Η Διπλή Μεθοδολογία των Πατέρων της Ανατολικής Εκκλησίας

Η διάκριση χαρισματικής και επιστημονικής θεολογίας αναδεικνύει την ουσία της προβληματικής, που τέθηκε τον 14ο αιώνα εξ αφορμής της συγκρούσεως του Αγίου Γρηγορίου του Παλαμά με τους αντιησυχαστές.

Ο Άγιος Γρηγόριος διακρίνει την ορθόδοξη χαρισματική θεολογία από την ορθόδοξη επιστημονική θεολογία με βάση τη διπλή μεθοδολογία, όσον αφορά τη γνώση του Θεού. Οι Πατέρες χρησιμοποιούν μία διπλή μέθοδο σύμφωνα με την οποία:

1) Το κτιστό (:η όλη δημιουργημένη πραγματικότητα) υπόκειται στην έρευνα και την επιστήμη, ενώ το άκτιστο (:που είναι ο Θεός) υπόκειται στην αποκάλυψη και την εμπειρία εκ μέρους του δέκτου της αποκαλύψεως.

Με τη διπλή αυτή μεθοδολογία έχουμε τη διάκριση μεταξύ χαρισματικής (:το άκτιστο υπόκειται στην εμπειρία) και επιστημονικής θεολογίας (το κτιστό ερευνάται).
Σύμφωνα με τον Πολωνό Ρωμαιοκαθολικό ερευνητή θεολόγο G. Podskalsky1, οι μοναχοί ησυχαστές οι οποίοι περιορίζονταν σε ένα απλό μοναχικό επίπεδο ζωής δεν μπορούσαν να καταλάβουν το πολύ ανεβασμένο επίπεδο, φιλοσοφικά και επιστημονικά, των σχολαστικών θεολόγων του 14ου αιώνα. Εκθέτοντας συνοπτικά, το βασικό συμπέρασμα του Πολωνού είναι ότι η αναμέτρηση που είχε γίνει κατά τη συνάντηση σχολαστικής και ορθόδοξης θεολογίας τον 14ο και 15ο αιώνα, έκανε φανερό πως οι δύο παρατάξεις δεν μπορούσαν να συμφωνήσουν, διότι η Δύση είχε προπορευόμενη επιστημονική και φιλοσοφική ανάπτυξη, ενώ το Βυζάντιο απλώς μία πνευματική θεολογία, βασισμένη στη νοοτροπία της απλής μοναχικής ζωής2.

Κάνει όμως λάθος ο θεολόγος αυτός (Podskalsky), διότι αγνοεί τη φιλοσοφική και επιστημονική ανάπτυξη του Βυζαντίου, η οποία προηγείται της Δυτικής. Μη ξεχνάμε ότι οι Βυζαντινοί λόγιοι, που μετανάστευσαν στη Δύση, εξαιτίας του κινδύνου των Τούρκων, προκάλεσαν την Αναγέννηση στη Δύση. Στην Ανατολή δεν χρειαζόταν Αναγέννηση, αφού κάτι δεν είχε πεθάνει.
Επίσης ο εκπρόσωπος και υπέρμαχος των ησυχαστών είναι ο λογιώτατος άγιος Γρηγόριος ο Παλαμάς, που είχε τεράστια φιλοσοφική παιδεία. Στα 15 χρόνια του είχε κάνει διάλεξη για τον Αριστοτέλη στα ανάκτορα και ο δάσκαλός του ο Θεόδωρος ο Μετοχίτης ενθουσιασμένος είπε: «και ο ίδιος ο Αριστοτέλης αν ήταν παρών θα σε επαινούσε».

Το πρόβλημα επομένως της ασυμφωνίας των δύο παρατάξεων ήταν η θεολογική μεθοδολογία μεταξύ ησυχαστών και αντιησυχαστών. Οι ησυχαστές επέμεναν στη γνώση του Θεού ως χάρισμα, ενώ οι αντιησυχαστές ως νοησιαρχική κατάκτηση, μέσω της μελέτης των βιβλίων. Προφανώς, άλλο το ένα και έτερο το άλλο.

