ΑΣΜΑ ΑΣΜΑΤΩΝ

Γράφει ο Πολύδωρος Καβακιώτης

Το «Άσμα Ασμάτων» είναι 1 από τα 49 βιβλία που αποτελούν την Παλαιά Διαθήκη. Η έκφραση «Άσμα Ασμάτων» είναι εβραϊσμός. Με ανάλογους συνδυασμούς ιδίων λέξεων, όπου η δεύτερη λέξη τίθεται σε γενική πληθυντικού, (πρβλ: «τα άγια των αγίων», «ματαιότης ματαιοτήτων», κ.λ.π.), δηλώνεται η υπέρθεση (=η ιδιότητα του υπερθετικού), οπότε ο τίτλος του βιβλίου σημαίνει: Το πιο όμορφο τραγούδι(1).

Η μετάφραση όλων των βιβλίων της Παλαιάς Διαθήκης πραγματοποιήθηκε από μια επιτροπή Ελληνομαθών Ιουδαίων και έγινε στην Κοινή Ελληνική γλώσσα της Ελληνιστικής περιόδου. Η μεταγραφή αυτή ονομάστηκε μετάφραση των Ο΄(:των εβδομήκοντα) από τον αριθμό των μελών της Επιτροπής.

Το θέμα και το περιεχόμενό του

Το «Άσμα Ασμάτων» συνιστά συλλογή ασμάτων, δηλαδή τραγουδιών, που εγκωμιάζουν τη ζεστή αγάπη, που αναπτύσσεται μεταξύ 2 προσώπων, πριν καταλήξει με τον γάμο τους σε τέλεια ένωση. Το πιο όμορφο τραγούδι, εξυμνεί την αγάπη δύο νέων που βρίσκονται, απομακρύνονται, αναζητούν ο ένας τον άλλον και ξαναβρίσκονται.

Το περιεχόμενο των λυρικών ασμάτων ή ποιημάτων αυτών διαμοιράζεται στη μετάφραση των Ο΄ σε 8 κεφάλαια, που ενσωματώνονται σε δύο μέρη. Τα μέρη αυτά, στα οποία περιγράφεται αντιστοίχως πώς γεννήθηκε και αναπτύχθηκε η αγάπη ανάμεσα σε δύο νέους, τείνοντας στην ολοκλήρωση, περιλαμβάνουν 3 άσματα το καθένα. Το κάθε κεφάλαιο επιμερίζεται σε εδάφια (1,2,3….κ.λ.π.) και το κάθε εδάφιο, μόνο του ή μαζί με άλλο, συνιστά μια ρυθμική και ηχητική ενότητα λόγου και έτσι μπορεί να καταγράφεται σε στίχους, ή σε ενότητα στίχων, ποικίλων ρυθμών και μέτρων, που αποτελούν εικόνα και νόημα(2).

Στην πλοκή του ειδυλλίου αυτού, την οποία περιγράφουν τα εν λόγω άσματα, πρωτεύοντα ρόλο παίζουν ο βασιλιάς Σολομών ως νυμφίος και η πολυαγαπημένη ισραηλίτισσα χωρική Σουναμίτις ή Σουλαμίτις από τη φυλή του Ισσάχαρ ως νύμφη. Τις σκηνές του, που διαδραματίζονται πότε στην Ιερουσαλήμ και πότε στην ύπαιθρο χώρα, συνοδεύουν και δευτερεύοντα πρόσωπα, όπως οι «θυγατέρες της Ιερουσαλήμ», οι «φύλακες» της πόλης, η «μήτηρ» και οι «αδελφοί» της νύμφης. Οι πρωταγωνιστές εμφανίζονται ως νέοι, που διαθέτουν όχι μόνον πλεονασματική εξωτερική ομορφιά και χάρη, αλλά και εξαιρετική εσωτερική λάμψη και ακτινοβολία, που αντανακλά στη θερμή και γνήσια αγάπη που τους συνδέεi(3).

