Αποδράσεις στη φύση της Παιονίας «Αξιός ποταμός – Τοποθεσίες θέας»

Αξιός το ποτάμι της Παιονίας

Έρευνα – παρουσίαση: Θεόδωρος Π. Μποράκης

Ο ποταμός Αξιός με συνολικό μήκος 380 χλμ είναι από τους μεγαλύτερους ποταμούς των Βαλκανίων (δεύτερος μεγαλύτερος μετά τον Έβρο). Πηγάζει στο όρος Σάρος του Κοσσυφοπέδιου (σύνορα Σερβίας ΠΓΔΜ) και αφού διασχίσει την κοιλάδα των Σκοπίων και την Κεντρική Μακεδονία, εκβάλλει στο Θερμαϊκό κόλπο. Τα τελευταία 75 χλμ της κοίτης του διασχίζουν ελληνικό έδαφος. Η περιοχή του Δέλτα Αξιού ανήκει στους Υγρότοπους Διεθνούς Σημασίας.  Οι όχθες του ποταμού περιβάλλονται από δάση με λεύκες, οξιές και πλατάνια, ενώ όσο πλησιάζουμε στις εκβολές κυριαρχούν τα αλμυρίκια και οι θάμνοι. Στο δέλτα του Αξιού εκτρέφονται περίπου 60 νεροβούβαλοι και 50 περίπου άλογα ζουν ελεύθερα στην περιοχή. Τα δάση του Αξιού φιλοξενούν λύκους, τσακάλια, αγριόγατες, βίδρες κ.α.

Στον Αξιό έχουν παρατηρηθεί 36 είδη ψαριών. Από αυτά τα 33 είναι αυτόχθονα και τα τρία εισαχθέντα. Η ύπαρξη κάποιων ευαίσθητων στην ρύπανση ψαριών δείχνει, πως ο υγρότοπος είναι ακόμα σε καλή κατάσταση. Τα είδη αυτά είναι το Μυλονάκι (Silurus glanis), το Περκί (Perka fluriatilis), ο Μουστακάς (Gobio uranoscopus elimeus), και η Βελονίτσα (Cobitis vardarensis). Στον Αξιό όμως ζει και ένα ενδημικό είδος, το Μαυροτσιρόνι (Rutilus macedonicus). Τέλος υπάρχουν και κάποια άλλα, όπως το Αγγαθερό και ο Μουστακάς που απειλούνται με εξαφάνιση.

Τα Στενά της Τσιγγάνας

Ο Αξιός ποταμός που διατρέχει τον δήμο Παιονίας, και το όρος Πάικο, είναι τα φυσικά στοιχεία που διαμορφώνουν καθοριστικά την ταυτότητα και το ύφος της περιοχής και των κατοίκων της.

Ιδιαίτερα ελκυστικός, αλλά δυσπρόσιτος ο Αξιός ποταμός, από το χωριό Ειδομένη και μέχρι την Αξιούπολη ρέει ανάμεσα σε απότομες πλαγιές, τα “Στενά της Τσιγγάνας”, προκαλώντας δέος σε όποιον έχει την τύχη να επισκεφθεί πεζοπόρος την περιοχή ή να την διασχίσει με το τρένο.

Τα “στενά της Τσιγγάνας” αποτελούν ιστορική περιοχή κι είναι γνωστή ήδη από τον ‘Α Π. Π. ως Τσεγγενέ Μπαϊρί ή ως Τσιγγενέ Δερβέν.

Από την Αξιούπολη και για την υπόλοιπη διαδρομή του Αξιού μέχρι τον Θερμαϊκό κόλπο, είναι ελάχιστα τα σημεία προσέγγισης και θέας του ποταμού. Λόγω του πεδινού εδάφους, κατά μήκος των ακτών έχουν δημιουργηθεί αναχώματα και τεχνικές υποδομές για τον περιορισμό των πλημμυρικών φαινομένων αλλά και για την εκμετάλλευση του υδάτινου πλούτου μέσω άρδευσης. Οι περισσότερες τοποθεσίες θέας είναι προσιτές σε πεζοπόρους που χρειάζεται να διανύσουν απόσταση τουλάχιστον μισής ώρας από τα χωριά ή τις κωμοπόλεις που βρίσκονται πλησίον του Αξιού.

