«Γυναικόκαστρο Κιλκίς, Φρούριον Καρτερώτατον»: Μια ταινία μικρού μήκους ζητά τη ψήφο σου

Το Παλαιό Γυναικόκαστρο ήταν ένα από τα ισχυρότερα φρούρια της Μακεδονίας την περίοδο της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας και βρίσκεται 15 χιλιόμετρα νοτιοδυτικά του Κιλκίς. Ιδρύθηκε από τον αυτοκράτορα Ανδρόνικο Γ’ τον Παλαιολόγο, ο οποίος το επισκέφθηκε το 1350, ενώ στη συνέχεια πέρασε στην κατοχή του αυτοκράτορα των Σέρβων, Στέφανου Δουσάν. Σύμφωνα με την παράδοση, το κάστρο παραδόθηκε στον Οθωμανό Εβρενό, ύστερα από πολιορκία πολλών μηνών. Ονομάστηκε Γυναικόκαστρο (ΑβρέτΧισάρ) επειδή ήταν τόσο ισχυρό, ώστε μπορούσε να το υπερασπιστεί ακόμα και μια γυναίκα. Είχε έκταση 25 στρεμμάτων και περικλείονταν από λίθινα τείχη μήκους 1.600 μ.

Στη περιοχή ανακαλύφθηκε νεκροταφείο με δεκάδες τεφροδόχα αγγεία, χάλκινα κτερίσματα (βραχιόλια, δακτυλίδια, περιλαίμια) κι επίχρυσα αντικείμενα όπως ένα μοναδικό μικρό δακτυλίδι. Βρέθηκαν επίσης όπλα, και μεταξύ αυτών χάλκινοι διπλοί πέλεκυς που θυμίζουν αντίστοιχους απ’ τη μινωική Κρήτη. Η σπουδαιότητα του βυζαντινού φρουρίου του Γυναικοκάστρου, το οποίο αποτελεί ένα από τα ελάχιστα της περιοχής του Κιλκίς που μνημονεύονται ονομαστικά στις γραπτές υστεροβυζαντινές πηγές, οδήγησε την 9η Εφορεία Βυζαντινών Αρχαιοτήτων να διενεργήσει διερευνητικές ανασκαφικές εργασίες στην περιοχή του κατά την περίοδο 1984-1993. Τα έτη 2007 και 2008, με ενέργειες της ίδιας Εφορείας και χρηματοδότηση από το Γ΄ Κοινοτικό Πλαίσιο Στήριξης, στερεώθηκε ο περίβολος, ιδίως στην ανατολική, τη βόρεια και τη δυτική πλευρά του, διαμορφώθηκε το εσωτερικό του φρουρίου και βελτιώθηκε η οδός σύνδεσής του φρουρίου με το σύγχρονο οδικό δίκτυο και τον οικισμό του Γυναικοκάστρου, με στόχο την βελτίωση της επισκεψιμότητάς του. Η ταινία μικρού μήκους έχει τίτλο “Γυναικόκαστρο Κιλκίς: Φρούριον Καρτερώτατον” και είναι μια παραγωγή της Εφορείας Αρχαιοτήτων Κιλκίς και της Macine Productions.

Αποσκοπεί στην ανάδειξη του ιστορικού αυτού μνημείου ως πόλο αρχαιολογικού/ιστορικού και τουριστικού ενδιαφέροντος, για την Π.Ε. Κιλκίς και την Κεντρική Μακεδονία. Η ταινία κάνει μια ιστορική αναδρομή στον 14ο αιώνα , αναφέροντας πως μετά την ανάληψη του θρόνου από τον παππού του, ο Ανδρόνικος ο τρίτος, ανάμεσα σε πολλά ακόμη φρούρια που χτίζει, για να προστατέψει τη συμβασιλεύουσα Θεσσαλονίκη από τους εισβολείς (Τούρκους, Σλάβους και Βούλγαρους, χτίζει και το Γυναικόκαστρο. Το φρούριο αυτό είχε στρατηγική σημασία, μιας και έλεγχε τις διαβάσεις προς τη δυτική Μακεδονία, τα Βαλκάνια, αλλά και τον ρου του πλωτού Αξιού, του χρυσοφόρου Γαλλικού ποταμού.

