Αρτάκη Μικράς Ασίας – Ψηφίδες αλησμόνητων πατρίδων στο Κιλκίς

Έρευνα – παρουσίαση: Θεόδωρος Π. Μποράκης

Αφιερώνεται στην γενιά των ξεριζωμένων Ελλήνων των όπου γης πατρίδων, που διαλύθηκαν στη θύελλα της Ιστορίας και σκόρπισαν στον κόσμο, μα στάθηκαν όρθιοι κι έγιναν ακρίτες της Ελλάδας. Έναν αιώνα τώρα οι απόγονοί τους, ζωντανές ψηφίδες, στολίζουν το ψηφιδωτό του Κιλκίς με τα ήθη και τα έθιμα των αλησμόνητων πατρίδων τους.

Η Αρτάκη

Η Αρτάκη είναι παραλιακή πόλη στο νότιο – νοτιοδυτικό τμήμα της Κυζικηνής χερσονήσου στα βόρεια μικρασιατικά παράλια της Προποντίδας. Απέχει 16 χιλιόμετρα βορειοδυτικά της Πανόρμου, 110 χιλιόμετρα δυτικά – βορειοδυτικὰ της Προύσας και 120 χιλιόμετρα νοτιοδυτικά του Οικουμενικού Πατριαρχείου Κωνσταντινουπόλεως. Υπήρξε μία από τις 43 κοινότητες της Μητροπόλεως Κυζίκου που ο πληθυσμός της διώχθηκε και εγκαταστάθηκε στην Ελλάδα με τη Συνθήκη της Λωζάνης το 1923.

Σήμερα υπάγεται στην τουρκική επικράτεια και ονομάζεται Erdek. Η ελληνική ονομασία του οικισμού ήταν Αρτάκη (στην αρχαιότητα ήταν γνωστή ως Υρτάκη ή Υρτάκιον και ήταν μάλλον αποικία των Μιλησίων) έτσι ήταν καταχωρισμένη και στα επίσημα εκκλησιαστικά έγγραφα.

Μετά την καταστροφή της πόλεως της Κυζίκου το 1063 από σεισμό, η Αρτάκη έγινε έδρα της μητροπόλεως Κυζίκου, και από την κατάκτησή της από τους Οθωμανούς το 1339 υπήρξε έδρα διοικήσεως.

Ο πληθυσμός της Αρτάκης έφθανε περίπου τους 10.000 κατοίκους, από τους οποίους οι 7.000 περίπου ήταν ελληνορθόδοξοι και οι 3.000 μουσουλμάνοι, εκ των οποίων 500 Κιρκάσιοι. Υπήρχαν επίσης 5 – 6 οικογένειες Εβραίων και λίγοι Αρμένιοι.

Μέχρι το 1878 η Αρτάκη διέθετε μόνο δύο εκπαιδευτικά καταστήματα: μία αστική σχολή, την οποία παρακολουθούσαν περί τους 300 μαθητές, αγόρια και κορίτσια και μία ελληνική σχολή, όπου περίπου 30 μαθητὲς μοιρασμένοι σε 3 τάξεις διδάσκονταν αποκλειστικά ελληνικά μαθήματα. Από το 1878 – 1879 τα εκπαιδευτικά πράγματα άρχισαν να βελτιώνονται με την ίδρυση παρθεναγωγείου και νηπιαγωγείου και την ταυτόχρονη μετατροπή της αστικής σχολής σε αρρεναγωγείο.

Την εκπαιδευτική κίνηση στην Αρτάκη τη στήριξαν σωματειακές ενώσεις: το φιλεκπαιδευτικό σωματείο «Δίνδυμος», η «Φιλεκπαιδευτική Αδελφότητα των Αρτακηνών» στὴν Κωνσταντινούπολη, η «Αδελφότης του Αγίου Νικολάου», το «Σωματείον της Μεταμορφώσεως», η «Αδελφότης προς εξωραϊσμόν του Νεκροταφείου “Ο Πλούτων”», ο Μορφωτικός κοινοτικός σύνδεσμος «Κύζικος» κ.α.

