Του Πολυκράτη Παντσίδη

Ένα πανάρχαιο έθιμο, που σώζεται έως τις ημέρες μας και αναβιώνει στις 24 Ιουνίου σε όλη την Ελλάδα, είναι του Αϊ Γιάννη του Κλήδονα, με τις εντυπωσιακές φωτιές που ανάβουν και πηδούν πάνω από αυτές οι νέοι και νέες, γιά να εξορκίσουν το κακό, και το μαντικό τελετουργικό που ακολουθεί για να αποκαλύψει στα ανύπαντρα κορίτσια το τυχερό τους.

Ο καθηγητής λαογραφίας Μανόλης Βαρβούνης γράφει σχετικά: «Έχοντας πειστεί οι γυναίκες πως μοναδικός σκοπός της ζωής τους ήταν ο γάμος και η αναζήτηση γαμπρού και μάλιστα σε μικρή ηλικία, μεταχειρίζονταν κάθε μέσο για να το επιτύχουν. Μεταξύ, των προσπαθειών τους αυτών ήταν και η καταφυγή στην μαγεία και σε μαντικές τέχνες, όπως ο κλήδονας. Γι’ αυτό και περιοριζόταν τα θέματα των μαντικών διστίχων σε θέματα γάμου και ταυτόχρονα περιοριζόταν το ακροατήριο σε άγαμους νέους και κυρίως κορίτσια τα οποία επιθυμούσαν να μάθουν πως θα αποκατασταθούν.[i]».

Ο Κλήδονας, το «βάρτι βαρ» γιά τους Κιζδερβενιώτες,

Το έθιμο αυτό, κατ’ εξοχήν γυναικείο, το αναβίωναν έως και την δεκαετία του ΄50 και οι Μικρασιάτες από το Κίζδερβεντ της Βιθυνίας, που εγκαταστάθηκαν σε περιοχές της Μακεδονίας και Θράκης, με κάποιες όμως διαφορές. Το συνδέουν περισσότερο με τις γιορτές του Κλήδονα στην προχριστιανική εποχή, αναδεικνύοντας μόνο το μαντικό μέρος του εθίμου, δίχως το δρώμενο της φωτιάς. Το ονομάζουν «Βάρτι βαρ», αντί του «Αϊ Γιάννης ο Κλήδονας» και το πραγματοποιούσαν αρχές Μαΐου, αντί της 24^ης Ιουνίου.

Συγκεκριμένα το έκαναν αρχής γενομένης στις 5 – 6 Μαΐου και το αναπαρήγαν τις επόμενες ημέρες με τελευταία την ημέρα της Μεσοπεντηκοστής, όταν υπήρχε ενδιαφέρον από τα κορίτσια άλλης γειτονιάς του χωριού. Οι Κιζδερβενιώτες υιοθέτησαν το έθιμο και την ονομασία του από τους Αρμένιους του γειτονικού χωριού Κέρεμιτ, με του οποίους διατηρούσαν ιδιαιτέρως φιλικές σχέσεις.[ii] Χρονικώς, συναντάμε το έθιμο του Κλήδονα να τελείται την πρώτη εβδομάδα του Μαΐου, και σε άλλα μέρη με διαφορετικές ονομασίες, όπως, στην Κύπρο,[iii] στην Σύμη,[iv] στα Χάσια της Μακεδονίας, στην Μικρά Ασία [v] κ.α.

Ο Κλήδονας στην αρχαιότητα

«…Ο Κλήδονας είναι ένα έθιμο με καταγωγή στην αρχαία εποχή, που επικρατούσε η ΄κληδόνα.΄ Κληδόνα σημαίνει πράξεις ή λέξεις τυχαίες και ασυνάρτητες που ακούγονταν κατά την διάρκεια μαντικών τελετών και στις οποίες αποδίδονταν προφητική σημασία… Στην εποχή του Ομήρου, χρησιμοποιούσαν την μαγεία του Κλήδονα για να μαντέψουν τα μελλούμενα…».[vi]

«Η λέξη  κλήδων, ετυμολογείται σύμφωνα με τους Liddel και Scott ως οιωνός και σημείο προαγγελτικό. Γενικά εξηγείται ως μαντική φράση φωνή με μήνυμα μαντικός λόγος και μαντικός ψίθυρος».[vii]