Το Ευρωπαϊκό μονοπάτι  Ε6 στην περιοχή μας 

Τα Ευρωπαϊκά μονοπάτια είναι ένα δίκτυο μονοπατιών μεγάλων αποστάσεων που διασχίζουν την Ευρώπη, τα οποία περνώντας μέσα από πολλές διαφορετικές ευρωπαϊκές χώρες διέρχονται μέσα από ποικίλα οικοσυστήματα και περιοχές ιδιαίτερου πολιτισμικού ενδιαφέροντος. Σε γενικές γραμμές οι διαδρομές κάνουν χρήση των εθνικών και τοπικών μονοπατιών που ήδη υπάρχουν.

Το Ευρωπαϊκό Μονοπάτι Ε6 συνολικού μήκους 5.200 χλμ, ξεκινάει από την Φινλανδία και διασχίζοντας τις Δανία – Γερμανία – Τσεχία – Αυστρία και Σλοβενία καταλήγει στην Ελλάδα όπου και διανύει τα τελευταία 1.000 χιλιόμετρά του.

Στην Ελλάδα το μονοπάτι Ε6 ξεκινάει από την Ηγουμενίτσα και καταλήγει στην Αλεξανδρούπολη.

Στην Παιονία το μονοπάτι διατρέχει την περιοχή μας ως ακολούθως: από Αρχάγγελο, στο Σκρά, στην Πηγή, στην Αξιούπολη, στο Πολύκαστρο, στο Πευκόδασος, στο Μικρόδασος στην Πλατανιά, στην Ποντοηράκλεια, στη Μεταμόρφωση, στον Ακρίτα και συνεχίζει προς τη Δοϊράνη. Ένα μεγάλο του μέρος το μονοπάτι αυτό προσεγγίζει τις όχθες του Αξιού και πιθανότατα περιλαμβάνει και την παρόχθια περιοχή του Αγίου Παντελεήμονα στο Μικρόδασος.

Το ύψωμα Δογάνης (Σεμέν ντε φερ) γνωστό από την μάχη του Α’ Π.Π. μεταξύ του ελληνικού και του βουλγαρικού στρατού. Λίγο νοτιότερα, μετά τον οικισμό Δογάνης, ο Αξιός ποταμός διαρρέει τα “Στενά της Τσιγγάνας”. Φωτογραφία: Θοδωρής Π. Μποράκης

ΠΩΣ ΘΑ ΦΤΑΣΕΤΕ ΣΤΙΣ ΤΟΠΟΘΕΣΙΕΣ ΘΕΑΣ ΤΟΥ ΑΞΙΟΥ

1η Διαδρομή από Θεσσαλονίκη μέσω Εθνικής Οδού Θεσσαλονίκης – Ευζώνων

Ακολουθείτε τη διαδρομή Εθνική οδός προς Πολύκαστρο [και στη συνέχεια από Πολύκαστρο μέσω της επαρχιακής οδού] – Πευκόδασος – Μικρόδασος – Εύζωνοι.

Τι θα δείτε στην διαδρομή:

Πολύκαστρο: Μπορείτε να επισκεφθείτε τον Ι. Ν. Αγίας Τριάδας, τον Ι. Ν. Αγίου Αθανασίου, τον χώρο του μεταβυζαντινού λουτρού, τα συμμαχικά μνήματα, τα μνημεία ιστορικής μνήμης κ.α.

Τη Δευτέρα μετά τη γιορτή του Αγίου Γεωργίου διοργανώνονται πολιτιστικές εκδηλώσεις (Κουρμπάνι). Κατά τη διάρκεια του μήνα Ιουνίου διοργανώνονται πολιτιστικές εκδηλώσεις, τα “Πολυκαστρινά”.

Την περιοχή του Πολυκάστρου τη διασχίζει το Ευρωπαϊκό Μονοπάτι Ε6.

Παρεχόμενες υπηρεσίες στο Πολύκαστρο: Δημαρχείο Δήμου Παιονίας, Αστυνομικό Τμήμα Παιονίας, Κέντρο Υγείας, Κέντρο Εξυπηρέτησης Πολιτών, σταθμός ΚΤΕΛ, ταχυδρομείο, τράπεζες, καταστήματα εστίασης, καταλύματα διαμονής, εμπορική αγορά, συνεργεία αυτοκινήτων, αθλητικό γήπεδο, δημοτική βιβλιοθήκη, Κυνηγετικός Σύλλογος, Σύλλογος Ανατολικορωμυλιωτών, Σύλλογος Ποντίων, Σύλλογος Μικρασιατών, αεροδρόμιο αεραθλητικού κέντρου Πολυκάστρου στην Νέα Καβάλα, Αθλητική Ένωση Πολυκάστρου, Αθλητικός Όμιλος Πολυκάστρου κ.α.

