Η Σάντα του Πόντου – Ψηφίδες αλησμόνητων πατρίδων στο Κιλκίς

Έρευνα – παρουσίαση: Θεόδωρος Π. Μποράκης

Αφιερώνεται στην γενιά των ξεριζωμένων Ελλήνων των όπου γης πατρίδων, που διαλύθηκαν στη θύελλα της Ιστορίας και σκορπίστηκαν στον κόσμο, μα στάθηκαν όρθιοι κι έγιναν ακρίτες της Ελλάδας. Έναν αιώνα τώρα οι απόγονοί τους, ζωντανές ψηφίδες, στολίζουν το ψηφιδωτό του Κιλκίς με τα ήθη και τα έθιμα των αλησμόνητων πατρίδων τους.

Η Σάντα του Πόντου

Η Σάντα (σήμερα Ντουμανλί, Τουρκικά: Dumanlı) ήταν ελληνική κωμόπολη του Πόντου, της επαρχίας Αργυρουπόλεως, αποτελούμενη από 7 οικισμούς. Μέχρι την ανταλλαγή πληθυσμών του 1923 κατοικούνταν αποκλειστικά από Έλληνες που αριθμούσαν τις 5.000. Βρίσκονταν περίπου 40 χιλιόμετρα Νοτιοανατολικά της Τραπεζούντας. Απείχε περίπου 11 χιλιόμετρα Ανατολικά – Νοτιοανατολικά από το μοναστήρι της Παναγίας Σουμελά και 600 χιλιόμετρα Ανατολικά της Άγκυρας. Από τον 16ο αιώνα είχε καταστεί άσυλο για τους κατοίκους της γύρω περιοχής που έψαχναν καταφύγιο από τις κατά καιρούς τουρκικές πιέσεις και παραβάσεις κατά των ελληνικών και αρμενικών χριστιανικών πληθυσμών.

Πριν την ανταλλαγή πληθυσμών του 1922, αποτελούνταν από τους εξής οικισμούς:

Πιστοφάντων: 400 σπίτια, εκκλησίες Αγ. Κυριακής, Αγ. Παντελεήμονα, Αγ. Χριστοφόρου, δημοτικό σχολείο και πηγή του Χριστοφόρου. Το όνομα ετυμολογείται από το “πιστόφ” (όπλο) + την ελληνική κατάληξη -άντων.

Ζουρνατσάντων: 120 σπίτια, εκκλησίες Αγ. Γεωργίου, Αγ. Κωνσταντίνου, Αγ. Κυριακής, δημοτικό σχολείο. Το όνομα ετυμολογείται από τη λέξη ζουρνατζής + την ελληνική κατάληξη -άντων.

Τσακαλάντων: 53 σπίτια, εκκλησίες Ζωοδόχου Πηγής και Αγ. Γεωργίου, δημοτικό σχολείο. Το όνομα ετυμολογείται από τη λέξη τσακάλι + την ελληνική κατάληξη -άντων.

Ισχανάντων: 150 σπίτια, εκκλησίες Αγ. Κυριακής, Αγ. Γεωργίου, 2 δημοτικά σχολεία (1 θηλέων). Το όνομα ετυμολογείται από τη λέξη Ισχάν (“πρίγκηπας” στα Αρμενικά) + την ελληνική κατάληξη -άντων.

Κοζλοράντων: 60 σπίτια, εκκλησίες Αποστόλων Πέτρου και Παύλου, δημοτικό σχολείο.

Πινετάντων: 30 σπίτια, εκκλησίες Προφήτη Ηλία και Αγ. Γεωργίου, δημοτικό σχολείο.

Τερζάντων: 200 σπίτια, εκκλησίες Αγ. Θεοδώρου, Μεταμόρφωσης. Το όνομα ετυμολογείται από το “πιστόφ” (όπλο) + την ελληνική κατάληξη -άντων. Ετυμολογείται από την τουρκική λέξη “τερζή” (ράφτης) + την ελληνική κατάληξη -άντων.

Οι οικισμοί της Σάντας ήταν απρόσιτοι στους Τούρκους λόγω της τοποθεσίας της περιοχής αλλά και λόγω του αγωνιστικού φρονήματος των κατοίκων. Οι ληστοσυμμορίες Τούρκων που κατά καιρούς δοκίμαζαν να πλήξουν την Σάντα αντιμετωπίζονταν κατάλληλα από τις ομάδες ασφάλειας που είχαν οργανώσει οι Σανταίοι. Κατά το διάστημα του Ρωσοτουρκικού πολέμου, κατά την υποχώρηση του τουρκικού στρατού (1918) οι κάτοικοι της Σάντας για την ασφάλειά τους ανέβηκαν στα βουνά, ψηλότερα από τους οικισμούς τους και έτσι μπόρεσαν οι Τούρκοι να καταστρέψουν σπίτια των οικισμών τους και να δολοφονήσουν παραμένοντες κατοίκους.