«Η λέξη συναντάται στους Ηρόδοτο, Αισχύλο (Προμηθέας Δεσμώτης) και Παυσανία.[viii] Με τη σημασία του γνωστοποιώ, φημίζω, συναντάται στην Οδύσσεια, στην Ιλιάδα, στη Θεογονία, στην Άλκηστη και αποσπάσματα του Ευριπίδη και στην Αριστοφανική Λυσιστράτη. Η λέξη εντοπίζεται και ως όνομα και επίκληση- κληδόνιος- των Δία και Ερμή, διότι αυτοί έδιναν τις κληδόνες, τους οιωνούς στους ανθρώπους».[ix]

Η Εκκλησία

Στην Παλαιά Διαθήκη η λέξη εντοπίζεται σε χωρίο του Δευτερονομίου (Δτ. 18:10-14), όπου έχουμε ρητή απαγόρευση τέλεσης του εθίμου. Η εκκλησία μας θεωρώντας τον Κλήδονα ως ειδωλολατρική βακχική τελετή, την καταδίκασε επανειλημμένως.[x] Στην θέση της επέλεξε την εορτή του προφήτου Αγίου Ιωάννου του Προδρόμου, εξ ου και το προσωνύμιο «Αϊ Γιάννης ο Κλήδονας». Η ημέρα του Αϊ Γιάννη του Κλήδονα, 24 Ιουνίου συμπίπτει με την θερινή τροπή του ηλίου. Η συσχέτιση αυτή δεν έγινε χωρίς λόγο. «Κατά τον ευαγγελιστή Λουκά, ο Άγιος Ιωάννης ο Πρόδρομος, ήταν έξη μήνες μεγαλύτερος του Ιησού. Αφού λοιπόν η γέννηση του Χριστού ορίστηκε από την Εκκλησία στις 25 Δεκεμβρίου, δηλαδή κατά τις χειμερινές τροπές του ηλίου, επόμενο ήταν το γενέθλιο του Ιωάννη του Προδρόμου να συμπέσει με την 24^η Ιουνίου, δηλαδή κατά τις θερινές τροπές του ηλίου».[xi]

Το χρονικό του Κλήδονα – «Βάρτι βαρ» στο Πολύπετρο

Στο Πολύπετρο, το απόγευμα της παραμονής του εθίμου, νεαρά ανύπαντρα κορίτσια έπαιρναν ένα μπακιρένιο δοχείο και το γέμιζαν νερό από επτά βρύσες, ή πηγάδια ή παλαιότερα πηγές. Η διαδικασία του γεμίσματος με νερό γινόταν με ιδιαίτερα ευλαβικό τρόπο, καθώς, σύμφωνα με το έθιμο, δεν έπρεπε να μιλούν, κρατούσαν αυστηρή σιωπή ακόμη και όταν προκαλούνταν από κάποιους να μιλήσουν. Εξ ου και ο χαρακτηρισμός «το αμίλητο νερό». «Το αμίλητο νερό σχετίζεται με την αλαλία του πατέρα του Αγίου Ιωάννη Προδρόμου που του προκλήθηκε μέχρι να γεννηθεί το παιδί, γράφοντας το όνομά του σε μια πινακίδα, αφού δεν μπορούσε να το διατυπώσει προφορικά. Θεωρείται μεγάλης μαντικής αξίας επειδή ακριβώς μεταφέρεται με απόλυτη σιωπή δίνοντας του ιερότητα και μυστηριακότητα».[xii] Μέσα στο μπακιρένιο δοχείο με το νερό, έριχναν ροδοπέταλα, φύλλα καμφοράς, λεβάντας, και φύλλα άλλων λουλουδιών, που άνθιζαν την εποχή εκείνη του Μαΐου, για να ευωδιάζει το νερό ευχάριστα σαν άρωμα. Μετά, τα κορίτσια που ενδιαφέρονταν να μάθουν γιά την τύχη τους, εναπέθεταν στο δοχείο ένα προσωπικό τους αντικείμενο, κόσμημα συνήθως, όπως δαχτυλίδι, βραχιόλι, σκουλαρίκι, χτένι, την βέρα τους τα αρραβωνιασμένα κορίτσια.

