του Κοσμά του μοναχού, του Ιωάννου του Δαμασκηνού, τα μελοποιήματα του Ιωάννου του Κουκουζέλη του Πέτρου του Πελοποννησίου, του Πέτρου του Βυζαντίου και του Ιωάννου του Πρωτοψάλτου.

Η εκκλησιαστική μας μουσική, που συνήθως ονομάζουμε βυζαντινή μουσική, ανοίγει μπροστά μας ποικίλα πεδία έρευνας και μελέτης. Κατ’ αρχάς, συσχετίζεται άμεσα με την αρχαία Ελληνική Μουσική, διότι η θεωρία της έλκει στοιχεία από τα έργα της ελληνικής γραμματείας, περί μουσικής ή περί αρμονικής, όπως του Πυθαγόρα, του Πλουτάρχου του Αθηναίου, του Αριστόξενου, του Αριστείδη Κοιντιλιανού και τουλάχιστον άλλων 72 αρχαίων συγγραφέων, οι οποίοι με τη σειρά τους αντλούν πληροφορίες από τα έργα του Ομήρου, του Πινδάρου, του Αριστοτέλη, του Πλάτωνα, του Αριστοφάνη, του Ορφέα, της Σαπφώς. Εκτός, όμως, από αυτή τη θεωρητική σχέση, η βυζαντινή μας μουσική συνδέεται άμεσα και με τους αρχαίους ήχους όπως ο δώριος, ο λύδιος, ο φρύγιος, ο μιξολύδιος, και με τους αρχαίους ρυθμούς του Τερπάνδρου όπως ο τροχαίος, ο παιάνας, ο κρητικός, και με τα αρχαία γένη (ομάδες) της μουσικής το διατονικό, το χρωματικό και το εναρμόνιο γένος, αλλά και με τις αλλοιώσεις στη μελωδία, όπως οι υφέσεις και οι διέσεις, οι φθορές και οι χρόες κ.α.

Εκτός από την μελέτη της ιστορικής αυτής συνέχειας, η βυζαντινή μουσική μπορεί να αποτελέσει αφορμή για να ασχοληθεί όποιος επιθυμεί με τη λαϊκή μουσική παράδοση και με την εκμάθηση παραδοσιακών οργάνων, όπως η λύρα, το σαντούρι, το κανονάκι, το λαούτο, ο ταμπουράς, το νέι και τα κρουστά. Πρόκειται για όργανα που βασίζονται στα αρχαία μουσικά όργανα, όπως η κιθάρα, η λύρα και ο αυλός και τα οποία είναι ασυγκέραστα, γεγονός που μας επιτρέπει να ακολουθούμε ακριβώς τη βυζαντινή μελωδία.

Επί πλέον, η Βυζαντινή Μουσική μάς συνδέει με τη διδασκαλία της Εκκλησίας, διότι οι εκκλησιαστικοί ύμνοι, δηλαδή η υμνογραφία, είναι μελοποιημένη διδασκαλία της Αγίας Γραφής, της Πατερικής Θεολογίας, των βίων των αγίων και δεν επιτρέπει καμία παρέκκλιση από την αλήθεια. Έτσι, ο καθένας που θα ήθελε να μελετήσει την ορθόδοξη διδασκαλία, μπορεί να αποκτήσει σαφή και αποκρυσταλλωμένη γνώση από την υμνογραφία της Εκκλησίας μας. Ο Απ. Παύλος μας αναφέρει ότι η μουσική δεν κινεί απλά την γλώσσα, αλλά διεγείρει το νου και την καρδιά για την κατανόηση των λεγομένων. «Ζωντανεύει» την εκκλησιαστική γλώσσα, τα δόγματα, τις αλήθειες σε τέτοιο βαθμό που γεννά και αναγεννά αενάως το πνεύμα. Η υμνογραφία, εμπνέει τον Αλέξανδρο Παπαδιαμάντη, τον Αλέξανδρο Μωραϊτίδη, τον Φώτη Κόντογλου· χρησιμοποιείται και μεταπλάθεται από τον Διονύσιο Σολωμό, τον Κωστή Παλαμά, τον Κώστα Βάρναλη και τον Άγγελο Σικελιανό· επιδρά στους νομπελίστες μας Γιώργο Σεφέρη και Οδυσσέα Ελύτη· διαποτίζεται από σύγχρονους πεζογράφους και ποιητές, όπως ο Στρατής Μυριβήλης.

