Ο ελληνισμός του Καρς – Ψηφίδες αλησμόνητων πατρίδων στο Κιλκίς

Έρευνα – παρουσίαση: Θεόδωρος Π. Μποράκης

Αφιερώνεται στην γενιά των ξεριζωμένων Ελλήνων των όπου γης πατρίδων, που διαλύθηκαν στη θύελλα της Ιστορίας και σκορπίστηκαν στον κόσμο, μα στάθηκαν όρθιοι κι έγιναν ακρίτες της Ελλάδας. Έναν αιώνα τώρα οι απόγονοί τους, ζωντανές ψηφίδες, στολίζουν το ψηφιδωτό του Κιλκίς με τα ήθη και τα έθιμα των αλησμόνητων πατρίδων τους.

Το Καρς του Καυκάσου

Οι Έλληνες του Καυκάσου (γνωστοί και ως Καυκάσιοι Έλληνες, μερικές φορές γνωστοί ως Έλληνες της Υπερκαυκασίας και της Ρωσικής Μικρασίας, είναι οι Ελληνόφωνοι πληθυσμοί στον Βόρειο Καύκασο και την Υπερκαυκασία, οι οποίοι ζουν στην σημερινή νοτιοδυτική Ρωσία, τη Γεωργία και τη βορειοανατολική Τουρκία. Οι Έλληνες του Καυκάσου περιλαμβάνουν τους Πόντιους, οι οποίοι ζουν σε μια πολύ μεγαλύτερη περιοχή που περιλαμβάνει τον ρωσικό βόρειο Καύκασο και τις πρώην ρωσικές επαρχίες Μπατούμ και Καρς (Ρωσική Μικρασία), οι οποίες σήμερα ανήκουν στην βορειοανατολική Τουρκία και την Αζαρία της Γεωργίας. Οι Έλληνες ζούσαν σε αυτές τις περιοχές από την αρχαιότητα, όπου εργάζονταν κυρίως ως έμποροι, Χριστιανοί Ορθόδοξοι κληρικοί, μελετητές, πρόσφυγες. Ο σημαντικότερος αποικισμός της περιοχής του Καρς από τους Έλληνες του Πόντου συντελέστηκε μετά τον Ρωσοτουρκικό πόλεμο το 1828.

Η πόλη του Κάρς υπήρξε πρωτεύουσα του Κυβερνείου Καρς κι η περιφέρειά του αποτελούνταν από 78 χωριά. Ο ελληνικός πληθυσμός του υπολογίζονταν γύρω στους 56.000 Ποντοκαυκάσιους κατοίκους (1913). Οι κυριότερες πόλεις του Κυβερνείου του Καρς είναι: το Αρταχάν, το Σαρίκαμις, το Καγκισμάν και η Όλτη. Η πόλη του Κάρς απέχει 1.190 χιλιόμετρα ανατολικά του Οικουμενικού Πατριαρχείου στην Κωνσταντινούπολη.

Στην επικράτεια του Κυβερνείου του Κάρς δημιουργήθηκαν 75 ελληνικά δημοτικά σχολεία, μια αστική σχολή τριτάξια κι αργότερα οκτατάξια, ένα παρθεναγωγείο, ένα πρακτικό λύκειο αρρένων και ένα γυμνάσιο θηλέων. Στην πόλη του Καρς υπήρχε ο καθεδρικός ναός της Μεταμόρφωσης του Σωτήρος καθώς και ο ναός του Αγίου Γεωργίου.

Το Καρς αποτελεί σημερινή επαρχία της Τουρκίας στα βορειοανατολικά της σύνορα αφού είχε περάσει διαδοχικά από την επικράτεια της Ρωσίας και περιστασιακά της Αρμενίας.

1918 – 1922  Ο ξεριζωμός του ελληνισμού από το Καρς.