Στην συνέχεια «σφράγιζαν» το δοχείο, με ένα κόκκινο ύφασμα, και το αφήναν κάτω από μία τριανταφυλλιά όλη νύχτα. Ο καθηγητής λαογραφίας Μανόλης Βαρβούνης γράφει σχετικώς: «Μετά τη δύση του ηλίου οι κοπέλες βγάζουν το κλειδωμένο αγγείο, σκεπασμένο και στεφανωμένο στο ύπαιθρο για να αστρονομιστεί ή να αστριστεί.  Επίσης τοποθετείται σε δώμα του σπιτιού ή κάτω από μια τριανταφυλλιά προκειμένου οι νύχτες να είναι μυρωδάτες. Τα άστρα, θεωρείται, πως θα επιδράσουν πάνω στο αγγείο και ο κλήδονας θα λάβει μαντική και τελεστική δύναμη». [xiii]

Την άλλη μέρα το πρωί τα κορίτσια συγκεντρώνονταν πάλι, έπαιρναν το δοχείο με το νερό και το πήγαιναν στον χώρο, στον οποίο θα τελούσαν την τελετή. Συνήθως ο χώρος ήταν ένα ανοικτό μέρος, μεϊντάνι όπως το αποκαλούσαν, η αυλή ενός σπιτιού, ένα αλώνι, ή ένας κοινός τόπος συνάντησης των χωρικών.

Στο Πολύπετρο κατά τις δεκαετίς του ’40 και του ’50, που θυμούνται οι τελευταίες συμμετασχούσες Κιζδερβενιώτισσες, το έθιμο το αναβίωναν στο σταυροδρόμι των σπιτιών του Ιορδάνη Αλέκογλου, Παναγιώτη Καραηλίδη και Γιώργου Ζαρφειάδη, εκεί όπου αργότερα κατασκευάστηκε και μία κοινοτική βρύση. Μάλιστα η Λεμονιά Αλέκογλου – Βουδούρη, ελεύθερο κορίτσι τότε, που συμμετείχε στο έθιμο, και το πατρικό της σπίτι ήταν στο σημείο αυτό, θυμάται, ότι το δοχείο το τοποθετούσαν με ευλαβικό τρόπο κάτω από την μεγάλη τριανταφυλλιά που υπήρχε στην γωνία του οικοπέδου τους. Επίσης, ένας άλλος τόπος αναβίωσης του εθίμου ήταν και η αυλή του σπιτιού της Βασιλικής Πετρίδου. Τα κορίτσια στο Πολύπετρο την εποχή εκείνη ήταν πολλά, και κάθε γειτονιά έκανε το δικό της «Βάρτι βαρ».

Το τελετουργικό λάμβανε μέρος με την παρουσία των συμμετεχόντων κοριτσιών και πολλές φορές παρουσία πολλών κατοίκων του χωριού κάθε ηλικίας, καθώς το δρώμενο αποτελούσε σημαντικό ψυχαγωγικό γεγονός γιά τα χρόνια εκείνα, που οι διασκεδάσεις ήταν περιορισμένες, και το αναπαρήγαν δύο και τρείς φορές από 5 Μαΐου έως και την ημέρα της Μεσοπεντικοστής.

Στην συνέχεια το «σφραγισμένο» δοχείο, το παραλάμβανε ένα κορίτσι, που θα έπρεπε να είναι η πρωτογεννημένη από τα παιδιά μιας οικογένειας, και όχι ορφανό. Δίπλα της έπαιρνε θέση και μία μεγαλύτερη και σεβαστή γυναίκα, η οποία αναλάμβανε να απαγγέλλει τα μελλούμενα (μαντέματα) σε σύντομους στοίχους. Σε άλλες περιοχές της χώρας μας την γυναίκα αυτή την αποκαλούν «ριζικάρισσα».

Στο Πολύπετρο συνήθως την δεκαετία του ’50, απήγγελε τους στίχους, η πρώτης γενιάς Κιζδερβενιώτισσα Κωνσταντίνα Ζαρφειάδου στην τουρκική γλώσσα, όπως τραγουδούσαν και τα τραγούδια τους. Τις φορές που δεν μπορούσε να ανταποκριθεί στο κάλεσμα των κοριτσιών, τους στίχους αναλάμβαναν να τα λένε στα ελληνικά τα ίδια τα κορίτσια, αυτοσχεδιάζοντας εκείνη την στιγμή. Στα τελευταία χρόνια του εθίμου, όταν πλέον είχαν βγει και οι ημεροδείκτες με τους στίχους, επέλεγαν τα κορίτσια στιχάκια από αυτό.