Σε καιρούς πολέμου, οι υπήκοοι της γύρω περιοχής, έβρισκαν καταφύγιο στο Γυναικόκαστρο, ενώ είχε κατασκευαστεί με τέτοιο τρόπο, ώστε να αντέχει στις πολύχρονες πολιορκίες. Τον υπόλοιπο καιρό αποτελούσε χώρο κατοικίας των στρατιωτών. Για να δείτε την ταινία μικρού μήκους, αλλά και να ψηφίσετε, ακολουθήστε τον παρακάτω σύνδεσμο. Πατήστε “Vote”, εισάγετε το mail σας, ψηφίστε και επιβεβαιώστε την ψήφο σας στο μήνυμα που θα σταλεί στην ηλεκτρονική σας αλληλογραφία.

Ο σύνδεσμος: Museums in short

Η ιστορία του, τα δομικά, αρχιτεκτονικά, οχυρωματικά

Στοιχεία και οι θρύλοι Η ιστοσελίδα «Καστρολόγος» αναφέρει αναλυτικά για το φρούριο του Γυναικόκαστρου: Το φρούριο του Γυναικόκαστρου είναι ένα από τα σημαντικότερα Βυζαντινά οχυρωματικά έργα της παλαιολόγειας περιόδου. Βρίσκεται σε ύψωμα της πεδιάδας της κεντρικής Μακεδονίας πάνω από το χωριό Παλαιό Γυναικόκαστρο, κοντά στο Κιλκίς και έχει αξιοσημείωτη ιστορία.

Το Όνομα του Κάστρου

Η ονομασία του, «Γυναικόκαστρο», υποδήλωνε πως ήταν τόσο ισχυρό, ώστε ήταν αρκετή μια γυναικεία φρουρά για την υπεράσπισή του. Ή, ίσως, το όνομα να έχει να κάνει με τον θρύλο που αφορά την πτώση του και τον «μύθο της Μαρουλίας».

Ιστορία

Το κάστρο χτίστηκε από τον Ανδρόνικο Γ’ Παλαιολόγο, κατά τη διάρκεια της βασιλείας του (1328-1341), με πιθανότερη χρονολογία το 1334, μετά τον επανακαθορισμό των βυζαντινο-σερβικών συνόρων νοτιότερα. Η ίδρυσή του αφενός εξυπηρετούσε την ανάσχεση τού από Βορράν κινδύνου -κυρίως των Σέρβων- και την προστασία της Θεσσαλονίκης. Αφετέρου χρησίμευε ως τόπος συγκέντρωσης και προστασίας της σοδειάς της μακεδονικής πεδιάδας. Η ιστορία του φρουρίου υπήρξε σύντομη. Βασικά, έπαιξε κάποιο ρόλο στον Β’ Βυζαντινό εμφύλιο του 14ου αιώνα που ξέσπασε μετά τον ξαφνικό θάνατο του αυτοκράτορα Ανδρονίκου Γ’, μεταξύ του Ιωάννη Ε’ Παλαιολόγου και του Ιωάννη Καντακουζηνού.