Η παραχώρηση του Καρς στην Τουρκία και η υποχώρηση του ρωσικού στρατού από την περιοχή ήταν η απαρχή του ξεριζωμού του ελληνισμού του Καρς. Η αποχώρηση δεκάδων χιλιάδων Ελλήνων από την περιοχή του Κυβερνείου του Καρς απασχόλησε στις αρχές Μαρτίου 1918 τους αρχηγούς των ελληνικών χωριών της επαρχίας Καγισμάν που κλήθηκαν να αποφασίσουν για τη διαδικασία αναχώρησης με αρχικό προορισμό τις περιοχές των ελληνικών κοινοτήτων της νότιας Ρωσίας. Το τέλος του Α΄ Π. Π. έφερε και τον επαναπατρισμό των Ποντίων στο Καρς το 1919, αφού η περιοχή παραχωρήθηκε εκ νέου στη Ρωσία. Οι συνθήκες στο Καρς είχαν όμως καταστεί ανυπόφορες λόγω του ανταγωνισμού και των αντιπαραθέσεων των λαών της περιοχής (Αρμένοι, Αζέροι, Γεωργιανοί κλπ)

Μετά την άρνηση της ελληνικής κυβέρνησης του Ελ. Βενιζέλου το 1919 να στηρίξει τα εθνικά δίκαια των Ελλήνων του Πόντου, ο ελληνισμός του Καρς έμεινε αβοήθητος στις εθνικές ανακατατάξεις που έφερε το τέλος του Α΄Π.Π. στην περιοχή. Το ίδιο έτος, οι εκκλήσεις του ποντιακού ελληνισμού για μετεγκατάστασή του στην Ελλάδα έγιναν έντονες, η ελληνική κυβέρνηση μετά από ολιγωρία και παλινωδίες έστειλε πλοία στο Βατούμι που μετέφεραν στην Ελλάδα ένα μέρος των προσφύγων που, για το χρονικό διάστημα 1920-1921, υπολογίζεται σε 52.878 ανθρώπους.

Πολλοί από τους πρόσφυγες του Καρς που είχαν εγκατασταθεί οριστικά πλέον στη νότια Ρωσία ζήτησαν την άνοιξη του 1922 να εγκατασταθούν στην Ελλάδα λόγω των δυσμενών οικονομικών συνθηκών και του λιμού που προκάλεσε χιλιάδες θύματα. Περίπου 5.000 Έλληνες πρόσφυγες κατάφεραν να επιβιβαστούν στα πλοία που έστειλε η Ελλάδα για την μετεγκατάστασή τους.

Μεγάλο μέρος των προσφύγων, που δεν μπόρεσε να αναχωρήσει για την Ελλάδα, αναγκάστηκε να ερευνήσει τις δυνατότητες μόνιμης διαμονής στη Σοβιετική Ένωση και να βιώσει τους διωγμούς του Σταλινικού καθεστώτος ιδιαίτερα κατά την περίοδο στης δεκαετίας του 1930.

Προσφυγιά κι εγκατάσταση στο Κιλκίς –  Με τον ξεριζωμό, ο ελληνικός πληθυσμός του Καρς διασκορπίστηκε στην ελληνική επικράτεια. Από έρευνά μου στο διαδίκτυο προέκυψαν ενδεικτικά κάποιες από τις τοποθεσίες της περιοχής του Καρς που οι πρόσφυγες Έλληνες Πόντιοι είχαν τη μεγαλύτερη διασπορά στους τόπους εγκατάστασης σε περιοχές του Κιλκίς:

Κάτοικοι της επαρχίας Καρς εγκαταστάθηκαν στην πόλη του Κιλκίς και στα χωριά: Ελευθεροχώρι, Εύζωνοι, Πεδινό, Παλαιό Αγιονέρι, Παλαιό Γυναικόκαστρο, Δροσάτο, Μεγάλη Στέρνα, Ελευθεροχώρι, Μικρόδασος, Μυριόφυτο, Πευκόδασος, Χορύγι κ.α.

Κάτοικοι της πόλης Αρνταχάν εγκαταστάθηκαν στα χωριά: Εύζωνοι, Χωρύγι, Παλαιό Γυναικόκαστρο κ.α.

Κάτοικοι του χωριού Αρτός εγκαταστάθηκαν στην πόλη του Κιλκίς και στα χωριά: Αντογόνεια, Κοιλάδι, Χέρσο κ.α.