Ο άγιος Γρηγόριος ο Παλαμάς δηλώνει κατηγορηματικά ότι η θεολογία εδραιώνεται επάνω στα «έργα» και τον «βίο», πράγματα αληθινά και ακριβή. Πρόκειται λοιπόν για μία εμπειρία ζωής που διαθέτει η Εκκλησία. Η θεμελιώδης αρχή των ησυχαστών είναι η θέα του Θεού, του θείου φωτός, των άκτιστων ενεργειών. Αυτή όμως η θέα σε καμμία περίπτωση δεν πρέπει ν’ αποκλεισθεί από τη συνολική ζωή της εκκλησίας, τη μυστηριακή, τη λειτουργική και τη βεβαιούμενη στην πράξη, σε όλα τα επίπεδα. Η μεθοδολογία των Πατέρων έχει σαν βάση την εμπειρία και τα πράγματα. Ο άγιος Γρηγόριος ο Παλαμάς και όλοι οι ησυχαστές μένουν σταθεροί στην απόδειξη του πράγματος που το κατέχουν και δεν είναι τίποτα άλλο παρά –η εμπειρία της θείας παρουσίας και η εμπειρία ζωής που διαθέτει η Εκκλησία. Αν ο άγιος Γρηγόριος ο Παλαμάς δεν αποδεχόταν την άκτιστη παρουσία του Θεού παντού και ιδιαζόντως στα μυστήρια και στη θέα του φωτός, τότε και ο ίδιος αναγκαστικά θα υιοθετούσε τη σχολαστική μεθοδολογία, φανερόν ότι θα ασπαζόταν τη διαλεκτική οδό προς τη γνώση των θείων πραγμάτων.

Επειδή όμως πρωτίστως δέχεται την εμπειρία και έπειτα συμπεραίνει με τον συλλογισμό μόνον για τα κτιστά πράγματα, απορρίπτει τη διαλεκτική μέθοδο για τη θεογνωσία και την ασπάζεται προ παντός για τις επιστήμες και τη διατύπωση των δογμάτων με έννοιες που επινοεί η ίδια η διαλεκτική. Η προτεραιότητα όμως ανήκει στην εμπειρία, στα έργα και στον βίο της ορθόδοξης κοινότητας.3

Ο άγιος Γρηγόριος ο Παλαμάς ενώ είναι τόσο ένθερμος υπέρμαχος της νηπτικής θεολογίας (:κίνηση της ορθόδοξης χριστιανικής θεολογίας και ασκητικής, περιεχόμενο της οποίας είναι η συνεχής προσευχή και η εξακολουθητική επαγρύπνηση και κάθαρση για ενάρετο βίο), εν τούτοις χρησιμοποιεί άλλη ορολογία σε σχέση με τους νηπτικούς Πατέρες.
Οι προγενέστεροι νηπτικοί Πατέρες μιλούσαν για κάθαρση, φωτισμό και θεολογία, εννοώντας ως θεολογία τη χαρισματική γνώση του Θεού. Ο άγιος Γρηγόριος την ονομάζει θεοπτία και θεολογία ονομάζει την ενασχόληση με τα κείμενα των Πατέρων και της Αγίας Γραφής. Επομένως αυτό που έκαναν οι Σχολαστικοί, θα το έλεγε θεολογία, εννοώντας το ως έμμεση γνώση περί Θεού μέσω των βιβλίων. Αυτή τη γνώση είχαν οι Ιουδαίοι μέσω του Μωυσέως, που ήταν θεόπτης.
Διάκριση θεολογίας (:επιστημονική θεολογία) και θεοπτίας: (χαρισματική θεολογία) από τον άγιο Γρηγόριο τον Παλαμά.