Επειδή η παράδοση γνώριζε ότι ο Σολομών συνέθεσε ύμνους (Γ. Βασ. 5:12), αποδόθηκε και το «Άσμα Ασμάτων» στον Σολομώντα. Αυτό το βιβλίο δεν κάνει πουθενά λόγο για τον Θεό και μεταχειρίζεται ένα λεξιλόγιο μιας παθολογικής στην κυριολεξία αγάπης, ένα λεξιλόγιο που καταπλήσσει. Τον 1ο μ.Χ. αιώνα, στους εβραϊκούς κυρίως κύκλους, δημιουργήθηκαν ορισμένες αμφιβολίες αναφορικά με την κανονικότητα αυτού του βιβλίου, δηλαδή τη συμπερίληψή του στον κανόνα της εβραϊκής Βίβλου, που οριστικοποιήθηκε από τους Ιουδαίους της Παλαιστίνης στις αρχές της χριστιανικής εποχής και περιέχει μόνο τα εβραϊκά βιβλία. Φανερόν ότι ο παραπάνω κανόνας, γνωστός και ως κανόνας της Συναγωγής, εξαιρεί τα βιβλία που γράφηκαν στα Ελληνικά, καθώς και τις ελληνικές προσθήκες στα βιβλία της Εσθήρ και του Δανιήλ. Σε σχέση με αυτά, η αναφορά και μόνο στην ιουδαϊκή παράδοση ήταν εκείνη που κατά κάποιον τρόπο διατήρησε τη θέση του «Άσματος των Ασμάτων» στον ιουδαϊκό κανόνα. Η χριστιανική Εκκλησία πάντοτε χρησιμοποιεί το βιβλίο αυτό σαν βιβλίο που ανήκει στην Αγία Γραφή της(4).

Το «Άσμα Ασμάτων» δημιουργεί προβλήματα πατρότητας, χρονολόγησης και κυρίως προβλήματα ερμηνείας.

Εν αναφορά με την ερμηνεία του:

1) Το βιβλίο αυτό αποτελεί πιθανότατα μια ανθολογία ερωτικών ή γαμήλιων τραγουδιών, στα οποία εγκωμιάζεται με ζωηρές και πολλές φορές τολμηρές εικόνες και σε εξαιρετικά λυρική γλώσσα ο έρωτας και τα δυνατά συναισθήματα που συσχετίζονται μ’ αυτόν. Η θέση ενός τέτοιου βιβλίου στην Αγία Γραφή εκπλήσσει προφανώς τον αναγνώστη. Ωστόσο ο έρωτας, όπως και όλα τα αγνά συναισθήματα που ενώνουν τους ανθρώπους μεταξύ τους, συνιστούν δώρα του Θεού και σύμφωνα με την εκδοχή αυτή η εξύμνησή τους δεν θα μπορούσε να λείπει από τη Βίβλο. Ασχέτως αυτού η συζυγική αγάπη ανάμεσα σε έναν άντρα και μια γυναίκα περιγράφει παραστατικά στα βιβλικά κείμενα τη σχέση Θεού – Ισραήλ [Ωσ. κεφ. 1-3˙Ιερ. 2:2, Ιεζ. κεφ. 16] και Χριστού – Εκκλησίας [Εφ. 5:25, 31-32]. Έτσι, το περιεχόμενο του βιβλίου κατανοήθηκε τόσο από τους Ιουδαίους όσο και από τους χριστιανούς ως αλληγορική έκφραση των σχέσεων αυτών(5).

2) Κατά τη μετάφραση της Βίβλου της Ιερουσαλήμ από τον ομότιμο καθηγητή της Θεολογικής Σχολής του ΑΠΘ, Δημήτριο Καϊμάκη: εκδόσεις Βάνιας, όπ.π., σσ.116-7, η αλληγορική ερμηνεία έγινε κοινή στους Εβραίους μετά τον 2ο αιώνα μ.Χ. Η αγάπη του Θεού για τον Ισραήλ και η αγάπη του λαού για τον Θεό του, εμφανίζονται σαν τη σχέση ανάμεσα σε 2 συζύγους. Οι χριστιανοί συγγραφείς, κάτω από την επιρροή του Ωριγένη και παρά την αντίδραση του Θεόδωρου Μομψουεστίας, που τον βαραίνει το ανάθεμα της Ε΄ Οικουμενικής Συνόδου (553 μ.Χ.), ακολούθησαν την ίδια γραμμή με την ιουδαϊκή ερμηνεία, αλλά η αλληγορία τους αναφέρεται στους αρραβώνες του Χριστού με την Εκκλησία, ή ακόμη στη μυστική ένωση της ψυχής με τον Θεό. Πάντως, το μεγαλύτερο μέρος των ερευνητών θεωρεί ότι στην περίπτωση αυτή δεν πρέπει να κάνουμε τίποτα άλλο παρά μια λογοτεχνική ερμηνεία του κειμένου και ότι τίποτε δεν μπορεί να μας πείσει ότι πρέπει να κάνουμε κάποια διαφορετική ερμηνεία από εκείνη που το κείμενο αναφέρει ξεκάθαρα.