Κάτοικοι του χωριού Βαρκενές εγκαταστάθηκαν στην πόλη του Κιλκίς και στο χωριό Μεγάλη Στέρνα κ.α.

Κάτοικοι του χωριού Γιόλγκετσμεζ (Yolgecmez) εγκαταστάθηκαν στην πόλη του Κιλκίς, στο χωριό Μυριόφυτο κ.α.

Κάτοικοι του χωριού Εμιρχάν εγκαταστάθηκαν στα χωριά: Ελευθεροχώρι, Σταυροχώρι κ.α.

Κάτοικοι του χωριού Καράουργαν της περιοχής Σαρικαμίς του Καρς εγκαταστάθηκαν στο χωριό Μεγάλη Βρύση.

Κάτοικοι του χωριού Κετσεβάν εγκαταστάθηκαν στα χωριά: Μαυρονέρι, Χέρσο κ.α.

Κάτοικοι του χωριού Κόνκ εγκαταστάθηκαν στα χωριά: Δροσάτο, Χωρύγι κ.α.

Κάτοικοι του χωριού Μάσουρτζικ εγκαταστάθηκαν στην πόλη του Κιλκίς και στα χωριά: Ελευθεροχώρι, Παλιό Αγιονέρι κ.α.

Κάτοικοι του χωριού Ντορτ Κυλισέ της περιοχής Αρνταχάν εγκαταστάθηκαν στο χωριό Χωρύγι.

Κάτοικοι του χωριού Πεπερέκ εγκαταστάθηκαν στα χωριά Αντιγόνεια, Παλαιό Γυναικόκαστρο κ.α.

Κάτοικοι του χωριού Σαλούτ εγκαταστάθηκαν στα χωριά: Κρηστώνα, Πηγή, Τέρπυλλος κ.α.

Κάτοικοι του χωριού Σουμπατάν εγκαταστάθηκαν στα χωριά: Κορώνα, Μαυρονέρι κ.α.

Κάτοικοι του χωριού Τοροσκώφ της περιοχής Αρνταχάν εγκαταστάθηκαν στα χωριά: Μελισσουργειό,  Παλαιό Γυναικόκαστρο κ.α.

Κάτοικοι του χωριού Τσιαπίκ εγκαταστάθηκαν στα χωριά Κοκκινιά, Μελισσουργειό κ.α.

Κάτοικοι του χωριού Φαχρέλ (σημερινό Καρτάλ-πινάρ) της περιοχής Αρνταχάν εγκαταστάθηκαν στα χωριά: Ακρίτας, Ηλιόλουστο, Χωρύγι κ.α.

Κάτοικοι του χωριού Χαλίφογλη εγκαταστάθηκαν στα χωριά: Ακροποταμιά, Κορομηλιά, Κρηστώνα, Λεβεντοχώρι, Μαυρονέρι, Μυλοχώρι, Παλιό Αγιονέρι κ.α.

Κάτοικοι του χωριού Χατζήβελη εγκαταστάθηκαν στα χωριά: Κορομηλιά, Μέσοι Απόστολοι, Μυλοχώρι, Παλιό Αγιονέρι, Πευκόδασος, Φύσκα κ.α.

Η καμπάνα του Κάρς

Την 23^η Νοεμβρίου του 1930 μέσα σε πανηγυρικό κλίμα έγινε η μεταφορά της καμπάνας του Κάρς από το λιμάνι της Θεσσαλονίκης στην πόλη του Κιλκίς, στον λόφο του Αγίου Γεωργίου. Η καμπάνα αυτή κοσμούσε την ελληνορθόδοξη εκκλησία της «Μεταμόρφωσης του Σωτήρος» στο Καρς του Καυκάσου. Είχε δωριστεί από τον τσάρο της Ρωσίας Νικολάο Β’ στην ελληνική κοινότητα του Καρς και ζύγιζε 4.250 κιλά. Σύμφωνα με τον Αριστείδη Σιδέρη η καμπάνα του Καρς «εκοσμείτο από τις τρεις πλευρές της εκ τριών αναγλύφων εντός πλαισίου εικόνων, που παρίσταναν πρώτον την Μεταμόρφωσιν του Σωτήρος καθ’ ό εκόσμει την φερώνυμον εκκλησίαν. Η δευτέρα πλευρά παρίστανε την Θεομήτορα μετά του Θείου βρέφους και η τρίτη πλευρά «φιλοξενούσε» τον καβαλάρη Άγιον Γεώργιον. Υπήρξαν και οι τρεις αυτές καλλιτεχνικώτατα φιλοτεχνημένες».