Στην Σάντα, εμπόλεμη ζώνη κατά τον Ρωσοτουρκικό πόλεμο, οι συνθήκες ζωής μεταβάλλονταν σύμφωνα με το ποιος από τους αντιμαχόμενους έλεγχε την περιοχή. Οι μάχιμοι κάτοικοι, την εποχή εκείνη,  συνήθιζαν να ζουν στα βουνά και να οργανώνουν αντάρτικο κατά των Τούρκων.

Με την κυριαρχία του ρωσικού στρατού η ζωή των Σανταίων βρήκε τον κανονικό της ρυθμό αλλά για μικρό χρονικό διάστημα. Με την ρωσική ήττα, από τις 1.000 οικογένειες που αποτελούνταν η Σάντα – όπως αναφέρει ο ιστορικός Γ. Βαλαβάνης – οι 600 έφυγαν μαζί με το ρωσικό στρατό.

Καταστροφή της Σάντας

Οι Τούρκοι μετά την ήττα των Ρώσων, οργάνωσαν από τον Ιούνιο 1921 πρόγραμμα εξόντωσης και εκτοπισμού των χριστιανικών πληθυσμών του Πόντου. Οι στρατιωτικές επιχειρήσεις κατά της Σάντας ξεκίνησαν στις 9 Σεπτεμβρίου 1921. Κατά των οικισμών επιτέθηκαν δυνάμεις του στρατού και τσετών που πλαισιώθηκαν από τον τούρκικο πληθυσμό των γύρω χωριών. Η τελική επίθεση κατά της Σάντας την 11η Σεπτεμβρίου 1921 είχε σαν αποτέλεσμα τις μαζικές σφαγές όσων κατοίκων της δεν πρόλαβαν να καταφύγουν στις περιοχές των ανταρτών, την καταστροφή των οικισμών τους και τον εκτοπισμό όσων είχαν επιζήσει. Οι Σανταίοι αντάρτες, μετά την καταστροφή, περιπλανήθηκαν στα βουνά και αποδεκατίστηκαν από τις αντίξοες συνθήκες και τις επιθέσεις των Τούρκων.

Οι Σανταίοι ήταν οι τελευταίοι Πόντιοι που αποχώρησαν από την περιοχή, το 1924, όταν οι υπόλοιποι είχαν ήδη εγκατασταθεί στην Ελλάδα από το 1922.

Οι περισσότεροι εκ των κατοίκων της Σάντας εγκαταστάθηκαν στον Ν. Κιλκίς: Σάντα, Αμάραντα, Άγιος Χαράλαμπος, Μικρόδασος, Πλατανιά, Σούρμενα κλπ. Στον Ν. Ημαθίας: Καστανιά, Μικρή Σάντα, Ραχιά, Βεργίνα. Στον Ν. Σερρών: Τριανταφυλλιά. Στον Ν. Δράμας: Δασωτό, Οχυρό, Κ. Νευροκόπι, Κύργια κλπ.

Ο ξακουστός αντάρτης του Πόντου Ευκλείδης Κουρτίδης – Γεννήθηκε το 1885 στη Σάντα Πόντου και απεβίωσε το 1937 στη Ν. Σάντα Κιλκίς. Το 1885 σχημάτισε αντάρτικη ομάδα για να αντιμετωπίσει τους Τούρκους τσέτες που επιδίωκαν την λεηλασία της Σάντας μετά την αποχώρηση των Ρώσων (κατά τη λήξη του Ρωσοτουρκικού πολέμου). Μαζί με άλλους Σανταίους ήρθε σε επαφή με το Σωματείο ΕΝΩΣΙΣ της Τραπεζούντας και κατάφεραν να εξοπλιστούν. Ορίστηκε οπλαρχηγός των Ισχανταίων. Τον Σεπτέμβριο 1918 πολέμησε στη μάχη στη σπηλιά της Μάγαρας και είδε με τους συμπολεμιστές του, από τα ψηλά βουνά, την δραματική καταστροφή της Σάντας από τον τουρκικό στρατό κι έζησε την φρικιαστική θανάτωση των βρεφών από τις μητέρες τους, για να μην προδοθεί από το κλάμα τους η θέση τους στους Τούρκους. Εγκαταστάθηκε στη Ν. Σάντα Κιλκίς το 1924.

