«Μωμό(γ)εροι»: Ένα πανάρχαιο θεατρικό δρώμενο του Πόντου

Το πανάρχαιο θεατρικό δρώμενο δρόμου των Μωμό(γ)ερων αναβιώσε γιά άλλη μία χρονιά, και μάλιστα στην απολύτως αυθεντική μορφή του, με πρωτοβουλία του φερωνύμου πολιτιστικού και μορφωτικού συλλόγου Αγίου Μάρκου, που στελεχώνεται από απογόνους εκείνων που διέσωσαν το δρωμένο και ως πρόσφυγες το μεταλαμπάδευσαν στις γενιές που ακολούθησαν.
Η εκδήλωση  πραγματοποιήθηκε την Πρωτοχρονιά,  στο χωριό του Αγίου Μάρκου με περιδιάβαση όλων των σημείων του και κορύφωση στην πλατεία, μπροστά από το καφενίο «Νέα Λαραχανή».
Μετά την ολοκλήρωση της παράστασης  παρατεθεικε δεξίωση στο εντευκτήριο του συλλόγου, με προσφορά παραδοσιακών ποντιακών εδεσμάτων τα οποία  παρασκεύασαν οι γυναίκες του χωριού.
Το δρώμενο
Οι Μωμό(γ)εροι ή ο Μωμό(γ)ερον ή οι Μωμο(γ)έρ’ ή τα Μωμο(γ)έρα, ονομασίες που επικρατούσαν στην καρδιά του ποντιακού Ελληνισμού δηλ. στις περιφέρειες της Τραπεζούντας και Αργυρούπολης, είναι ένα λαικό θεατρικό δρώμενο που το έφεραν οι πρόγονοί μας από τον Πόντο. Είναι μία παράσταση λαικού θεάτρου. Δίνονταν στην περίοδο του Δωδεκαημέρου, μεταξύ Χριστουγέννων και Φώτων. Προέρχονται από λαικά δρώμενα με ευετηριακό και γονιμικό χαρακτήρα, τον οποίο όμως σταδιακά στην πορεία προς τη θεατροποίηση τους τα απέβαλαν, ενώ παράλληλα ενισχύθηκε ο ψυχαγωγικός και σατυρικός τους χαρακτήρας.
Δευτερεύων σκοπός των παραστάσεων ήταν η συγκέντρωση φιλοδωρημάτων. Οι εισπράξεις, όσες ήταν σε είδος άλλοτε μοιράζονταν σε φτωχές οικογένειες και άλλοτε καταναλίσκονταν στα γλέντια του ομίλου μετά τις παραστάσεις, τα δε χρήματα που συγκεντρώνανε τα δίνανε στο ταμείο της κοινότητας, της σχολικής εφορείας και της εκκλησιαστικής επιτροπής.
Το περιεχόμενο πάλι κατά κανόνα είναι κωμικό. Η κωμωδία όμως αυτή, παίρνει σε μερικές περιπτώσεις κοινωνικές διαστάσεις και σατιρίζει τη διαφθορά και την αυταρχικότητα των Τούρκων αρχόντων, των Τούρκων δικαστών, των γιατρών και των τουρκικών αστυνομικών οργάνων, καθώς και την τυραννική συμπεριφορά των πρώτων σε βάρος των απλών, των φτωχών ανθρώπων και ραγιάδων. Η αντίδραση σ’ όλα αυτά είναι η κοροιδία και τα κωμικά καμώματα από τη μεριά των καταπιεζομένων ή και ο εξευτελισμός καμιά φορά των αφεντάδων.
Υπάρχουν όμως και παραλλαγές με σοβαρό περιεχόμενο, με εξύμνηση της παλλικαριάς και του ήθους παλαιών ηρώων, όπως π.χ. του Διγενή Ακρίτα, ή του έρωτα που νικάει την πατρική αυταρχικότητα και την αντίληψη για την κατωτερότητα του φτωχού νέου που ερωτεύτητκε πλούσια κόρη.