Κατά τον ξεριζωμό του ελληνισμού από τον Καύκασο, οι ομογενείς του Καρς την μετέφεραν σιδηροδρομικώς στο Βατούμ και από εκεί, φορτώθηκε σε πλοίο με προορισμό το λιμάνι της Θεσσαλονίκης. Κατά τη φόρτωση στο πλοίο το γλωσσίδι της έπεσε στη θάλασσα και χάθηκε.

Κατά τη διάρκεια του ελληνοϊταλικού πολέμου η μεγάλη καμπάνα ξεκρεμάστηκε και μεταφέρθηκε στο χώρο της Μητρόπολης Πολυανής και Κιλκισίου, όπου υπήρχε η παλιά εκκλησία της Μεταμορφώσεως του Σωτήρος που λειτούργησε από το 1930 έως το 1957. Το 1956 με εντολή του τότε μητροπολίτη Ιωακείμ Σμυρνιώτη η καμπάνα μεταφέρθηκε σε χυτήριο της Θεσσαλονίκης και από το υλικό της κατασκευάσθηκαν επτά μικρότερες καμπάνες.

Φωτογραφίες:

1. Χάρτης της περιοχής του Καρς (πηγή: «Ποντιακή Εστία», ΠΕ, τόμος 1975, τ. 4)
2. Η μεγάλη καμπάνα του Κάρς στο Κιλκίς (πηγή: εφημερίδα Μαχητής του Κιλκίς).

Πηγές:

1. Βλάσης Αγτζίδης – «Παρευξείνιος διασπορά. Οι ελληνικές εγκαταστάσεις στις βορειοανατολικές ακτές του Εύξεινου Πόντου» – Εκδόσεις Κυριακίδη – Θεσσαλονίκη – 1997.
2. Συλλογική έρευνα – «Η ιστορία των Ελλήνων του Καυκάσου στο Κάρς και στο Κιλκίς» – επιμέλεια έκδοσης Αθανάσιος Διαμαντόπουλος – Αθήνα – 2001.
3. Αρχοντούλα Κωνσταντινίδου – Νίκος Κωνσταντινίδης – «Οι ρίζες μας: Πόντος – Καύκασος – Χωρύγι Κιλκίς» – Αυτοέκδοση – Κιλκίς – 2017.
4. Αρχοντούλα Κωνσταντινίδου – Νίκος Κωνσταντινίδης – «Ιχνηλατώντας τις ρίζες μας στο Καρς Καυκάσου» – Αυτοέκδοση.
5. Θανάσης Βαφειάδης: «23 Νοεμβρίου 1930 η μεγάλη καμπάνα μεταφέρεται στο λόφο του Αγίου Γεωργίου». Εφημερίδα Μαχητής του Κιλκίς – 23/11/2023.
6. Ιστοσελίδα http://www.kotsari.com [Το Κάρς – Βασίλειος Πολατίδης]
7. Ιστοσελίδα http://www.kotsari.com [Η εγκατάσταση των Ελληνοποντίων του Κυβερνείου Κάρς στην Ελλάδα κατά νομούς – Βασίλειος Πολατίδης]
8. Βικιπαίδεια: «Οι Έλληνες του Καυκάσου».

(*) Ο Θεόδωρος Π. Μποράκης είναι συγγραφέας και ερευνητής της τοπικής ιστορίας και λαογραφίας. Διαχειρίζεται την ιστοσελίδα ΣΤΑ ΠΛΑΓΙΑ ΠΑΙΟΝΙΑΣ https://plagia-paionias.blogspot.com όπου αναρτά ιστορικά και λαογραφικά θέματα του χωριού Πλάγια και της περιοχής Παιονίας Κιλκίς.