Νίκος Αθανασιάδης: Αλμπασανιώτες και Εθνική Ολοκλήρωση

Γράφει ο Νίκος Αθανασιάδης

Τέλη Ιουλίου συμπληρώνονται εκατό χρόνια από την εγκατάσταση των αγροτών προσφύγων του χωριού Ελβασάν (ή Αλμπασάνι για τους κατοίκους του) Ανατολικής Θράκης στα χωριά Μπαμπάκιοϊ και Πέτροβο (από το 1927 Μεσιά και Άγιος Πέτρος αντίστοιχα) της Υποδιοίκησης Γουμενίτσης (από το 1927 επαρχία Παιονίας). Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι η εγκατάσταση ελληνόφωνων πληθυσμών στη Μακεδονία με βάση τον σχεδιασμό του Ελευθερίου Βενιζέλου αποτέλεσε το θεμέλιο για την ουσιαστική της ενσωμάτωση στην Ελλάδα αλλά και τη διατήρηση της στον ελλαδικό κορμό τις επόμενες κρίσιμες δεκαετίες.

Θέλοντας να συμπληρώσω την αναφορά του φίλου Θεόδωρου Μποράκη που αναρτήθηκε την 15-2-2024, θα επισημάνω τα παρακάτω:
Η κοινότητα ιδρύθηκε αρχές του 19ου αιώνα από ελληνικές οικογένειες προερχόμενες από τη Β. Ήπειρο και την Ανατολική Ρωμυλία. Η έκταση αγοράστηκε από αλβανούς μπέηδες πιθανόν από το Ελβασάν και προηγουμένως ήταν τσιφλίκι τους με το συγκεκριμένο τοπωνύμιο. Ο πληθυσμός ήταν ελληνόφωνος στο σύνολό του. Από τα τέλη του 19ου αιώνα και ιδίως την πρώτη δεκαετία του 20ου αιώνα γνώρισε μεγάλη ανάπτυξη. Ένδειξη αποτελούσαν τα καινούργια σπίτια και το διώροφο σχολείο που λειτουργούσε με ευθύνη της ενορίας που υπαγόταν μητρόπολη Μετρών και Αθύρων. Σύμφωνα με μαρτυρίες (η πλέον χαρακτηριστική της Μαργίτσας Καλφοπούλου – Ιωαννίδου γεννημένης το 1914 στο Αλμπασάνι), το 1920 το σχολείο είχε δάσκαλο και δασκάλα και πάνω από 100 μαθητές ενώ περιστασιακά διδάσκονταν τα τουρκικά ως ξένη γλώσσα !

Από τον Μάϊο του 1919 το χωριό βρέθηκε υπό διεθνή έλεγχο εκτός όμως της ζώνης κατοχής των ελληνικών στρατευμάτων. Μετά τη μικρασιατική καταστροφή όλοι οι κάτοικοι παρέμειναν αλλά τελικά αναγκάστηκαν να φύγουν με φορτηγά τραίνα στην Ελλάδα τον Ιούνιο του 1924 όταν τέθηκε σε εφαρμογή η συμφωνία της Λωζάνης για την υποχρεωτική ανταλλαγή των πληθυσμών. Στη νέα τους πατρίδα μετέφεραν τα ιερά σκεύη και τις εικόνες από τον ιερό ναό Κωνσταντίνου και Ελένης και το αγίασμα του Αγίου Παντελεήμονα, τα οποία παραμένουν στους ομώνυμους ιερούς χώρους στη Μεσιά (το αποκαλούμενο από ορισμένους Νέο Αλμπασάνι !).Επίσης έβαλαν στα βαγόνια όσα κινητά πράγματα μπορούσαν καθώς και τα ζώα τους.

Η κοινότητα Αγίου Πέτρου όπου υπάγονταν μέχρι το 1940 τα χωριά Μεσιά και Πολύπετρο, ηγήθηκαν ως πρόεδροι και μέλη του κοινοτικού συμβουλίου σε μεγάλο ποσοστό αλμπασανιώτες, όλοι εγγράμματοι και βενιζελικοί. Η συμβολή τους στην ουσιαστική ενσωμάτωση της περιοχής στο ελληνικό κράτος ήταν σημαντική, παρά τα προβλήματα συμβίωσης με ανθρώπους διαφορετικής κουλτούρας.