Η Αρτάκη ήταν η έδρα της μητρόπολης Κυζίκου στον μητροπολιτικό ναό του Αγίου Νικολάου που βρισκόταν δίπλα στη δυτική παραλία της πόλης. Ο πλήρης τίτλος του μητροπολίτη Κυζίκου ήταν «μητροπολίτης Κυζίκου, υπέρτιμος και έξαρχος παντός Ελλησπόντου». Υπήρχε και μια άλλη εκκλησία παλαιότερη, αφιερωμένη στους Αγίους Θεοδώρους, στο κέντρο της Αρτάκης. Ο μητροπολιτικός ναός καταστράφηκε από πυρκαγιά το 1854 και ανοικοδομήθηκε μεγαλοπρεπέστερος το 1857 αλλά καταστράφηκε κι εκείνος από την πυρκαγιά του 1917.

Σχετικά κοντά στην πόλη της Αρτάκης ήταν η Ιερά Μονή της Παναγίας της Φανερωμένης (Teke Manastir). Η μονή βρισκόταν 14 χλμ. βορειοανατολικά της Αρτάκης και 14 χλμ. βορειοδυτικά της Περάμου.

Στην Αρτάκη υπήρχαν πολλὰ παρεκκλήσια: της Αγίας Παρασκευής, του Αγίου Χαραλάμπους, του Αγίου Ανδρέα, των Αγίων Αποστόλων, του Αϊ Λια, του Αϊ Συμιού (Συμεών) και της Αγίας Σωτήρας.

Οι Αρτακηνοί εκτός από το εμπόριο και τις επαγγελματικές τέχνες ασχολούνταν με τη γεωργία (καλλιέργεια της ελιάς και του αμπελιού) και την αλιεία. Η ετήσια ελαιοπαραγωγή εφθανε τα τέσσερα εκατομμύρια οκάδες, από τα οποία τα μισά αλατίζονταν για να χρησιμοποιηθούν προς βρώση και τα υπόλοιπα χρησιμοποιούνταν για την παραγωγή λαδιού για εγχώρια κατανάλωση και εξαγωγές στη Ρωσία και την Ρουμανία. Σπουδαιότερο γεωργικό προϊόν της Αρτάκης θεωρούνταν το σταφύλι, σε πάρα πολλές ποικιλίες (βασιλάκια, λευκά, κολόβικα, ροζακιά, τραγανά, μοσχάτα κ.ο.κ.). Παράγονταν ετησίως περί τα τέσσερα εκατομμύρια οκάδες κρασί πού απορροφούσε η αγορά της Κωνσταντινούπολης λόγω της εξαιρετικής ποιότητάς του.

Επίσης σπουδαίο προϊόν για την αγροτική οικονομία της πόλης ήταν και το μετάξι, το οποίο πωλούσαν στην αγορά των Μουδανιών. Η ετήσια παραγωγή κουκουλιών έφθανε στην Αρτάκη τις 250.000 – 300.000 οκάδες.

Ένα από τα πιο χαρακτηριστικά έθιμα που χαρακτήριζε ένα μέρος της αρτακηνής κοινωνίας ήταν το γαμήλιο έθιμο που ήθελε την κόρη να μην εγκαταλείπει την πατρική οικία μετά το γάμο της αλλά να προικίζεται με αυτή, ούτως ώστε να γηροκομεί τους γονείς της. Ένα άλλο έθιμο, χαρακτηριστικό για τους ορθοδόξους πολλών περιοχών της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, ήταν το κάψιμο ενός ομοιώματος Εβραίου την Κυριακή του Πάσχα, μετά τη Δευτερανάσταση.

