Στενήμαχος Ανατολικής Ρωμυλίας – Ψηφίδες αλησμόνητων πατρίδων στο Κιλκίς

Έρευνα – παρουσίαση: Θεόδωρος Π. Μποράκης

Αφιερώνεται στην γενιά των ξεριζωμένων Ελλήνων των όπου γης πατρίδων, που διαλύθηκαν στη θύελλα της Ιστορίας και σκόρπισαν στον κόσμο, μα στάθηκαν όρθιοι κι έγιναν ακρίτες της Ελλάδας. Έναν αιώνα τώρα οι απόγονοί τους, ζωντανές ψηφίδες, στολίζουν το ψηφιδωτό του Κιλκίς με τα ήθη και τα έθιμα των αλησμόνητων πατρίδων τους.

Η Στενήμαχος της Ανατολικής Ρωμυλίας (Ασένοβγκραντ Βουλγαρίας)

“Μικρή Ελλάς” και “Ακρόπολη της Αν. Ρωμυλίας” ονόμαζαν την Στενήμαχο. Είναι αναμφισβήτητο πως η τοποθεσία της Στενημάχου προϋπήρχε των Ρωμαϊκών χρόνων κι αυτό αποδεικνύεται από τα λείψανα αρχαίων ναών, κτιρίων, αγγείων και νομισμάτων που ανακαλύφθηκαν στην πόλη και στην περιοχή μετά την πυρπόληση της Στενημάχου από τους Τούρκους ληστές Κιρτζαλήδες στα τέλη του 18ου αιώνα. Στη Μεσαιωνική ιστορία το όνομα Στενήμαχος αναφέρεται για πρώτη φορά κατά το έτος 1083 στο τυπικό της Μονής Θεοτόκου Πετριτζονιτίσης.

Η Στενήμαχος απέχει 200 χλμ βορειοανατολικά της πόλεως του Κιλκίς, 10χλμ νοτιοδυτικά από την Φιλιππούπολη και 150 χλμ νοτιοδυτικά από τη Σόφια.  Μέχρι το τελευταίο τρίτο του 19ου αιώνα η πόλη κατοικούνταν κυρίως από Έλληνες με ελάχιστους Βούλγαρους κυρίως δημοσίους υπαλλήλους. Αριθμούνται 10.000 Έλληνες κάτοικοι με συνολικό πληθυσμό 12.000 κατοίκους. Η Στενήμαχος είχε 4 συνοικίες: του Στενήμαχου, του Αμπελίνου, του Μπαχτσέ μαχαλά όπου (και στις 3 συνοικίες) κατοικούσαν Έλληνες και του Τσιπροχωρίου με τούρκικο, Εβραϊκό, και αρμενικό πληθυσμό. Οι κάτοικοι ασχολούνταν με την αμπελουργία, την καπνοκαλλιέργεια και τη σηροτροφία. Ακόμη δραστηριοποιούνταν διάφοροι τεχνίτες, υποδηματοποιοί, τέκτονες, ράφτες, ξυλουργοί, βαφείς κλπ.

Εκκλησίες – μοναστήρια – σχολεία–  Προ του διωγμού στην Στενήμαχο υπήρχαν οι ναοί: της Αγίας Μαρίνας, του Αγίου Νικολάου, της Παναγίας Μεσοχώρας, του Αγίου Γεωργίου (Μετόχι). Στο Αμπέλινο: του Αγίου Γεωργίου, της Παναγίας Φανερωμένης, του Αγίου Αθανασίου, της Αγίας Τριάδος. Σήμερα διατηρούνται ο ναός της Παναγίας της Πετριτζιώτης που είναι χτισμένος στο φρούριο της στενωπού της Στενημάχου, κατασκευασμένο από τον Ιουστινιανό και ο ερειπωμένος βυζαντινός Ναός Ιωάννου του Προδρόμου.

Η μονή της Στενημάχου ή Πετριτσιονιτίσης που τιμούσε τη μνήμη της Αγίας Ελεούσας και της Κοιμήσεως της Θεοτόκου σήμερα ονομάζεται Μοναστήρι του Μπάτσκοβο.