Στον δρόμο της προσφυγιάς συμπορεύτηκε μαζί τους και ο τελευταίος δάσκαλος του σχολείου Ανέστης Θεοφιλίδης, ο οποίος διορίστηκε στον Άγιο Πέτρο και συντέλεσε καταλυτικά στην επανίδρυση του τότε αποδιοργανωμένου σχολείου. Η βασική εκπαίδευση των παιδιών από το Αλμπασάνι συνεχίστηκε τα επόμενα χρόνια χωρίς σοβαρά προβλήματα και με αυξανόμενη πρόοδο. Στη Μεσιά (ένα αμιγώς προσφυγικό χωριό) ήταν δάσκαλος από τον Μάρτιο του 1920 ο Αλέξανδρος Βυζάντιος (ευπατρίδης που είχε φοιτήσει στη Μεγάλη του Γένους Σχολή αλλά και τη Θεολογική Σχολή της Αγίας Πετρούπολης ενώ κατέφυγε στην Ελλάδα από τη Ρωσία μετά την Οκτωβριανή Επανάσταση). Αυτός απασχολήθηκε από την Επιτροπή Αποκατάστασης Προσφύγων (ΕΑΠ) και υποδέχθηκε την επιτροπή των αλμπασανιωτών όταν έψαχναν τον κατάλληλο τόπο για την εγκατάσταση τους. Στον Άγιο Πέτρο (ένα μικτό χωριό αποτελούμενο κατά το ήμισυ από γηγενείς) η παρουσία του δασκάλου και των ελληνόφωνων μαθητών από το Αλμπασάνι αλλά και ορισμένα ακόμη χωριά της Ανατολικής Θράκης επηρέασε τους συμμαθητές τους που είχαν ως μητρική γλώσσα την τοπική σλαβική διάλεκτο.

Η συνεργασία των δύο εκπαιδευτικών συνέτεινε στο να φοιτήσουν αρκετά παιδιά που γεννήθηκαν τη δεκαετία του 1920, στο Γυμνάσιο και αργότερα να γίνουν δάσκαλοι, υπάλληλοι, ένας πρακτικός γεωπόνος ενώ ένας σπούδασε στη νομική σχολή του Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης. Χαρακτηριστικό του δυναμισμού των νέων αλμπασανιωτών και του μορφωτικού τους επιπέδου αποτελεί το γεγονός ότι στον πόλεμο της Αλβανίας υπηρέτησαν ως έφεδροι αξιωματικοί τουλάχιστον τρεις αλμπασανιώτες (δύο από τη Μεσιά και ένας από τον Άγιο Πέτρο), που στη συνέχεια είχαν ηγετική παρουσία πρώτα στην εαμική αντίσταση και από το Φθινόπωρο του 1943 στον εμφύλιο πόλεμο ως αντίπαλοι του ΕΑΜ/ΚΚΕ με τραγικές συνέπειες (Για το ζήτημα αυτό έχω εκπονήσει μελέτη που είναι υπό έκδοση όπου γίνεται αναλυτική παράθεση των σχετικών εγγράφων τεκμηρίων και προφορικών μαρτυριών).

Συμπληρωματική Βιβλιογραφία:
1) Ιστορικό Αρχείο Μακεδονίας (ΙΑΜ): Αρχείο Ιεράς Μητροπόλεως Μετρών και Αθύρων (1862-1945) {Κωδικός Αναγνώρισης: REL002 }
2) Βιβλιοθήκη Ιστορικής – Λαογραφικής Εταιρίας Γιαννιτσών «Ο ΦΙΛΙΠΠΟΣ»: Υπ’αριθμ. 76/8-2-1922 πράξη εποπτικού συμβουλίου Εκπαιδευτικής Περιφέρειας Γιαννιτσών {Α’ Βιβλίον Εκθέσεων περί της καταστάσεως επιθεωρηθέντων σχολείων της περιφερείας Γενιτσών» από του Ιανουαρίου 1920 ( έτη 1920- 1923)}.
3) Εφημερίδα «Μακεδονία» των 4/8/1924, 21/9/1924, 26/9/1924 και 27/9/1924.
4) Εφημερίδα «Ταχυδρόμος Βορείου Ελλάδος» των 3/8/1924, 12/9/1924 και 20/9/1924.
5) Μαμώνη Κυριακή, «Τρεις κώδικες της Επισκοπής Μετρών και Αθύρα : ο υπ’αριθ. 182, 1579-1803, ο υπ’αριθ. 185, 1762-1865 και ο υπ’αριθ. 184, 1822-1887», έκδοση Εταιρεία Θρακικών Μελετών(αριθμ. 52), Αθήνα 1956.
6) Παπαναστασίου Αθανάσιος, «Το Αλμπασάν Μετρών Ανατολικής Θράκης», έκδοση Εταιρεία Θρακικών Μελετών(αριθμ. 76),Αθήνα 1959.
7) Θεοχαρίδης Δ. Πέτρος, «Άθυρα και Αθυριώτες», αυτοέκδοση, Θεσσαλονίκη 2002.
8) Βαλσαμίδης I. Πασχάλης «Η μητρόπολη Μετρών και Αθύρων», έκδοση Ιερά Μητρόπολη Δέρκων – εκδ. οίκος Αντ. Σταμούλη, Θεσσαλονίκη 2007.
Στη φωτογραφία απεικονίζεται το κτήριο του δημοτικού σχολείου που τραβήχτηκε πολύ μεταγενέστερα από επισκέπτη.

*Δικηγόρου – ερευνητή πολιτικής ιστορίας της Παιονίας