Στο μεταξύ, το καλοκαίρι του 1342 εκδηλώθηκε το κίνημα των Ζηλωτών στη Θεσσαλονίκη, όταν ο λαός με επικεφαλής τους Ζηλωτές επαναστάτησε εναντίον των αριστοκρατών και ανέλαβε την εξουσία στην πόλη. Ο κυβερνήτης της πόλης, ο προσκείμενος στον Καντακουζηνό έπαρχος Θεόδωρος Συναδηνός αναγκάστηκε να φύγει από τη Θεσσαλονίκη συνοδευόμενος από 1000 μέλη αριστοκρατικών οικογενειών. Οι φυγάδες βρήκαν καταφύγιο στο Γυναικόκαστρο. Στο κάστρο την ίδια χρονιά κατέφθασε ο ίδιος ο Καντακουζηνός με τους δύο γιους του, Μανουήλ και Ματθαίο και το στράτευμά του, που ήταν κυρίως Καταλανοί μισθοφόροι υπό τον Χουάν Περάλτα. Τέλη του καλοκαιριού κλείστηκε συμφωνία μεταξύ των Σέρβων του Στέφανου Δουσάν και του Καντακουζηνού, ο οποίος όμως δεν κατάφερε να καταλάβει τη Θεσσαλονίκη παρά τη σερβική συνδρομή. Εγκατέλειψε τότε το Γυναικόκαστρο προκειμένου να αποφύγει την ήττα και την αιχμαλωσία, καθώς ο πολιτικός αντίπαλός του, μέγας δούκας Αλέξιος Απόκαυκος εκστράτευσε εναντίον του και το 1343 κατέλαβε το Γυναικόκαστρο. Το επόμενο διάστημα, και σίγουρα πριν το 1350, το Γυναικόκαστρο περιέρχεται στους Σέρβους, καθώς τα στρατεύματα του Στέφανου Δουσάν προελαύνουν προς νότο. Διοικητής του κάστρου ορίζεται κάποιος με το όνομα Βέλκος, επικεφαλής ισχυρής φρουράς (1350). Μετά την ήττα των Σέρβων από τους Τούρκους στον Έβρο ποταμό (Μάχη της Μαρίτσας, 1371), ο δεσπότης Θεσσαλονίκης και μετέπειτα αυτοκράτωρ, Μανουήλ Παλαιολόγος ανακαταλαμβάνει το φρούριο για λογαριασμό της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας. Το κάστρο έπεσε στα χέρια των Τούρκων το φθινόπωρο του 1383, μετά από πολιορκία από τον Εβρενός Γαζή και παρά την ισχυρή αντίσταση των υπερασπιστών του. Τον 15ο αιώνα το Γυναικόκαστρο, ή Αβρέτ Χισάρ πλέον, ανήκει σε εξισλαμισμένο Ρωμιό προνοιάριο/σπαχή, ενώ το 17ο αιώνα το φρούριο έχει ήδη εγκαταλειφθεί.