Το μυστήριο της θείας Ευχαριστίας

Οι Σχολαστικοί μιλάνε για «μετουσίωση», διότι προσπαθούν να ερμηνεύσουν το πώς γίνεται ο άρτος και ο οίνος σώμα και αίμα Χριστού, με βάση τις Αριστοτελικές κατηγορίες. Η πρώτη κατηγορία κατά τον Αριστοτέλη είναι η ουσία των όντων, που αποτελεί το συστατικό εκείνο του κάθε όντος άνευ του οποίου το τελευταίο αυτό δεν μπορεί να υπάρξει και οι άλλες -9- κατηγορίες είναι τα συμβεβηκότα. Θεωρούν ότι κατά την τέλεση του μυστηρίου της θείας Ευχαριστίας αλλάζει μόνον η ουσία, που είναι το αόρατο, ενώ παραμένουν τα συμβεβηκότα4 (:η ορατή ύλη, που παραμένει η ίδια˙ εξ ου και ο όρος «μετουσίωση»). Έτσι στην κοινωνία έχουμε: κατ’ ουσίαν (σώμα και αίμα) και καθ’ ύλην- κατά τα συμβεβηκότα – ψωμί και κρασί. Όμως έτσι η φιλοσοφία εισβάλλει βάναυσα στο μυστήριο και το υποτάσσει. Τότε χάνεται το μυστήριο ως μυστήριο στην ανθρώπινη λογική. Δηλαδή οι σχολαστικοί ανέπτυσσαν την ερμηνεία για την μεταβολή του άρτου και του οίνου σε σώμα και αίμα Χριστού με βάση την Αριστοτελική Μεταφυσική.
Οι ορθόδοξοι εν τούτοις λόγω της διπλής μεθοδολογίας, δεν συγκρούονται εναντίον καμμίας επιστημονικής αλλαγής. Ο άγιος Ιωάννης ο Δαμασκηνός λέει ότι ναι τρέπονται κατά μεταβολήν ο άρτος και ο οίνος σε σώμα και αίμα Χριστού, αλλά το πώς γίνεται, σου φτάνει να γνωρίζεις ότι γίνεται με τις ενέργειες του αγίου Πνεύματος. Δηλαδή η ανθρώπινη λογική δεν το χωράει εδώ το μυστήριο αυτό. Αρρήτως και ακαταλήπτως γίνεται αυτό.

ΕΠΙΜΕΤΡΟ
Είναι προφανές ότι ο άγιος Γρηγόριος ο Παλαμάς δεν προσπάθησε να εξηγήσει τη διάκριση της ουσίας και των ενεργειών του Θεού φιλοσοφικώς. Έμενε ακλόνητος στη γνώμη του ότι υπάρχει δυνατότητα απ’ ευθείας πρόσβασης του ανθρώπινου νου στον Θεό. Όχι βεβαίως σ’ επίπεδο γνωστικής διαδικασίας, με τη βοήθεια αποδεικτικών λόγων, αλλά στο πλαίσιο μίας μυστικής προσωπικής σχέσης, με τη φλόγα στην καρδιά5.

1)Gerhard Podskalky, Theologie und Philosophie in Byzanz, Munchen 1977, Βλ. και βιβλιοκρισία του Νίκου Ματσούκα στο περιοδικό Γρηγόριος ο Παλαμάς 66,1983.
2) Ματσούκα Ν., Δογματική και Συμβολική Θεολογία Α΄, εκδόσεις Πουρναρά, Θεσσαλονίκη 1985, σ.138.
3) Ματσούκα Ν., όπ.π., σσ.156-158.
4)Συμβεβηκός: όρος που εισηγήθηκε ο Αριστοτέλης, προκειμένου να δηλωθεί κάθε χαρακτηριστικό που υπάρχει συμπτωματικά ή κατά τύχη σε ένα πράγμα, έτσι ώστε, κι αν ακόμη το χαρακτηριστικό αυτό μεταβληθεί ή χαθεί, το πράγμα να εξακολουθεί να υπάρχει. Το παραλληλόγραμμο σχήμα, π.χ. ενός τραπεζιού συνιστά ένα κατά συμβεβηκός χαρακτηριστικό του τελευταίου αυτού, επειδή, αν μεταβληθεί το σχήμα αυτό και γίνει το τραπέζι τετράγωνο, θα εξακολουθεί το αντικείμενο αυτό να είναι τραπέζι4α.
4α) Πελεγρινή Θ.,Λεξικό της Φιλοσοφίας, εκδόσεις Ελληνικά γράμματα, Αθήνα 2004, σ.535.
5) Μπέη Κ., Η ΘΕΩΡΙΑ ΓΙΑ ΤΟΝ ΛΟΓΟ, σ.409. Πρβλ. Νιάρχου Κ., Η Ελληνική φιλοσοφία κατά τη βυζαντινή της περίοδον, Αθήναι 2004.