Κατά τον Δ.Η. Οικονομίδη οι Μωμόγεροι είναι αγροτικές γιορτές που συμβολίζουν τη νάρκη της φύσεως κατά τον χειμώνα και την αναβίωση της την άνοιξη και δεν έχουν σχέση με τις γιορτές του Διόνυσου και τη λατρεία του. Και κατά τον Ν. Πολίτη είναι παλαιότερες κι από τις διονυσιακές γιορτές

Μώμος, αρχαϊκή θεότητα, ο γιος της Νύχτας και του Ύπνου, η προσωποποίηση του σαρκασμού και της ειρωνεία,της μομφής και της κατηγορίας. Ασυγκράτητος, σκωπτικός και αθυρόστομος… Διαχέει τον εμπαιγμό, προετοιμάζοντας το θρίαμβο της αλήθειας.

Ο Μώμος προέρχεται από το ομηρικό ρήμα μω, που σημαίνει αναζητώ, ψάχνω να βρω ελάττωμα (κουσούρι).
Η λέξη μωμό(γ)ερος είναι πιθανό να προέρχεται από τη σύνθεση της λέξης γέρος με τις αρχαίες μώμος (ψόγος, μομφή) ή μίμος, μια που και οι δύο προσιδιάζουν στις σκωπτικές και μιμητικές παραστάσεις τους και θυμίζουν τους αρχαίους μίμους.
Εκφράσεις στα ποντιακά: « Μω το νόμο σ΄, μω σε, μω π΄έπλανε σε, μω την πίστη σ΄ »
Σύμφωνα με τον Πλάτωνα, άριστο ήταν το έργο που ο Μώμος δεν είχε τίποτα να πει.
Ο Μώμος αυτοκτόνησε γιατί δεν βρήκε κανένα κουσούρι στην θεά Αφροδίτη!

Μωμόγεροι, ανάγλυφοι αρχαιοελληνικές χαρακτήρες που απονέμουν τιμές στο θεό Μώμο κατά το χειμερινό ηλιοτρόπιο. Σατυρικές πομπές εκπέμπουν λατρευτικούς ύμνους στις δυνάμεις της γέννησης και της φθοράς των πραγμάτων. Ο εξευμενισμός συναντά τη διέγερση. Σκορπούν τη συμβατικότητα και παράγουν συλλογικά συναισθήματα καθώς υφαίνουν την πιο γνήσια διαδικασία αυτοπροσδιορισμού της κοινωνίας.

Στον Άγιο Μάρκο το θεατρικό δρώμενο «τα Μωμο’ερα» δινότανε και την παραμονή της πρωτοχρονιάς και την ημέρα της Πρωτοχρονιάς που ήταν και το αποκορύφωμα. Εδημιουργείτο μία θεατρική ομάδα απο νέους οι οποίοι αυτοσχεδίαζαν την αμφίεση και τις μάσκες τους (μουντζούνες). Ξεκινούσε η θεατρική αυτή ομάδα από το μεσημέρι της παραμονής και γυρνούσε ένα μέρος των οικογενειών του χωριού και την πρωτοχρονία γυρνούσε τα υπόλοιπα σπίτια του χωριού και στο τέλος έδινε την κεντρική παράσταση μπροστά στο καφενείο του Καπετάνιου (Ηλία Σαββίδη)

Σήμερα λόγω τον μικρό αριθμό των οικογενειών το θεατρικό δρώμενο γίνεται μόνο ανήμερα της Πρωτοχρονιάς. Και η κεντρική παράσταση λαμβάνει χώρα στην πλατεία του χωριού μπροστά στο καφενείο του Καπετάνιου «Νέα Λαραχανή»
Η πομπή των Μωμογέρων περιφέρεται στους δρόμους και πηγαίνει από σπίτι σε σπίτι του χωριού.
Οι μωμόγεροι δημιουργούν φοβερή και άγρια εντύπωση προκαλώντας στους θεατές φόβο και δέος. Είναι ανήσυχοι και σε
πλήρει επιφυλακή και περιφέρονται γύρω από την νύφη.
Μην κανείς διανοηθεί και αρπάξει την νύφη. Αλλά παράλληλα διακηρύττουν τραγουδώντας τα κάλλη και την ομορφιά της
Νύφης. Και αυτή με τη συμπεριφορά της προκαλεί τον έρωτα, την γονιμότητα. Οι θεατές συμμετέχουν ενεργά στο θεατρικό
δρώμενο προσπαθώντας να κλέψουν την νύφη, ή πειράζωντας τον γέρο και την γραία.