Το σύνολο των σχολείων στην Στενήμαχο ήταν επτά και κατά το τελευταίο προ του διωγμού έτος φοιτούσαν 1366 μαθητές και μαθήτριες. Το 1843 λειτούργησε το πρώτο σχολικό κτίριο ανατολικά από την εκκλησία της Αγίας Μαρίνας, για την ανοικοδόμηση του οποίου συνεισέφερε 10 χιλιάδες γρόσια ο εγκατεστημένος στο Κισνόβιο της Βεσσαραβίας (Ρωσία) Στενημαχίτης έμπορος Α. Μεζεβίρης. Άλλοι Στενημαχίτες ευεργέτες που ενίσχυαν τα σχολεία και τις εκκλησίες της Στενημάχου ήταν οι: Γ. Χρυσοβέργης, Θεοφανώ Σιδερίδου, Κομιζόπουλος, Ζαμβάκης κλπ. Λειτούργησαν επίσης με μέριμνα της ελληνικής κοινότητας: Ελληνική Κεντρική Σχολή, Παρθεναγωγείο, Δημοτική Σχολή, Δημοτική Σχολή Τσιπροχωρίου και τρία νηπιαγωγεία.

Συμμετοχή των Στενημαχιτών στους εθνικούς αγώνες – Οι Στενημαχίτες έλαβαν μέρος στα Ορλωφικά (1770), στην επανάσταση του 1821, στην Κρητική επανάσταση (1866-1868). Στον ελληνοτουρκικό πόλεμο του 1897 έλαβαν μέρος εθελοντές με επικεφαλής τον Στενημαχίτη έφεδρο ανθυπολοχαγός Πυροβολικού Μιχαήλ Γκάνιογλου. Στον Μακεδονικό Αγώνα έδρασαν ο Ιωάννης Αβράσογλου, ο Κωνσταντίνος Αβράσογλου, ο Ιωάννης Αράπογλου, ο Γεώργιος Καράμπελας κ.α.

Οι βουλγαρικές θυριωδίες (1906) – Το ανθελληνικό κίνημα του 1906 αποτέλεσε την τελευταία πράξη τηςπολιτισμικής αφαίμαξης του Ελληνισμού της Βουλγαρίας. Καταλήφθηκαν ελληνικά σχολεία και Εκκλησίες στη Βάρνα, τη Φιλιππούπολη, τη Στενήμαχο και πυρπολήθηκε η Αγχίαλος, όταν οι εκεί Έλληνες υπό του Μητροπολίτη Βασίλειο προέβαλαν αντίσταση. Ο βουλγαρικός στρατός και η χωροφυλακή ήταν θεατές τωντεκταινομένων. Από θαύμα γλίτωσε η Στενήμαχος την καταστροφή, καθώς λίγες μέρες μετά τα γεγονότα της Φιλιππούπολης, άρχισε η δράση των κομιτατζήδων στην περιοχή, αλλά το Ελληνικό στοιχείο είχε εξοπλισθεί και είχε οχυρωθεί στα σπίτια του. Αναμφίβολα, το έτος 1906 αποτελεί «ορόσημο» για τις Ελληνικές Κοινότητες της Βουλγαρίας. Ουσιαστικά τότε παύουν να λειτουργούν τα σχολεία, το σύνολο σχεδόν των Εκκλησιών αλλά και οι επιχειρήσεις Ελλήνων εθνικοποιούνται. Έτσι από τη χρονολογία αυτή και μετά η ελληνική μειονότητα χάνει τη δυνατότητα της αυτόνομης πολιτιστικής, εκπαιδευτικής και θρησκευτικής ανάπτυξης ενώ το ελληνικό στοιχείο άρχισε να φθίνει ραγδαία, παρά το γεγονός ότι διατηρούνταν ακόμη ακμαίες ελληνικές κοινότητες στα παράλια αστικά κέντρα του Εύξεινου Πόντου αλλά και στο νότιο τμήμα της σημερινής Βουλγαρίας.