Μια ακόμη δυνατότητα που παρέχει η βυζαντινή μουσική είναι η ενασχόληση με το Τυπικό της Εκκλησίας, το οποίο εξασφαλίζει την ευταξία και αποκλείει την αταξία, προβλέποντας τα νενομισμένα από την αρχή έως το τέλος των ακολουθιών. Το λειτουργικό Τυπικό εφαρμόζεται από τους χορούς των ιεροψαλτών, επειδή αφορά το σύνολο των οδηγιών και διατάξεων για το πώς και πότε πρέπει να τελούνται οι ακολουθίες της Εκκλησίας.

Έτσι, ο τυπικάρης αναφέρει ποιες είναι οι ακολουθίες που πρέπει να τελούνται κάθε μέρα, είτε είναι Κυριακή είτε Δεσποτική ή Θεομητορική εορτή, είτε μνήμη Αγίου, είτε μια απλή καθημερινή. Καθορίζει τη βασική δομή των ακολουθιών, τους ύμνους που πρέπει να ψάλουν, τα εκκλησιαστικά κείμενα (ψαλμοί, ευχές, αποστολικά και ευαγγελικά αναγνώσματα, δογματικά, αναστάσιμα, θεοτοκία, απολυτίκια, εξαποστειλάρια, στιχηρά, απόστιχα, κοντάκια, καθίσματα, τροπάρια κ.λπ.) που πρέπει να διαβαστούν, πώς συμπλέκονται δύο ή τρεις ακολουθίες σε μια ημέρα και πλήθος άλλων οδηγιών. Είναι απαραίτητος για την ορθή διεξαγωγή των ακολουθιών της Ορθοδόξου Εκκλησίας, διότι χρησιμοποιεί συνδυαστικά το περιεχόμενο όλων των λειτουργικών βιβλίων, όπως είναι το Ευχολόγιο, το Ωρολόγιο, η Παρακλητική, τα Μηναία κ.λπ..

Η μουσική, όμως, εκτός από γνώση είναι και θεραπεία της ψυχής κατά τον Αριστοτέλη, άλλοτε ηθική, όταν συμμορφώνει τον χαρακτήρα, άλλοτε πρακτική, όταν διεγείρει τη συμπεριφορά και άλλοτε «ενθουσιαστική», όταν συντελεί στην κάθαρση της ψυχής. Ενώ, κατά τον Ευγένιο Βούλγαρη, είναι τόσο δυναμική και διεγερτική στις ψυχές των ανθρώπων, που διεγείρει τους ράθυμους, παρορμά τους νωθρούς, μαλακώνει τους σκληρούς και ημερεύει τους θηριώδεις.

Είναι, όμως, και θεραπεία του σώματος, κατά τον Γαληνό, η οποία μπορεί και ωφελεί τους ανθρώπους από τα νοσήματα. Συμβάλλει στη θεραπεία της κατάθλιψης και της μελαγχολίας, στις παθήσεις του νευρικού συστήματος, στην γρήγορη επούλωση τραυμάτων, στη παράταση της βιοτικής ζωής. Όταν ο Ιερός Χρυσόστομος αναφέρει ότι στον ουρανό τα επουράνια Σεραφείμ και στην Γη η επίγεια πληθώρα των ανθρώπων ψάλλουν από κοινού, συγκροτούντες ένα μεγάλο πανηγύρι, μια ατέρμονη ευχαριστία, ένα καρδιακό αγαλλίαμα, αυτός, ο πνευματικός χορός της ψαλτικής τέχνης, μας επανασυνδέει με την Τριαδική Θεότητα, αφυπνίζει τη μέριμνα του Θεού και εξαναγκάζεται να προνοεί νυχθημερόν για τις ανάγκες μας.