Οι Μωμό’εροι τραγουδούν κατά την περιοδεία τους παρακάτω στίχους:

Μωμόγερος θα ΄ίνουμαι
θα βγαίνω σα παρχάρια
θα ερωτώ θα ερημώ
ας σή σεβτάς τα χάλια Ασάν εμάς τι μωμοέρ΄ς
π΄εχομε όμορφον νύφε
εμάς αν ΄κι νανεύετε
όλεν ο κόσμον είδεν ..
..
..
.. Αφέντα θέλουμ’ για τ’ εσέν
την υίαν και ευλοίαν
όλεν τον χρόνον ν’ έχετεν
χαρά και ευτυχίαν

Στο σπίτι ενός νοικοκύρη γίνεται ένα θλιβερό γεγονός. Πέφτει ή Σκοτώνεται ο Γέρος μπροστά στις σκάλες του σπιτιού.
Το γεγονός μεταδίδεται στους Μωμογέρους αστραπιαία οι οποίοι φωνάζουν δυνατά για τον θάνατο του γέρου.
(Ο ρυθμός του κεμεντζέ αλλάζει αμέσως σε πένθιμο ρυθμό, το μακρύ, οι Μωμόγεροι συντονίζονται στον αργό ρυθμό)
Ο Αγγελιοφόρος εδοποιεί την γραία για το γεγονός.
Το ακούει η γραία και αναζητά το γέρον της μοιρολογόντας και τον βρίσκει σκοτωμένο μπροστά στις σκάλες του σπιτιού.
Ύστερα από παρέμβαση του γιατρού ο γέρος θεραπεύεται.
Και μετά το αίσιο τέλος στήνεται ένας γενικός χορός για να επισφραγίσει το αίσιο τέλος.
Η νεκρανάσταση του γέρου συμβολίζει τη γέννηση του καινούργιου χρόνου ή την αναγέννηση της φύσης από την χειμερινή νάρκη, και φανερώνει την γονιμική και ευετηριακή αφετηρία των Μωμογέρων. Οι υψηλές μορφές της τελετής αυτής, ενοποιημένες με τον προσωπικό θεό(Διόνυσο), (ποίηση, τέχνη και δράμα) δεν μπόρεσαν να κρατηθούν μόνιμα από τον λαό για τις ανάγκες της καθημερινή ζωής του. Ο λαός έμεινε πιστός στην παραδομένη και απλή δική του λατρεία και αντίληψη.

Συμβολισμοί μελών θιάσου
Τα μέλη του θιάσου ποικίλουν από περιοχή σε περιοχή. Στον Άγιο Μάρκο Κιλκίς υπάρχουν οι παρακάτω χαρακτήρες:
Ο «Γέρον»: Συμβολίζει το χρόνο που φεύγει και για αυτό το λόγο δέχεται τα πειράγματα όλου του κόσμου. Λέει κωμικές κουβέντες και έχει με τη γραία κωμικό διάλογο και διαπληκτισμούς μαζί της, Περιφέρεται παντου και μπαίνει σ’ όλα τα σπίτια και σε κάποια στιγμή πέφτει κάτω αναίσθητος. Ακολουθεί κωμικοτραγικό μοιρολόι της “Γραίας” και η πρόσκληση του “Γιατρού” για να τον κάμει καλά.
Η «Γραία»: Συμβολίζει την πίστη και την αφοσίωση στα ιδανικά. Παρουσιάζεται σχεδόν πάντα με τον “Γέρον”. Κρατάει ρόκα, κλαίει για τον “Γέρον” της, που έχει λιποθυμήσει, με κωμικοτραγικά μοιρολόγια. Όταν έρχεται ο “Γιατρόν” κάνει μαζί του κωμικό διάλογο που φτάνει σε οξύτητα. Περπατάει “αγκαζέ” με τον “Γέρον” της, που την φιλά, ενώ εκείνη τον μαλώνει. Και αναδεικνύει με σατυρικό τρόπο την υπάρχουσα κοινωνική κατάσταση.