3) Μια άλλη ερμηνεία, διαφορετική από την αλληγορική, επεξηγεί το έργο με αναγωγή σε φιλοσοφικό επίπεδο, όπου Νύφη είναι η Ψυχή και Άνδρας είναι ο Δημιουργός της. Άλλη, διαφοροποίηση της προηγούμενης φιλοσοφίζουσας ερμηνείας, είναι η άποψη ότι στο «Άσμα Ασμάτων» υπονοούνται οι ιστορικές και πολιτικές περιπέτειες των φυλών του Ισραήλ(6).

Σε επίρρωση της αμέσως παραπάνω άποψης, παραθέτουμε την εκδοχή του ιστορικού Γιάννη Κορδάτου:

«Και η γνώμη πως πρόκειται για λαϊκό τραγούδι ή για λαϊκά ερωτικά τραγούδια μου φαίνεται πως δεν στέκει, γιατί, αν ήταν έτσι, το Άσμα (Ασμάτων) δεν θα έμπαινε στον κανόνα της Π.Δ. Τα βιβλία που κωδικοποιήθηκαν έχουν άμεση σχέση με την ιστορία του ισραηλιτικού και ιουδαϊκού λαού. Ένα ερωτικό τραγούδι, όσο κι αν είναι αριστούργημα, δεν μπορεί να σχετίζεται με τη θρησκευτική παράδοση. Ένας λίβελλος αντιβασιλικός όμως, γραμμένος μάλιστα από μεγάλο ποιητή, είναι ένα ντοκουμέντο ιστορικό»(7).

Εν κατακλείδι, πέρα από την καθαρά λογοτεχνική ερμηνεία του «Άσματος Ασμάτων», δεν θα πρέπει να παραβλέψουμε και την έτερη ερμηνεία, όπου στο Άσμα υποδεικνύονται έντονα οι σχέσεις του Χριστού με την Εκκλησία Του, γεγονός που αναφέρει ολοκάθαρα κι ο Απ. Παύλος στην επιστολή του προς Εφεσίους κεφ. 5, ή ακόμη η ένωση της ψυχής με τον Θεό της αγάπης, ένωση που οδηγεί στην κατάσταση του μυστικισμού, έτσι όπως η τάση αυτή αναπτύχθηκε από τους Έλληνες και Λατίνους Πατέρες της Εκκλησίας.

Κατά μείζονα λόγο, λογική ακολουθία και χριστιανική συνέπεια, ας αφεθεί ο αναγνώστης να αισθανθεί μόνος του το «Άσμα Ασμάτων» με τα μέσα που διαθέτει η ψυχή του και με τη σοφία που του χάρισε ο Θεός. (Γ. Σεφέρης, ΑΣΜΑ ΑΣΜΑΤΩΝ, εκδόσεις ΙΚΑΡΟΣ, Αθήνα 1963, σ. 11).

————–

1. Η Παλαιά Διαθήκη. Το εβραϊκό κείμενο, κατά τη μετάφραση στην ελληνική γλώσσα από τη Βιβλική Εταιρία, Αθήνα 2003, σ. 1007.
2. Άσμα Ασμάτων, Μετάφραση – Σχόλια: Τοπούζης Κ., εκδόσεις Επικαιρότητα Ο.Ε., Αθήνα 1998, σσ.7-8.
3. Καλαντζάκη Σ., Επίτομη Εισαγωγή στην Παλαιά Διαθήκη, εκδόσεις Γράφημα, Θεσσαλονίκη 2016, σσ.520-521.
4. Σύντομη Εισαγωγή στην Παλαιά Διαθήκη: Επιλογή ενοτήτων από τη Βίβλο της Ιερουσαλήμ, Μετάφραση Καϊμάκης Δημ., εκδόσεις Βάνιας, Θεσσαλονίκη 1991, σσ.13-14, 115-116.
5. Η Παλαιά Διαθήκη, σε μετάφραση από το εβραϊκό κείμενο στην Ελληνική γλώσσα, από τη βιβλική εταιρία, όπ.π., σ.1007.
6. Άσμα Ασμάτων, Μετάφραση – Σχόλια: Τοπούζης Κ., όπ.π., σ.10.
7. Κορδάτου Γιάννη, Η Παλαιά Διαθήκη στο φως της κριτικής, έκδοση βιβλιοπωλείου Πέτρου Καραβάκου, Αθήνα 1947, σ.198.