Εκτός από τη σύνδεσή της με την αρχαία ελληνική μουσική, τα λαϊκά όργανα, την υμνολογία, το Τυπικό, την ψυχική και σωματική ευρωστία μας, η βυζαντινή μουσική μάς προσφέρει και την επαφή με την επιστήμη της μουσικής, η οποία βασίζεται στο Μονόχορδο του Πυθαγόρα. Μας προσφέρει οκτώ ήχους που χωρίζονται σε τέσσερις κύριους (Α΄, Β΄, Γ΄, Δ΄) και τέσσερις πλάγιους (πλ. Α΄, πλ. Β΄, βαρύς, πλ. Δ΄). Δέκα φθογγόσημα που μας υποδεικνύουν πόσους φθόγγους θα πρέπει να ανεβούμε ή να κατεβούμε, χρονικές υποστάσεις, ποιοτικά σημαδόφωνα, που συμβάλλουν στον σωστό τονισμό των λέξεων, έλξεις, συστήματα, κλίμακες, χρόες και φθορές. Χαρακτηριστικά της βυζαντινής μουσικής που ενισχύουν την ποιότητα της μονοφωνικής εκτέλεσης με πλούσια εκφραστικότητα και άριστο δέσιμο με τον λόγο.

Άραγε, όμως, ποιός μπορεί να ασχοληθεί και ποιές προϋποθέσεις απαιτούνται; Όλοι είναι προσκαλεσμένοι κατά τον Ιερό Χρυσόστομο «…Πάντες ἀπολαύσατε τοῦ συμποσίου τῆς πίστεως˙ πάντες ἀπολαύσατε τοῦ πλούτου τῆς χρηστότητος…». Η Εκκλησία που πάντα «ἐν τάξει καί εὐσχημόνως» τα ενεργεί, παρέχει σε όλους τη δυνατότητα να μετέχουν στον χορό της βυζαντινής μουσικής. Ο νέος, για να γίνει καταξιωμένος ιεροψάλτης, ο μεσήλικας, για να υποβοηθά ψαλτικά τους χορούς, ως ισοκράτης, ως τυπικάρης, ως κανονάρχης, ως καλοφωνάρης, και ο γέροντας για να παρέχει στο νεώτερο, με την εκκλησιαστική στάση του, την εμπειρία και τη σοφία του στις δοκιμασίες της βιοτής και τις απαιτήσεις του αναλογίου.

Η Εκκλησία προσφέρει ανυστάκτως και ανιδιοτελώς τον πνευματικό αυτό πλούτο σε όσους τον αναζητούν, αλλά και η Πολιτεία έχει κατοχυρώσει τις σπουδές στη βυζαντινή μουσική με τη χορήγηση πτυχίων και διπλωμάτων από το Υπουργείο πολιτισμού, διά των αναγνωρισμένων ωδείων. Επίσης, προσφέρει αποκλειστική σπουδή στην τριτοβάθμια εκπαίδευση στο τμήμα μουσικής επιστήμης και τέχνης του πανεπιστημίου Μακεδονίας με κατεύθυνση βυζαντινής μουσικής και επιλεγμένη περιστασιακή σπουδή στις θεολογικές σχολές, στο τμήμα μουσικολογίας, στις ανώτατες εκκλησιαστικές ακαδημίες, δίδοντας τη δυνατότητα στους αποφοίτους να εργασθούν επαγγελματικά σε δημόσιες θέσεις των μουσικών και εκκλησιαστικών Γυμνασίων και Λυκείων, όπως και σε ακαδημαϊκές θέσεις.

Όσο για το κόστος των σπουδών της βυζαντινής μουσικής άλλοτε υπάρχει θεσμική επιδότηση από τις ιερές μητροπόλεις με υποτροφίες προς τους μαθητές, άλλοτε προσφέρεται δωρεάν από δόκιμους και καταξιωμένους ιεροψάλτες, άλλοτε αναλαμβάνει η ενορία τα δίδακτρα, άλλοτε καταβάλλονται από τους μαθητές χαμηλά δίδακτρα.