Η «Νύφε»: Η νύφη, η οποία προστατεύεται από τους “Μωμόγερους”, συμβολίζει τη μάνα γη, που προσπαθούν να την κλέψουν αλλά μάταια. Κάποιος από τους θεατές «κλέβει» τη νύφη και τρέχουν μακριά. Ένας από τους «Μωμόγερους» τρέχει, πιάνει και τη νύφη και τον κλέφτη και τους φέρνει στο χώρο όπου γίνεται το δρώμενο.
Ο «Γιατρόν»: Ένα από τα συνηθισμένα πρόσωπα των θιάσων. Εξετάζει τον νεκρό “Γέρον”, τον ακροάζεται με ζουρνά, αντί για ακουστικό, στα διάφορα μέρη του σώματος του και στα απόκρυφα μέρη.
Γαμπρόν (Αλογάς): Προστατεύει την Νύφεν χτυπώντας με το μαστίγιο αυτούς που την πειράζουν καθώς την
συνοδεύει ή καθώς χορεύει μαζί της. Συνοδεύει τη νύφη και παρακολουθεί τις κινήσεις της.
Ο «Τσανταρμάς»: Αποδίδει δικαιοσύνη σε κάθε παρανομία, όπως αυτή με την αρπαγή της «νύφης», παρεμβαίνει στις μεγάλες χρηματικές απαιτήσεις του γιατρού για την θεραπεία του γέρου.
Άλογον: εκτελεί μεταφορές ειδικά του γιατρού

(Η αρκον: Της υποδύεται ένας άνδρας, χορεύει, κάνει κωμικές κινήσεις και νούμερα σύμφωνα με τις προσταγές του Αρκουδά.
Αρκουδάς: Δίνει εντολές στην αρκούδα και αυτή τις εκτελεί: Άρκο ποίησον τον χορόν π΄εξέρς, Πως βαφκουνταν τα κορτσόπα, πως κοιμάται η νύφε με τον γαμπρόν…..
Δίκωλον: Πρόσωπο που κουβαλάει στην πλάτη του τα δύο αδικοσκοτωμένα αδέρφια του.)
(προς το παρόν δεν ειναι ενταγμένοι στην θεατρικήν ομάδα)

Οι Μωμο’έρ: Υπάρχει ικανός αριθμός Μωμο’ερων (που κατά πάσα πιθανότητα συμβολίζουν τους 12 μήνες του χρόνου) . Είναι γέροι άγριοι, άσχημοι, γελοίοι και φοβιτσιάρηδες
Ο νοικοκύρης: Εμπλέκεται σε κωμικό διάλογο με την γραίαν και τον γιατρόν σχετικά με τον μισθό του γιατρού για την θεραπεία του γέρου. Σατιρίζει τη διαφθορά, την αυταρχικότητα των αρχόντων, δικαστών, γιατρών αστυνομικών οργάνων και εν γένει την συμπεριφορά της πολιτείας εις βάρος των απλών και φτωχών ανθρώπων…
Δισακάς: Ο ρόλος του είναι να κουβαλάει το δισάκι, μέσα στο οποίο βάζουν οι Μωμ΄γεροι τα φιλοδωρήματα σε είδος (πίτες, φρούτα, αλεύρι, τυρί, βούτυρο κλπ.) που τους δίνουν οι θεατές στο δρόμο, στην πλατεία ή στα σπίτια. Είναι πρόσωπο αμεταμφίεστο.
Λυράρης: Είναι από τα απαραίτητα, αμεταμφίεστα , πρόσωπα του θιάσου, που συνοδεύει με τη μουσική του οργάνου του κα με το τραγούδι, μαζί με άλλους τυχόν, οργανοπαίκτες, το χορό και το τραγούδι των μεταμφιεσμένων, στην αρχή, ενδιάμεσα και στο τέλος της παράστασης