Πρώτα απαγγελλόταν ο στίχος και στην συνέχεια ένα πρωτογεννημένο κορίτσι έβαζε το χέρι του στο νερό και έπαιρνε «στα τυφλά» ένα αντικείμενο. Στο κορίτσι, στο οποίο ανήκε το αντικείμενο, ήταν αφιερωμένος και ο στίχος. Όταν ο στίχος εξέφραζε τις προσδοκίες του κοριτσιού, η χαρά του ήταν απερίγραπτη. Κατ’ αυτόν τον τρόπο περνούσαν όλα τα κορίτσια. Όταν τελείωνε το έθιμο, τα κορίτσια βρέχανε το πρόσωπο τους, και τα χέρια τους με το νερό του «Βάρτι βαρ», διότι το θεωρούσαν ως υγεία και τύχη στην ζωή τους. Πολλοί το διατηρούσαν σε μικρά γυάλινα μπουκαλάκια, γιά να το χρησιμοποιούν και ως φυσικό αντικουνουπικό διάλυμα.

Τα μαντέματα

Η μη έγκυρη έρευνα του εθίμου, από πρώτης γενιάς Κιζδερβενιωτισών μας στέρησαν πλήθος κιζδερβενιώτικων μαντεμάτων. Ένα μικρό αλλά καλό δείγμα από αυτά που διασώσαμε από τις τελευταίες Κιζδερβενιώτισσες πρώτης γενιάς στο Πολύπετρο, είναι το παρακάτω από την τελευταία Κιζδερβενιώτισσα πρώτης γενιάς στο Πολύπετρο, την Παρασκευή Παντέλογλου–Οργαντζή (1920-2015).

Σε ελεύθερη μετάφραση.

(1)

Vardi, vardi, vardi var!!! = Κλήδονα, Κλήδονα!!!

dört duvar olsun              = Οι τέσσερες πλευρές της ζωής της

etrafin gül olsun              = να είναι, λουλούδια ανθισμένα

Allah sane bir versin        = Ο Θεός να της δώσει

altin beşik sallansin        = κούνια χρυσή να κουνήσει.

(2)

Vardi, vardi, vardi var!!! = Κλήδονα, Κλήδονα!!!

iki dalda bir ceviz          = Σε δυο κλαδιά, ένα καρύδι

aramizda derya deniz     = μας χωρίζει μια θάλασσα,

sen orada ben burda     = εσύ εκεί, εγώ εδώ

ne can kaldi ne beygin   = ούτε ψυχή έμεινε, ούτε μυαλό

ikimiz de meraktayiz      = και οι δυο έχουμε καημό.

(3)

Vardi, vardi, vardi var!!! = Κλήδονα, Κλήδονα!!!

indin çeşme başina       = Κατέβα στην βρύση

yiazi yazdin taşina         = Και άφησε μήνυμα στην πέτρα της

gelsin Kiz okusun         = Να έρθουν τα κορίτσια

neler geldi başina          = Να διαβάσουν την τύχη τους.

(4)

Vardi, vardi, vardi var!!! = Κλήδονα, Κλήδονα!!!

iki çeşma yan, yiana        = Δυο βρύσες κοντά, κοντάsu içtim yana yana        = Ήπια νερό έως σκασμούseni doğan ananı           = Η μάνα που σε γέννησε

bana olsun Kaynana         = Θα την κάνω πεθερά.

Προέλευση της λέξης Βάρτι (Vardi)

Στο ερώτημα τι σήμαιναν οι λέξεις «Βάρτι βαρ» οι Κιζδερβενιώτες αδυνατούσαν να εξηγήσουν την λέξη «βάρτι» (Vardi), και περιορίζονταν μόνο στη τούρκικη λέξη «βαρ» (var) = (υπαρκτός). Χρησιμοποιούσαν όμως συχνά στην καθομιλουμένη τη φράση «βάρτι βαρ», όπως ακριβώς ερμηνεύει η ετυμολογία του όρου «κλήδονα». Αποκαλώντας ΄΄Βαρτιβαρτζή΄΄ τον πολυλογά, που ο λόγος του ήταν παράδοξος και μυστήριος. Άλλες φορές έλεγαν την έκφραση ΄΄άντε είπες το βάρτι βαρ σου΄΄, δηλαδή το μονόλογό σου, τα δικά σου, τα ψέματα σου, ή ΄΄τώρα έγινε το βάρτι βαρ΄΄ δηλαδή τώρα έγινε αυτό που λεγόταν πως θα γίνει, το μελλούμενο, το προφητικό.