Περιοχές θέας στον Αξιό ποταμό: 1) Η γέφυρα μεταξύ Πολυκάστρου και Αξιουπόλεως, 2) η τοποθεσία “Ανάχωμα”, κοντά στην σιδηροδρομική γέφυρα.

Πευκόδασος: Το χωριό απέχει περίπου 1.500 μ. από τον Αξιό ποταμό. Μπορείτε να επισκεφθείτε τον Ι. Ν. Αγίου Γεωργίου, καθώς και τα ερείπια του παλαιού ναού του Αγίου Γεωργίου στην περιοχή των νεκροταφείων, που κατά τον Α’ Π. Π. είχε μετατραπεί σε στρατιωτικό νοσοκομείο των συμμαχικών δυνάμεων (γαλλικό). Την περιοχή του Πευκοδάσους τη διασχίζει το Ευρωπαϊκό Μονοπάτι Ε6. Στο χωριό δραστηριοποιείται ο Πολιτιστικός Σύλλογος Πευκοδάσους.

Παρεχόμενες υπηρεσίες: Πρατήριο ειδών καυσίμων, καταστήματα εστίασης, αρτοζαχαροπλαστικής κλπ.

Καλλιέργεια λεβάντας και ρίγανης, μελισσοτροφικά δέντρα και δέντρα, άγριο θυμάρι.

Μικρόδασος: Το χωριό απέχει περίπου 3 χλμ από τον Αξιό ποταμό. Μπορείτε να επισκεφθείτε τον Ι. Ν. Παμμεγίστων Ταξιαρχών που κατά τον Α’ Π. Π. είχε μετατραπεί σε στρατιωτικό νοσοκομείο των συμμαχικών δυνάμεων (βρετανικό). Δείτε τα παρεκκλήσια των Αγίων Πέτρου και Παύλου και του Αγίου Παντελεήμονα και τα καταστήματα εστίασης του χωριού.

Την περιοχή του Μικροδάσους τη διασχίζει το Ευρωπαϊκό Μονοπάτι Ε6.

Κυνήγι, αθλητικό γήπεδο, ορεινή πεζοπορία, πεζοπορία στην όχθη του Αξιού.

Καλλιέργειες: λεβάντα και ρίγανη, μελισσοτροφικά δέντρα, άγριο θυμάρι.

Περιοχή θέας στον Αξιό ποταμό: Η περιοχή του παρεκκλησίου του Αγίου Παντελεήμονα.

Ο Αξιός ποταμός (από την ανατολική του όχθη) στην τοποθεσία του παρεκκλησίου του Αγίου Παντελεήμονα στο Μικρόδασος, στα “Στενά της Τσιγγάνας”. Φωτογραφία: Θοδωρής Π. Μποράκης

Τοποθεσία Αγίου Παντελεήμονα: Η τοποθεσία του Αγίου Παντελεήμονα απέχει περίπου 4 χιλιόμετρα από το χωριό Μικρόδασος κι αποτελεί μια από τις ελάχιστες παρόχθιες διαμορφωμένες τοποθεσίες του Αξιού ποταμού. Μπορεί κανείς να φτάσει εκεί με το αυτοκίνητο μέσω περιφερειακού ασφαλτόδρομου.

Το τοπωνύμιο της περιοχής προέρχεται από το παρεκκλήσι του Αγίου Παντελεήμονα που είναι χτισμένο στην περιοχή. Είναι δημοφιλής η περιοχή για την υπαίθρια τέλεση γάμων στο γραφικό παρεκκλήσι και για τον λόγο αυτό υπάρχει μεγάλος χώρος στάθμευσης.

Πρόκειται για μια δενδρόφυτη περιοχή όπου ο επισκέπτης έχει άμεση πρόσβαση στην ανατολική όχθη του Αξιού ποταμού. Στην τοποθεσία υπάρχουν διαμορφωμένοι χώροι ξεκούρασης και υπαίθριας εστίασης καθώς και παιδική χαρά.

Η τοποθεσία μπορεί να αποτελέσει αφετηρία για παραποτάμια και ορεινή πεζοπορία.

Ξενώνες για διανυκτέρευση καθώς και καταστήματα εστίασης λειτουργούν στο χωριό Εύζωνοι και στο Πολύκαστρο.