Δομικά, Αρχιτεκτονικά, Οχυρωματικά Στοιχεία

Το κάστρο καταλαμβάνει την κορυφή ενός φυσικά οχυρού λόφου, ύψους 106μ., ο οποίος με βάση τα ανασκαφικά δεδομένα, είχε κατοικηθεί ήδη από τα προχριστιανικά χρόνια. Ο εξωτερικός περίβολος του κάστρου έχει συνολικό μήκος 614μ. και περικλείει έκταση με εμβαδόν περίπου 25 στρέμματα. Ενισχύεται κατά διαστήματα με ορθογώνιους και ημικυκλικούς πύργους, ενώ μεγάλο τμήμα του στη βόρεια και δυτική πλευρά είναι σήμερα κατεστραμμένο. Στη βορειοανατολική πλευρά του κάστρου βρίσκεται η ακρόπολη, με συνολική έκταση 2 στρεμμάτων, η οποία προστατεύεται από ξεχωριστή τετράπλευρη οχύρωση. Στη κορυφή της δεσπόζει διώροφος τετράγωνος πύργος διαστάσεων 13✖9μ. που είναι το καλύτερο σωζόμενο και το πιο διακριτό σημείο όλου του κάστρου. Η είσοδος στο κάστρο γινόταν από δύο πύλες, την κύρια πύλη στην νοτιοανατολική πλευρά και τη δευτερεύουσα πύλη στη ΒΑ γωνία του περιβόλου. Η κύρια πύλη που προστατευόταν από δύο προμαχώνες εκατέρωθεν έχει καταστραφεί σχεδόν ολοσχερώς. Κατά τις ανασκαφικές εργασίες που έγιναν το διάστημα 1984-1993 αποσαφηνίστηκε η περίμετρος του περιβόλου, αποκαλύφθηκε η κυρία πύλη και εντοπίστηκαν κτίρια στο εσωτερικό. Παράλληλα έγιναν αναστηλωτικές εργασίες στον κεντρικό πύργο της ακρόπολης. Την περίοδο 2007-2008, με χρηματοδότηση του Γ’ ΚΠΣ διενεργήθηκαν εκτεταμένες εργασίες σωστικού χαρακτήρα που συν τοις άλλοις είχαν σκοπό και τη βελτίωση της επισκεψιμότητας του κάστρου. Σώζονται τμήματα του οχυρωματικού περιβόλου και του τείχους της Ακροπόλεως με ημικυκλικούς και ορθογώνιους πύργους και προμαχώνες σε κακή κατάσταση. Αντιθέτως σχετικά καλά διατηρείται ο διώροφος κεντρικός πύργος της Ακροπόλεως, με δίδυμες κινστέρνες στο υπόγειό του. Σώζονται οι θέσεις των δύο πυλών, μιας κεντρικής στα ΝΑ και μιας μικρότερης επικουρικής στην Ακρόπολη. Τέλος, σώζονται τμήματα άλλων κτισμάτων, όπως τα θεμέλια ορθογώνιου κτίσματος και πηγάδι. Στην καταστροφή των οχυρώσεων, εκτός από τη μακροχρόνια εγκατάλειψη, συνέβαλλε η εκτεταμένη λιθολόγηση από τους κατοίκους του Παλαιού Γυναικόκαστρου. Κατά την εγκατάστασή τους στην περιοχή μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή (1923) οι πρόσφυγες χρησιμοποίησαν το κάστρο ως κύρια πηγή οικοδομικού υλικού για την ανέγερση του νέου οικισμού.

Θρύλοι και Παραδόσεις

Σχετικά με την άλωση του Γυναικόκαστρου, διασώθηκε ένας μύθος – ο μύθος της Μαρουλίας. Την προφορική παράδοση διέσωσε ο Οθωμανός συγγραφέας Hadji Kalfa (αρχές 17ου αιώνα). Σύμφωνα με αυτήν την παράδοση, διοικητής του φρουρίου όταν κατέφθασαν τα τουρκικά στρατεύματα του Εβρενός Γαζή, ήταν μια γυναίκα με το όνομα Μαρουλία. Η γυναίκα αυτή, χήρα του προηγούμενου διοικητή, οργάνωσε την άμυνα, καθοδήγησε τους στρατιώτες και πολέμησε και η ίδια ηρωικά υπερασπιζόμενη το κάστρο. Η αντίσταση της Μαρουλίας κράτησε αρκετούς μήνες πριν το κάστρο παραδοθεί. Είναι σχεδόν βέβαιο πως στο όνομα της «Μαρουλίας», διατηρείται η ανάμνηση της ηρωικής αντίστασης ενός ιστορικού προσώπου, της Μαρούλας της Λήμνου, η οποία υπερασπίστηκε το νησί της κατά την τουρκική εισβολή (1477-8). Αυτή η ιστορία ηρωισμού κέντρισε τη δημιουργική φαντασία σε διάφορους τόπους του ελληνικού χώρου με ερείπια κάστρων, ώστε να πλαστούν ανάλογοι μύθοι, παρόμοιοι με την αρχετυπική αφήγηση του κάστρου της Ωριάς. Πιθανότατα, το όνομα του φρουρίου (Γυναικόκαστρο) βοήθησε την φαντασία των ντόπιων στην ταύτιση του κάστρου με αυτήν την παράδοση της μαχόμενης γυναίκας.

*με πληροφορίες από Βυζαντινό κάστρο Παλαιού Γυναικόκαστρου – Enjoy Kilkis Καστρολόγος – Κάστρα της Ελλάδας.