Την 29^η Αυγούστου 1922 ξεκίνησε το δράμα του ξεριζωμού για τους Αρτακηνούς. Σύμφωνα με την έρευνα της ιστοσελίδας «Στα Πλάγια Παιονίας», οι Έλληνες κάτοικοι της Αρτάκης που αναγκάστηκαν να εγκαταλείψουν την πόλη, αφίχθηκαν στην Ελλάδα. Το 73,18% των οικογενειών εγκαταστάθηκαν στη Νέα Αρτάκη Εύβοιας. Το 5,12% των οικογενειών εγκαταστάθηκαν στα Σήμαντρα Χαλκιδικής. Τὸ 3,21% των οικογενειών εγκαταστάθηκε στο Καρασινάν (Πλάγια) Παιονίας Κιλκίς. Το 1,54% εγκαταστάθηκε στο Σκλήθρο Φλωρίνης. Το 1,31% των οικογενειών εγκαταστάθηκε στον Κορυσσό Καστοριάς. Έλληνες πρόσφυγες της Αρτάκης, εγκαταστάθηκαν επίσης στην περιοχή της Παιονίας Κιλκίς, εκτός από το χωριό Πλάγια, και στο χωριό Γοργόπη.

Ένα παράδειγμα σταδιακής άφιξης των Ελλήνων προσφύγων στην περιφέρεια του Κιλκίς, δείχνει την χρονική απόσταση εγκατάστασης των διωχθέντων προσφύγων από εκείνη των ανταλλαγέντων προσφύγων: Στην επίσημη απογραφή προσφύγων που έγινε τον Απρίλιο 1923, στο Καρασινάν (Πλάγια) της Παιονίας Κιλκίς είχαν καταγραφεί 374 Έλληνες πρόσφυγες (191 άνδρες και 183 γυναίκες) που πιθανότατα ήταν οι πρόσφυγες με καταγωγή την Αρτάκη, τη Μισόπολη και άλλες περιοχές της Μικρασίας. Μετά την ανταλλαγή των πληθυσμών το 1924, ο πληθυσμός στο Καρασινάν (Πλάγια), μαζί με τους Έλληνες πρόσφυγες από το Μπογαζκιοϊ και το Αρναούτκιοϊ της Ανατολικής Θράκης, αριθμούσε 779 κατοίκους (190 προσφυγικές οικογένειες), σύμφωνα με την Επιτροπή Αποκαταστάσεως Προσφύγων.

Φωτογραφίες:

1. Χάρτης της Κυζικηνής χερσονήσου. Πηγή: ιστοσελίδα www.pakethra.gr
2. Το ιστορικό ελληνικό σχολείο στην Αρτάκη. Πηγή: ιστοσελίδα mikrasiatis.gr
3. Παραλία της Αρτάκης. Διακρίνεται ο Ναός του Αγίου Νικολάου. Πηγή: ιστοσελίδα Εκδόσεων «Κύζικος».

Πηγές:

1. Περιοδικό «Θρακικά», σύγγραμα περιοδικόν εκδιδόμενον υπό του εν Αθήναις «Θρακικού Κέντρου», τόμος 23ος, εν Αθήναις 1955. Θεματική ενότητα: «Ο ελληνικός πληθυσμός κατά το έτος 1911 εις τας περιοχάς του Οθωμανικού Κράτους από τας οποίας εξεδιώχθη δια της Συνθήκης της Λωζάνης τω 1923» τοῦ Μιλτιάδου Σαραντή.
2. Ιστοσελίδα Ιδρύματος Μείζονος Ελληνισμού, «Αρτάκη». Δημήτριος Σταματόπουλος 2002.
3. Ἱστοσελίδα EVIAPORTAL.
4. Ιστοσελίδα ΣΤΑ ΠΛΑΓΙΑ ΠΑΙΟΝΙΑΣ.

Μπορείτε να διαβάσετε στον παρακάτω σύνδεσμο και τα υπόλοιπα μέρη της ενότητας «Ψηφίδες αλησμόνητων πατρίδων στο Κιλκίς» που δημοσιεύτηκαν στην ιστοσελίδα της εφημερίδας Μαχητής του Κιλκίς: https://maxitis.gr/author/theodorosplagiotis

(*) Ο Θεόδωρος Π. Μποράκης είναι συγγραφέας και ερευνητής της τοπικής ιστορίας και λαογραφίας. Διαχειρίζεται την ιστοσελίδα ΣΤΑ ΠΛΑΓΙΑ ΠΑΙΟΝΙΑΣ https://plagia-paionias.blogspot.com όπου αναρτά ιστορικά και λαογραφικά θέματα του χωριού Πλάγια και της περιοχής Παιονίας Κιλκίς.