Σανταίοι και Παναγιά Σουμελά

Σύμφωνα με τον Ρωμανό Κοντογιαννίδη, κάθε χρόνο, στον ιερό χώρο της Παναγίας Σουμελά στο Βέρμιο Σανταίοι απ’ όλη την Ελλάδα τελούν μνημόσυνο για τους προγόνους τους που έπεσαν από το μαχαίρι των Κεμαλιστών και για τα θύματα που έμεινα άταφα στην ιστορική πατρίδα. Από το 1956 στον χώρο του σημερινού μοναστηριού οι Σανταίοι θεμελίωσαν και συντηρούν μέχρι σήμερα το «Σπίτι των Σανταίων» που φιλοξενεί κειμήλια και φωτογραφίες της αλησμόνητης πατρίδας στον Πόντο.

Δημώδες άσμα – «Τ’ Ωρηάς ο κάστρον»

Κι όσα καστρούς κι είδα και εγύρισα

σαν της ωραιάς το κάστρον κ’ έτονε.

……………………………….

Κι ένας μικρός τουρκίτζος ρωμηογυριστός

ρώκαν και ρωκοτζούπιν βάλλ’ ’ς σα μέσα του

αδράχτιν και σπονδύλιν περ’ ’ς σα χέρα του,

μαξυλαρίτζιν βάλλει κι απάν’ ζώσκεται,

κ’ εγέντονε γυναίκα βαρασμένισσα,

τον κάστρον τραγουδίζει και μοιρολογά.

Άλλοι εμέν’ την μαύρην την αλλόξενον

που θενά παιδοποιώ τον χειμόν καιρόν,

αν ποί’ ατό στα όρια, τ’όρια τρώγνε ’με,

κι αν ποι’ ατ’ στο λιβάδην, τζάνη πιθαμή,

αλλοί εμέν’ την μαύρην την αλλόξενον,

άνοιξον καστροπόρτιν, πόρτα του γυαλού,

ανοίξτε να εμβαίνω, τούρκοι δέχνε ’με,

μεσάνοιξεν η πόρτα, χίλ’ εμπήκανε,

και πριν καλοανοίξνε μύρ’ εμπήκανε.

Από το παραθύριν κόρ’ εκρέμετο,

ουδέ πέτρα εντώκεν κι ουδέ μάρμαρον,

παληκαρί αγκάλιαν ψυχομάχηνεν,

‘πήρεν ατέν και πήγεν πάει στην μάνα του.

Μάνα μ’ και καλουμάνα μ’ντ’ ευρ’ οσήμερον.

Υιέ μου και καλουιέ μου,  Θος χαρίζ’ σ’ ατέν,

να φτάγης μετ’ ατέναν τρι’ αγουριά παιδιά

τ’ έναν να βάλεις Δούκα τ’ άλλο Κωνσταντήν,

και τ’ άλλο φλαμπουράτεν εμπρός ’ς άρχοντας

Κυρά καλοκυρά μου μ’ εντοπίασες.

Φωτογραφίες:

1. Ερείπια του Ναού Αγίου Χριστόφορου στη Σάντα. Πηγή: Ιστοσελίδα https://www.pontiaka.gr/santa-w-64022.html
2. Η επτάκωμος Σάντα σε σχέδιο του Κ. Σπυράντη (1896). Πηγή: Ιστοσελίδα «Ψηφιακή Σάντα».

Πηγές:

1. Παντελής Θ. Σοφιανός – «Η Σάντα του Πόντου / Μνήμες και μνημεία στην Ελλάδα» – Θεσσαλονίκη 2017.
2. Ρωμανός Κοντογιαννίδης «Επτάκωμος Σάντα, το «Σούλι του Πόντου»: Ένας τόπος γεμάτος από ηρωικές ενέργειες, θυσίες και σφαγές» – Ιστοσελίδα www.pontosnews.gr
3. Ρωμανός Κοντογιαννίδης – [Το «αγέρωχο» Σπίτι των Σανταίων στην Παναγία Σουμελά – Γεμάτο μνήμες, συναισθήματα και φωτογραφίες-κειμήλια] – Ιστοσελίδα www.pontosnews.gr
4. Ιστοσελίδα https://www.pontiaka.gr/santa-w-64022.html
5. Ιστοσελίδα «Ψηφιακή Σάντα» https://psifiakisanta.gr
6. Ιστοσελίδα https://www.pontosnews.gr
7. Ιστοσελίδα Kotsari «Ποντιακή ιστορία και λαογραφία – Βασίλειος Πολατίδης»