Πλατανιά: Επισκεφθείτε τον Ιερό Ναό Αγίων Κωνσταντίνου και Ελένης, το αγίασμα Ζωοδόχου Πηγής, τον λόφο με το πολυβολείο, τα καταστήματα εστίασης και τα εμπορικά καταστήματα του χωριού. Στο χωριό δραστηριοποιείται ο Πολιτιστικός Περιβαλλοντικός Σύλλογος Πλατανιάς. Ένα έθιμο που τηρείται στο χωριό την 25^ης Μαρτίου: οι γυναίκες του Πολιτιστικού Συλλόγου παρασκευάζουν το ποντιακό έδεσμα ωτία που προσφέρεται μετά την παρέλαση στους μαθητές του σχολείου. Παρεχόμενες υπηρεσίες: Αγροτικό ιατρείο, κοινοτικό στάδιο.

Ποντοηράκλεια: Επισκεφθείτε τον Ι. Ν. Προφήτου Ηλία. Νοτιοανατολικά της Ποντοηράκλειας προς την τοποθεσία Σουλτογιανναίικα, υπάρχει η αρχαιολογική θέση “Τσαουσίτσα” ή “Καστράκια” που σχετίζεται πιθανόν με την αρχαία πόλη Χαίται και από το 1994 έχει κηρυχθεί αρχαιολογικός χώρος. Στο χωριό δραστηριοποιούνται ο Ποντιακός Πολιτιστικός Σύλλογος Ποντοηράκλειας “Διγενής Ακρίτας” και ο Α. Σ. Κεραυνός Ποντοηράκλειας.

Παρεχόμενες υπηρεσίες: Φαρμακείο, καταστήματα εστίασης, εμπορικά καταστήματα, καταστήματα αγροτικών ειδών, εμπορία υγρών καυσίμων.

Εύζωνοι: Μπορείτε να επισκεφθείτε στην πλατεία του χωριού τα καταστήματα εστίασης και τα καταλύματα διαμονής. Μπορείτε να δείτε τον Ι. Ν. Κοιμήσεως της Θεοτόκου και την Ιερά Μονή Παμμεγίστων Ταξιαρχών, το μνημείο των δολοφονηθέντων από τους Βούλγαρους εννέα ευζώνων το 1913, καθώς και τον συνοριακό σταθμό των Ευζώνων. Στο χωριό δραστηριοποιείται ο Πολιτιστικός Σύλλογος Ευζώνων. Παρεχόμενες υπηρεσίες: Αστυνομικό Τμήμα, ιατρείο, φαρμακείο.

Το χωριό απέχει περίπου 1.500 μ. από τον Αξιό ποταμό. Περιοχή θέας στον Αξιό ποταμό: Η γέφυρα μεταξύ των χωριών Εύζωνοι και Ειδομένης.

2η Διαδρομή από Θεσσαλονίκη μέσω χωριού χωριού Γέφυρα (Παλαιά Εθνική Οδό Θεσσαλονίκης Ευζώνων)

Ακολουθείστε την διαδρομή Θεσσαλονίκη – Γέφυρα – Πρόχωμα – Καστανάς – Ακροπόταμος – Άσπρος – Λιμνότοπος – Πολύκαστρο – Πευκόδασος – Μικρόδασος – Εύζωνοι.

Τι θα δείτε στην διαδρομή:

Γέφυρα (Δήμος Χαλκηδόνος) : Σε απόσταση 5 περίπου χιλιομέτρων από το χωριό βρίσκεται το φράγμα Έλλης, στον Αξιό ποταμό. Επισκεφθείτε τον Ι. Ν. Παναγίας Ρευματοκρατούσας, τον Ι. Ν. Αγίου Γεωργίου, το Μουσείο Βαλκανικών Πολέμων, το Δημοτικό Πάρκο Γέφυρας.

Στο χωριό διατίθενται: εμπορικά καταστήματα, καταστήματα εστίασης, περιφερειακό ιατρείο, ιδιωτικά ιατρεία, φαρμακεία, βιομηχανική περιοχή, σιδηροδρομικός σταθμός. Στο χωριό δραστηριοποιείται ο Πολιτιστικός Σύλλογος Γέφυρας και ο Π. Ο. ΗΡΑΚΗΣ Γέφυρας.