Ο καθηγητής γλωσσολόγος ανατολικών χωρών, Σωκράτης Αγγελίδης, ερωτηθείς γιά την προέλευση της λέξεως vardi, μας παραπέμπει στην αραβοπερσική γλώσσα, που σημαίνει τριαντάφυλλο. (verd ή verd-i- στην αραβική) και (vardi στην περσική).[xiv] Οι Κιζδερβενιώτες στην καθομιλουμένη το τριαντάφυλλο το έλεγαν στα ελληνικά (τραντάφλ), στο έθιμο, όμως, χρησιμοποιούσαν την περσική λέξη (vardi), δίχως να γνωρίζουν την σημασία της, και την τούρκικη λέξη (var)= (υπαρκτός). Είναι γνωστό ότι η κιζδερβενιώτικη διάλεκτος που αποτελείται από ξεχωριστές γλώσσες, περιέχει ένα σημαντικό ποσοστό περσικοαραβικών λέξεων, που δεν μας αφήνει κανένα περιθώριο αμφισβήτησης για την υιοθέτηση της περσικής λέξεως vardi, γεγονός που αποδεικνύει γιά μία ακόμα φορά την σπουδαιότητα και μοναδικότητα της γλώσσας των Κιζδερβενιωτών.

Στην εξαιρετική του εργασία «Περί Κλήδονος» ο συγγραφέας Κωνσταντίνος Μ. Νίγδελης αναφέρετε και στο έθιμο του κλήδονα «βαρτουβάρ, βερτουβάρ», των τουρκόφωνων χριστιανικών πληθυσμών της Καππαδοκίας. Διαπιστώνουμε, ότι και ονοματολογικά το έθιμο, είναι ίσως το μόνο που ταιριάζει με το βάρτιβαρ των κιζδερβενιωτών. Επίσης, αναφέρει ότι, βαχτουβάρ, ή βαρτουβάρ, ή βαρτουβάρια, προέρχεται από την αρμένικη λέξη «βαρτ» που σημαίνει ρόδο… και σύμφωνα με τον Π. Καρολίδη πρόκειται για «την εορτή των ρόδων που τελούνταν μιαν εβδομάδα προ της Πεντηκοστής».[xv]

Σε κάθε περίπτωση, βάρτι, (vardi), είναι το τριαντάφυλλο, το λουλούδι με το αιθέριο άρωμά του, το σύμβολο του έρωτα, της αγάπης και της αγνότητας. «Βάρτι, βαρ» = «τριαντάφυλλο, υπάρχει – έχει». Η αναφορά της φράσεως βάρτι, βαρ, μεταφορικώς ήταν μία κατ’ευθείαν επίκληση στον Κλήδονα να πραγματοποιήσει τις επιθυμίες των κοριτσιών, που σχετίζονταν κυρίως, με το τυχερό τους ως προς την ταυτότητα του μελλοντικού συζύγου τους.

Το έθιμο στην Μικρά ΑσίαΤο έθιμο του Κλήδονα ήταν πολύ διαδεδομένο σε όλη την Ανατολία, και στις γύρω από αυτήν χώρες από όλες τις εθνότητες, Χριστιανούς και Μουσουλμάνους με διαφορετικές ονομασίες. Οι Τούρκοι το πραγματοποιούν έως και σήμερα μαζί με άλλα παρεμφερή δρώμενα στη γιορτή του Hıdırellez, που είναι αφιερωμένη στην άφιξη της Άνοιξης και αναβίωσης της φύσης, στις 5-6 Μαΐου[xvi].

Στην περιοχή Kadirli, εκατό χιλιόμετρα ανατολικά των Αδάνων το έθιμο αναφέρεται ως «mantıvar ή mantıfar», από το όνομα ενός λουλουδιού που ανθίζει στα υψίπεδα της οροσειράς του Ταύρου την Άνοιξη και έχει ιερή θέση ανάμεσα στους ανθρώπους.[xvii]

Το γεγονός ότι στην Μικρά Ασία το έθιμο ήταν και είναι τόσο δημοφιλές, δεν είναι καθόλου τυχαίο. Σύμφωνα με τον Παυσανία στα (Βοιωτικά, 11,7), μεταξύ άλλων αναφέρει, πως την γιορτή του κλήδονα την χρησιμοποιούσαν περισσότερο απ’ όλους του Έλληνες οι Σμυρνιοί και έχουν έξω από το τείχος της πόλης το ιερό των κληδόνων («κληδόνων ιερόν»).  Τέλος, δύο υπέροχα παραδοσιακά τραγούδια που εντόπισα στο διαδίκτυο και αξίζει να τα ακούσουμε είναι το «mantıvar» του τούρκου Sadık Gürbüz, [xviii] και το «Το Τραγούδι Του Κλήδονα» που τραγουδάει η Νίκη Σπανού, στο cd Ν. Οικονομίδης / Πέρασμα στην Κίμωλο.[xix]