Προσωπικότητες της Στενημάχου – Από τις σημαντικότερες προσωπικότητες που γεννήθηκαν, έζησαν ή και έδρασαν στη Στενήμαχο ήταν: Ο ιατροφιλόσοφος Αναστάσιος Γεωργιάδης – Λευκίας, πρώτος καθηγητής της Γενικής Ιατρικής στο Οθώνειο Πανεπιστήμιο Αθηνών, εκεί γεννήθηκε ο αρχαιολόγος Χρήστος Τσούντας, ο Παιδαγωγός Βλάσιος Σκορδέλης που πέρα από τη πλούσια εργογραφία του, δημοσίευσε και ένα λεξικό της Στενημαχιώτικης διαλέκτου, ο γιατρός και Υπουργός αργότερα Απόστολος Δοξιάδης, ο καθηγητής Πανεπιστημίου Θωμάς Δοξιάδης, ο αρχιτέκτονας και πολιτικός Κωνσταντίνος Δοξιάδης, ο Κ. Δημητριάδης γλύπτης, ο Γ. Μουσαίος καθηγητής Ζαριφείων Διδασκαλείων, ο Κ. Οικονόμος λόγιος, ο Βλ. Σαχίνης στρατιωτικός, ο Χρυσοβέργης Γεωργίου εθνικός ευεργέτης και τέλος ο Γεώργιος Παπαδόπουλος «που αφιέρωσε στις Αθηναϊκές αρχαιότητες ένα μεγάλο αριθμό πραγματειών».

Ξεριζωμός κι εγκατάσταση στο Κιλκίς – Ο ξεριζωμός, από την προγονική γη, του ακμαίου Ελληνισμού της Αν. Ρωμυλίας, άρχισε το 1885 και κορυφώθηκε το 1906, κατά την διάρκεια του Μακεδονικού Αγώνα. Μετά από μικρή ανάπαυλα συνεχίσθηκε εκ νέου, το έτος 1914, ως επακόλουθο της ήττας των Βουλγάρων από τον ελληνικό στρατό, στον Β’ Βαλκανικό Πόλεμο του 1913.

Ο εκπατρισμός των τελευταίων Ελλήνων Στενημαχιτών, από τη γενέτειρά τους, ολοκληρώθηκε την άνοιξη του 1925, με την δήθεν εθελουσία ανταλλαγή, των ελληνοβουλγαρικών πληθυσμών, που προέβλεπε, η υπογραφείσα το έτος 1919, Συνθήκη του Νεϊγύ, η οποία όμως εξελίχθηκε, σε βίαιο ξερίζωμα του Ελληνισμού της Ανατολικής Ρωμυλίας.

Έτσι οι τελευταίες 967 ελληνικές οικογένειες που αριθμούσαν 3631 άτομα, έφυγαν από την πατρίδα τους, για να εγκατασταθούν οριστικώς στην μητέρα Ελλάδα. Πρώτος τόπος προσωρινής διαμονής ήταν το Χαρμάνκιόι (Ελευθέριο-Ν.Κορδελιό) Θεσσαλονίκης. Εκεί παρέμειναν, σε σκηνές, περίπου έξι μήνες. Στη συνέχεια χωρίστηκαν σε ομάδες οι οποίες εγκαταστάθηκαν, σε διάφορα μέρη κυρίως της Μακεδονίας και της Θράκης.