Περιοχές θέας στον Αξιό ποταμό: Το φράγμα Έλλης. Διαδρομές πεζοπορίας: Φράγμα Έλλης – παραποτάμιο δάσος Αξιού – “Νησί” Αξιού.

Παραποτάμιο δάσος Αξιού: Από το ύψος της περιοχής της Χαλάστρας στο Δέλτα του Αξιού, μέχρι το χωριό Ακροπόταμος, εκτείνεται το παραποτάμιο δάσος του Αξιού που χαρακτηρίζεται επίσημα ως Εθνικό Πάρκο Αξιού και περιλαμβάνεται στα 17 Εθνικά Πάρκα της Ελλάδας. Η περιοχή του παραποτάμιου δάσους έχει ενταχθεί στο οικολογικό Δίκτυο Natura 2000 και υπάγεται στην περιοχή «Δέλτα Αξιού – Λουδία – Αλιάκμονα – Ευρύτερη περιοχή – Αξιούπολη». Στην ευρύτερη περιοχή του παραποτάμιου δάσους υπάρχουν πάνω από 370 είδη χλωρίδας, μεγάλες εκτάσεις παρατηρείται η ανάπτυξη του είδους της λευκής ιτιάς ενώ εντοπίζονται συχνά σε μορφή θάμνων ή δέντρων και τα αλμυρίκια. Ανάμεσα στο μεγάλο εύρος από είδη πανίδας της περιοχής εντοπίζονται οι βίδρες, ο λεπτόραμφος γλάρος, ο μαυροκέφαλος γλάρος και το γελογλάρονο.

Πρόχωμα (Δήμος Χαλκηδόνος): Επισκεφθείτε τον Ι. Ν. Υψώσεως του Τιμίου Σταυρού και το παρεκκλήσι Απόδοσης Κοιμήσεως της Θεοτόκου (Εννιάμερα). Το χωριό απέχει περίπου 2 χιλιόμετρα από τον Αξιό ποταμό και η περιοχή του περιλαμβάνει μέρος του παραποτάμιου δάσους του Αξιού. Περιοχή θέας στον Αξιό ποταμό: Η γέφυρα που οδηγεί από το Πρόχωμα στα Κουφάλια.

Καστανάς (Δήμος Χαλκηδόνος): Επισκεφθείτε τον Ι. Ν. Αγίου Γεωργίου. Το χωριό απέχει περίπου 1,5 χιλιόμετρα από τον Αξιό ποταμό και η περιοχή του περιλαμβάνει μέρος του παραποτάμιου δάσους του Αξιού.

Ακροπόταμος (Δήμος Χαλκηδόνος): Επισκεφθείτε τον Ι. Ν. Κοιμήσεως της Θεοτόκου και τον Ι. Ν. Αγίου Ευσταθίου. Το χωριό απέχει περίπου 1 χιλιόμετρο από τον Αξιό ποταμό και η περιοχή του περιλαμβάνει μέρος του παραποτάμιου δάσους του Αξιού.

Αξιοχώρι: Το χωριό απέχει περίπου 700 μέτρα από τον Αξιό ποταμό. Επισκεφθείτε τον Ι. Ν. Μεταμορφώσεως του Σωτήρος, το παρεκκλήσιο της Αγίας Παρασκευής και τα καταστήματα του χωριού. Στο χωριό δραστηριοποιείται ο Πολιτιστικός Σύλλογος Αξιοχωρίου «ΑΜΥΔΩΝ». Παραποτάμια πεζοπορία.

Άσπρος: Το χωριό απέχει περίπου 2 χιλιόμετρα από τον Αξιό ποταμό. Επισκεφθείτε τον Ι. Ν. Αγίου Ιωάννου του Θεολόγου, το εξωκλήσι του Προφήτη Ηλία στην τοποθεσία “Τούμπες” και τον σιδηροδρομικό σταθμό.

Στο χωριό διατίθενται: Εμπορικά καταστήματα, καταστήματα εστίασης, κέντρο υγείας, φαρμακείο, βιομηχανική περιοχή, πρατήριο καυσίμων, συνεργείο αυτοκινήτων.

Στο χωριό δραστηριοποιείται ο Πολιτιστικός Σύλλογος Άσπρου “Ανατολική Ρωμυλία” και ο αθλητικός σύλλογος Π.Α.Σ. Δόξα Άσπρου.

Κεντρική πολιτιστική εκδήλωση: Το Καρναβάλι κατά την Καθαρά Δευτέρα.