Στο Πολυάνειο ωδείο της Ι. Μητροπόλεως Πολυανής και Κιλκισίου, αναγνωρισμένο από το υπουργείο πολιτισμού, που ήδη αριθμεί 26 χρόνια λειτουργίας και φοιτούν κατ’ έτος σπουδαστές διαφόρων ηλικιών για να μάθουν ποικίλα όργανα και τη θεωρία της μουσικής με θαυμαστά μέχρι τώρα αποτελέσματα, λειτουργεί παράλληλα και σχολή βυζαντινής μουσικής. Ο άρχων μουσικοδιδάσκαλος της Μεγάλης του Χριστού Εκκλησίας της Κωνσταντινουπόλεως και πρωτοψάλτης του ιερού μητροπολιτικού ναού κ. Κωνσταντίνος Γαϊτανίδης, εμπνευστής, χοράρχης και πρόεδρος του συλλόγου ιεροψαλτών της ιεράς μητροπόλεως Πολυανής και Κιλκισίου «Πέτρος ο Γλυκύς» από το έτος 1978 και δάσκαλος στην σχολή βυζαντινής μουσικής από της ιδρύσεως του Πολυάνειου ωδείου το έτος 1993, συνεπικουρούμενος από δυο εξέχουσες ψαλτικές και μουσικές προσωπικότητες, τους πρωτοψάλτες της Ιεράς μονής Αγίου Γεωργίου λόφου Κιλκίς, Χρήστο Λαφτσίδη, και του ιερού ναού Αγίου Δημητρίου Κιλκίς, Σάββα Ηλιάδη χάρισαν σε πληθώρα μαθητών τον σπόρο της μουσικής αναβαθμίζοντας πνευματικά την μητροπολιτική επαρχία.

Εξ άλλου ο Σεβ. Μητροπολίτης Πολυανής και Κιλκισίου κ.κ. Εμμανουήλ ευχαρίστως στηρίζει κάθε μαθητή, φοιτητή, πολύτεκνο, άνεργο ο οποίος θα ήθελε να παρακολουθήσει τα μαθήματα σε αυτή τη σχολή, όπως ορίζονται από το πρόγραμμα σπουδών του υπουργείου πολιτισμού, προκειμένου να μυηθούν στην βυζαντινή μας μουσική.

Είναι χρέος όλων μας, κληρικών και λαϊκών διδασκάλων και μαθητών του αναλογίου ιερέων, των ιεροψαλτών, των λαϊκών, να παρουσιάσουμε τα ευεργετήματα που προκύπτουν από την ενασχόληση με τη βυζαντινή μουσική. Και ακόμη περισσότερο να αποβάλουμε την κοσμική αντίληψη για τα οργανωτικά ελλείμματά της, τα οποία εκφράζονται με φωνασκίες, ρινοφωνίες, λαρυγγισμούς, μικροφωνισμούς, μουσικές βαρβαρότητες, εγωισμούς, ερασιτεχνισμούς, ημιμάθεια και αγνωμοσύνη. Οφείλουμε να τονίσουμε την ανάγκη δημιουργίας χορών στα αναλόγια με ιεροψάλτες, ισοκράτες, κανονάρχες, με τυπικάρη, την επανασύνδεσή μας με την εκκλησιαστική ποιητική μας γλώσσα και τη νοηματοδότηση εννοιών του μέλους, έτσι ώστε, να ζεσταθεί μέσα μας ο θείος πόθος προς τον Ιησού Χριστό. Και αυτό το χρέος δεν είναι για αύριο, αλλά για τώρα. «Τό γε νῦν» φίλοι εραστές και ακροατές της μουσικής, αδράξτε σήμερα την ευκαιρία, γιατί έφθασε ο κατάλληλος χρόνος για κάτι σπουδαίο. Ας ξεκινήσουμε, λοιπόν, ευθύς αμέσως με το πρώτο μας μάθημα και την από στήθους εκμάθηση της Κλίμακας της βυζαντινής μουσικής «Νη – Πα – Βου – Γα – Δι – Κε – Ζω – Νη».

* Γραμματέας Ιεράς Μητροπόλεως Πολυανής και Κιλκισίου
Λαμπαδάριος Ι. Ν. Ζωοδόχου Πηγής Αγ. Αθανασίου Θεσσαλονίκης
Καθηγητής Πολυάνειου Ωδείου Ι. Μητροπόλεως Πολυανής και Κιλκισίου