Στο Κιλκίς εγκαταστάθηκαν 304 οικογένειες. Στην Στενήμαχο Ημαθίας 117. Στην Στενήμαχο Δράμας 115. Στον Τρίλοφο Ημαθίας 106. Στην Αγία Βαρβάρα Ημαθίας 103. Στην Θέρμη Θεσσαλονίκης 99. Στον Καμπάνη Κιλκίς 40. Σε άλλα μέρη λιγότερες. Οι εγκατασταθέντες στο Κιλκίς, επί ένα περίπου χρόνο διέμεναν σε ξύλινα παραπήγματα και λίγες σκηνές, που είχαν στηθεί στους πρόποδες του λόφου του Αγ. Γεωργίου, στην περιοχή της σημερινής οδού Παπαγιαννάκου. Στον χώρο της προσωρινής διαμονής τους έκτισαν ναϋδριο γιά τις λατρευτικές ανάγκες τους, αφιερωμένο στους Αρχαγγέλους Μιχαήλ και Γαβριήλ, τους οποίους οι Στενημαχίτες θεωρούσαν και λάτρευαν ως προστάτες τους.

Έθιμο της Μεσοπεντηκοστής από τη Στενήμαχο της Ανατολικής Ρωμυλίας – Το έθιμο της λιτάνευσης της εικόνας της Παναγίας Ελεούσας που τηρείται κατά τη Μεσοπεντηκοστή στο Κιλκίς προέρχεται από τη Στενήμαχο της Ανατολικής Ρωμυλίας. Παλαιότερα (πριν χτιστεί ο Ναός του Αγίου Θεράποντος), που οι Στενημαχίτες είχαν αμπέλια έξω από την πόλη του Κιλκίς, λιτάνευαν την εικόνα της Παναγίας μέχρι τη «βρύση του Τσούντα» (γνωστού Στενημαχήτη αρχαιολόγου), που βρίσκεται περίπου τρία χιλιόμετρα βορειοανατολικά της πόλης. Εκεί ανέπεμπαν παρακλήσεις για την προστασία και καρποφορία των αμπελιών και στη συνέχεια ράντιζαν τα αμπέλια τους με αγιασμό.

Πηγές:

1. Αρχείο Θρακικού Λαογραφικού Θησαυρού –  Τόμος Γ΄- (1936 – 1937) – Στενίμαχος ή Στενήμαχος; του Μυρτίλου Αποστολίδου.
2. Αρχείον Θράκης – Τόμος 34ος – (1976) – Οικισμοί και βυζαντινά μοναστήρια εις την σημερινή Βουλγαρίαν – Αλέξιος Λουΐζος.
3. Αρχείον Θράκης – Τόμος 34ος – (1976) – Η Στενήμαχος μέσα στον ελληνισμό της Ανατολικής Ρωμυλίας – Γεώργιος Α. Λεμονίδης.
4. Ιστοσελίδα Πολιτιστική Πύλη Θράκης

https://web.archive.org/web/20140811074634/http://database.emthrace.org/entities/view.cfm?areaid=1&Artid=4daf6d0d-e0c3-c767-f5ee-4362dc2111ff&NSPid=3

5. Η εγκατάσταση των ξεριζωμένων Ελλήνων της Στενημάχου Ανατολικής Ρωμυλίας στο Κιλκίς – Άρθρο του Μιχάλη Πυρίντζου στην εφημερίδα Μαχητής του Κιλκίς (2/1/2016).
6. Οι Βορειοθράκες εθελοντές, στον πόλεμο του 1897 – Ιστοσελίδα https://sitalkisking. blogspot.com
7. Έθιμο της Μεσοπεντηκοστής από τη Στενήμαχο της Ανατολικής Ρωμυλίας- Ιστοσελίδα https://www.orthodoxianewsagency.gr
8. Ελληνικά σχολεία στη Στενήμαχο της Ανατολικής Ρωμυλίας (19ος αιώνας –  1919) – Μεταπτυχιακή εργασία του Θεμιστοκλή Μουτσίση – ΑΠΘ – 2012.
9. Ιστοσελίδα στο facebook “Στενήμαχος – Αλησμόνητη πατρίδα”.

Μπορείτε να διαβάσετε στον παρακάτω σύνδεσμο και τα υπόλοιπα μέρη της ενότητας «Ψηφίδες αλησμόνητων πατρίδων στο Κιλκίς» που δημοσιεύτηκαν στην ιστοσελίδα της εφημερίδας Μαχητής του Κιλκίς:

https://maxitis.gr/author/theodorosplagiotis