Παραπομπές
Βικιπαίδεια: Κλήδονας, Η θέση της γυναίκας στον κλήδονα – Μανώλης Βαρβούνης, «Ο κλήδονας», Λαογραφικά δοκίμια. Μελετήματα για τον ελληνικό παραδοσιακό πολιτισμό, εκδ.Καστανιώτης, Αθήνα, 2000, σελ.76
Τις πληροφορίες του εθίμου για το Κίζδερβεντ, συνέλεξα από τις κιζδερβενιώτισες του Πολυπέτρου, Παρασκευή Παντέλογλου-Οργαντζή (1920-2015), Κωνσταντινιά Οργαντζή-Ζαρφειάδου (1924-1914, Κυριακίνα Βουδούρη-Πιπιλακίδου (1927-2015), Ζωή Τσατσασίδου-Γώγου (1927-2006), Στυλιανή Μπεκτασιάδου-Πιπιλακίδου (1930-2017) κ.α.
eistorias.wordpress.com: – το τραγούδι του κλήδονα – ένα όμορφο τραγούδι της Κύπρου –
symiakoieleysinasofficial/posts: Ο Κουκκουμάς Με την ονομασία αυτή είναι γνωστός ο Κλήδονας …
www.mnimes.org: Κλήδονας Α’ – Μ Ν Η Μ Ε Σ
andriakipress.gr: Ο κλήδων της Άνδρου του Τάσου Κυριακίδη
Βικιπαίδεια: Κλήδονας, Ετυμολογία της λέξης – Μανώλης Βαρβούνης, «Ο κλήδονας», Λαογραφικά δοκίμια. Μελετήματα για τον ελληνικό παραδοσιακό πολιτισμό, εκδ.Καστανιώτης, Αθήνα, 2000, σελ.54, υποσ.3, 4
Βικιπαίδεια: Νικόλαος Σιώκης, « Ο Κλήδονας στους Βλάχους: η μετατροπή ενός δρώμενου σε πανηγύρι», Ηπειρωτικά Γράμματα, περ. Β΄, έτος Ζ΄, τεύχ. 14 (2009), σελ. 540, υπος. 4
Βικιπαίδεια: Μανώλης Βαρβούνης, «Ο κλήδονας», Λαογραφικά δοκίμια. Μελετήματα για τον ελληνικό παραδοσιακό πολιτισμό, εκδ.Καστανιώτης, Αθήνα, 2000, σελ.55
Φαίδων Κουκουλές: («Βυζαντινών Βίος και Πολιτισμός», τόμος Α ΙΙ, σελ. 271-274).
Ζαφειρίου Μαγδαλινή: Διπλωματική εργασία, ‘Το έθιμο του Κλήδονα’ – Θεσσαλονίκη 2017
Μανώλης Βαρβούνης: «Ο κλήδονας», Λαογραφικά δοκίμια. Μελετήματα για τον ελληνικό παραδοσιακό πολιτισμό, εκδ.Καστανιώτης, Αθήνα, 2000, σελ.64
Μανώλης Βαρβούνης: «Ο κλήδονας», Λαογραφικά δοκίμια. Μελετήματα για τον ελληνικό παραδοσιακό πολιτισμό, εκδ.Καστανιώτης, Αθήνα, 2000, σελ.65,66
Ferit Devellioglu: Osmanlica Turkce anssklapedik lugat. Ankara 1990
Κωνσταντίνος Μ. Νίγδελης: «Περί Κλήδονος…
Wikipedia: – Hıdırellez or Hıdrellez & http://turkoloji.cu.edu.tr/HALKBILIM/40.php – Hidirellez
Sümeyra Çakır: – “Mantıvar” veya “mantıfar” baharda
Sadık Gürbüz – Mantıvar – YouTube –
https://www.youtube.com/watch?v=RI7ZA4aOtG8: Το τραγούδι του Κλήδονα,cd Ν. Οικονομίδης-Πέρασμα στην Κίμωλο.