Λιμνότοπος: Το χωριό απέχει περίπου 4 χιλιόμετρα από τον Αξιό ποταμό. Επισκεφθείτε τον Ι. Ν. Αγίου Γεωργίου και τα καταστήματα εστίασης του χωριού.

Αρτζάν (λίμνη): Η προστατευόμενη περιοχή του Έλους Αρτζάν (ή Λίμνη Βαφειοχωρίου) βρίσκεται στην Κεντρική Μακεδονία, ανατολικά του Πολύκαστρου Κιλκίς. Περιλαμβάνει έναν ταμιευτήρα γλυκού νερού και ένα έλος που δημιουργήθηκαν μετά την αποξήρανση δύο μεγαλύτερων λιμνών, των λιμνών Αρτζάν και Αματόβου. Ο ταμιευτήρας που κατασκευάστηκε λειτουργεί ως αντιπλημμυρικό έργο το χειμώνα και ως αρδευτικό το καλοκαίρι. Το αποξηραμένο έλος πλημμυρίζει, μερικώς, εποχιακά.

Η περιοχή φιλοξενεί σημαντική ορνιθοπανίδα, καθώς έχουν καταγραφεί πενήντα είδη πουλιών. Από αυτά, 22 είδη πουλιών διαχειμάζουν, ενώ 16 είναι μεταναστευτικά είδη που την χρησιμοποιούν ως σταθμό ξεκούρασης και τροφοληψίας. Εδώ διαχειμάζουν μεταξύ άλλων ο κορμοράνος, η λαγγόνα και ο αργυροπελεκάνος, καθώς και ένας μεγάλος αριθμός παπιών όπως το κιρκίρι, το γκισάρι, η χουλιαρόπαπια και η βαρβάρα. Ωστόσο, τα δύο είδη εξαιτίας των οποίων η περιοχή χαρακτηρίστηκε Ζώνη Ειδικής Προστασίας (είδη χαρακτηρισμού) είναι το μουστακογλάρο που φωλιάζει εκεί τακτικά, και η αετογερακίνα, με τουλάχιστον δύο ζευγάρια.

Βαφειοχώρι: Επισκεφθείτε τον Ι. Ν. Αγίου Γεωργίου χτισμένος σε ρυθμό τρίκλιτης βασιλικής με ξύλινη σκεπή κι εντυπωσιακό καμπαναριό που χτίστηκε το 1806. Επισκεφθείτε την τεχνιτή λίμνη Αρτζάν. Στο χωριό δραστηριοποιείται ο Πολιτιστικός Σύλλογος “Άγιος Γεώργιος” και ο Αθλητικός Σύλλογος “Μέγας Αλέξανδρος” Βαφειοχωρίου.

Παρεχόμενες υπηρεσίες: Αγροτικό ιατρείο, φαρμακείο, τυροκομεία, καταστήματα εστίασης,  εμπορικά καταστήματα.

Πολύκαστρο: (δείτε στην 1η διαδρομή)

Πευκόδασος: (δείτε στην 1η διαδρομή)

Μικρόδασος: (δείτε στην 1η διαδρομή)

ΠΗΓΕΣ

1. Βλάσης Βλασίδης «Μεταξύ μνήμης και λήθης – Μνημεία και κοιμητήρια του Μακεδονικού Μετώπου» Μουσείο Μακεδονικού Αγώνα – 2016.
2. Ιστοσελίδα «Κέντρο Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης Μαρώνειας» http://www.kpemaronias.gr
3. Ιστοσελίδα «Ορειβατείν» https://oreivatein.com
4. Ιστοσελίδα «Προστατευόμενες περιοχές Θερμαϊκού Κόλπου» https://axiosdelta.gr
5. Ιστοσελίδα «Τα δάση της Ελλάδας» https://forestlife.gr
6. Εφημερίδα ΜΑΧΗΤΗΣ ΤΟΥ ΚΙΛΚΙΣ – Χρήστος Ίντος «Τα στενά της Τσιγγάνας – Ιστορική αναφορά και προοπτική αξιοποίησης».
7. Υπουργείο Γεωργίας ««Υγρότοποι – μια πολύτιμη εθνική κληρονομιά» Αθήνα 2004.
8. Περιοδικό ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΠΑΝΟΡΑΜΑτχ.8

1 Ο Θεόδωρος Π. Μποράκης είναι διαχειριστής της ιστοσελίδας «Στα Πλάγια Παιονίας»
http://plagia-paionias.blogspot.com