ΤΟ ΣΑΒΒΑΤΟ ΤΟΥ ΛΑΖΑΡΟΥ ΚΑΙ Η ΚΥΡΙΑΚΗ ΤΩΝ ΒΑΙΩΝ ΣΤΗΝ ΓΟΥΜΕΝΙΣΣΑ – ΗΘΗ ΚΑΙ ΕΘΙΜΑ

Η Ανάσταση του Λαζάρου – Γενικά

Γράφει ο Γεώργιος Χ. Τοσιλιάνης*

Το τελευταίο Σάββατο της Μ. Τεσσαρακοστής, πριν την Κυριακή των Βαίων και την Μ. Εβδομάδα, ονομάζεται «Σάββατο του Λαζάρου» και κατά την ημέρα αυτή η Εκκλησία μας εορτάζει την Ανάσταση του Λαζάρου, φίλου του Ιησού Χριστού από την Βηθανία.

Ο Λάζαρος, αδελφός της Μάρθας και της Μαρίας, αναστήθηκε από τον Ιησού Χριστό τέσσερις ημέρες μετά τον θάνατό του, λίγο πριν την θριαμβευτική είσοδο του Ιησού στα Ιεροσόλυμα, η οποία τιμάται την επόμενη ημέρα «Κυριακή των Βαΐων» και λίγες ημέρες πριν το Πάθος, την Σταύρωση και την Ανάστασή Του. Το γεγονός της Ανάστασης του Λαζάρου περιγράφεται στο Κατά Ιωάννην Ευαγγέλιο (Ιωάν. 11. 1-45)

Το Σάββατο του Λαζάρου και η Κυριακή των Βαΐων κατέχουν μοναδική θέση στο εκκλησιαστικό έτος ως ημέρες χαράς ανάμεσα στην Μεγάλη Τεσσαρακοστή και τον θρήνο της Μεγάλης Εβδομάδος γι΄αυτό και κατά την Κυριακή των Βαΐων, εν μέσω νηστείας, επιτρέπεται η κατάλυση ιχθύος από την Εκκλησία μας.

Τα Κάλαντα του Λαζάρου

Την ημέρα αυτή και μετά τον Εκκλησιασμό, στην Γουμένισσα αλλά και σε πολλές άλλες περιοχές της πατρίδας μας ψάλλονταν και ψάλλονται τα Κάλαντα του Λαζάρου, για να αναγγελθεί το χαρμόσυνο γεγονός της ανάστασής του, προοίμιο της Ανάστασης του Χριστού μας.

Τα Κάλαντα του Λαζάρου ψάλλονται από νεαρά κορίτσια, τις «Λαζαρίνες» ή «Λαζαρένκες» όπως λέγονταν στην Γουμένισσα. Τα κορίτσια που θα έψαλαν τα κάλαντα φορούσαν πολύχρωμα φορέματα, στολίζονταν με άνθη στα μαλλιά και κρατούσαν στο χέρι καλάθι στολισμένο και αυτό με άνθη και χρωματιστές κορδέλες.

Το καλάθι χρησίμευε για να βάζουν μέσα τα αυγά που συνήθως προσφέρονταν την ημέρα αυτή από τους νοικοκυραίους, αλλά και ξηρούς καρπούς, γλυκίσματα και άλλα δώρα, καθώς τα χρήματα σπάνιζαν τα παλιά τα χρόνια. Τα αυγά τα οποία συγκέντρωναν την ημέρα αυτή στα Κάλαντα, τα διατηρούσαν έως και την Μ. Πέμπτη οπότε και τα έβαφαν κόκκινα.

Γυρνούσαν στα σπίτια παρέες κοριτσιών ψάλλοντας τα Κάλαντα του Λαζάρου, και ταυτόχρονα χόρευαν ανά δύο αντικριστά η μία από την άλλη, κρατώντας από τις διαγώνιες άκρες του ένα πολύχρωμο μαντήλι τεντωμένο με τα δύο τους χέρια ώστε να σχηματίζει τρίγωνο, κουνώντας το και περιστρέφοντάς το στον ρυθμό του τραγουδιού, με διάφορες κινήσεις. Μετά τα Κάλαντα πήγαιναν στο σπίτι ενός από τα κορίτσια, όπου και γευμάτιζαν όλη η παρέα μαζί σε χαρούμενη ατμόσφαιρα.

Τα κάλαντα του Λαζάρου ψάλλονταν έως και την δεκαετία του 1980. Τα τελευταία χρόνια ψάλλονταν μόνο από τα κορίτσια της συνοικίας των μουσικών με την συνοδεία μουσικών οργάνων, ώσπου τελικά κατά τα τέλη της δεκαετίας εκείνης το έθιμο ατόνησε εντελώς.

Εδώ και κάποια χρόνια, ο Πολιτιστικός Σύλλογος Γουμένισσας «Οι Παίονες» αναβιώνει το έθιμο. Μικρά κορίτσια με παραδοσιακές φορεσιές, στολισμένα με άνθη και κρατώντας καλαθάκια ανθοστολισμένα επίσης, ψάλλουν τα Κάλαντα του Λαζάρου αναγγέλλοντας την Ανάστασή του αλλά και τον ερχομό της Άνοιξης, στους δρόμους, στα σπίτια και στα καταστήματα της Γουμένισσας. Έτσι, καθώς το Σάββατο είναι ημέρα Λαϊκής Αγοράς στον τόπο μας με πλήθος επισκεπτών και από άλλα μέρη, οι «Λαζαρίνες – Λαζαρένκες μας» με τα χαρούμενα πρόσωπά τους και το μελωδικό τραγούδι τους, δίνουν εορταστικό τόνο και δημιουργούν χαρμόσυνη ατμόσφαιρα κατά την ημέρα αυτή.

Τα τραγούδια στα Κάλαντα του Λαζάρου

Στην Γουμένισσα τραγουδούσαν και τραγουδούν το παρακάτω τραγούδι προσθέτοντας και διάφορες αυτοσχέδιες ευχές ανάλογα με τις προσδοκίες της κάθε οικογένειας:

«Ήρθε ο Λάζαρος ήρθαν τα βάγια

Ήρθε η Κυριακή που τρών τα ψάρια

Σήκω Λάζαρε και μην κοιμάσαι

Ήρθε η μάνα σου από την Πόλη

Σού ‘φερε χαρτί και κομπολόγι

Το καλάθι μου θελεί αυγούτσκο

Το χεράκι μου θελεί δραχμούτσκο»

Όμως τα παλιά τα χρόνια τραγουδούσαν και άλλα τραγούδια, τα οποία εκτός από το γεγονός της ανάστασης του Λαζάρου μιλούσαν μεταξύ άλλων και για την ομορφιά των κοριτσιών που χόρευαν, δίνοντάς τους ρυθμό στον χορό. Τα τραγούδια αυτά αποτελούν αμυδρή ενθύμηση και επιβίωση των αρχαίων «Αγερμών» οι οποίοι στην αρχέγονη μορφή τους τελούνταν και τραγουδιόνταν ανεξάρτητα από τις θρησκευτικές εορτές της εποχής εκείνης. Ένα από αυτά τα τραγούδια, το οποίο τραγουδιόταν στην ντόπια διάλεκτο, καταγράψαμε την δεκαετία του 1980:

«Όμορφη Λαζαρένκο (Λαζαρίνα)

Με το φουστανάκι σου το σιαρένκο (παρδαλό)

Χόρεψε χόρεψε Λαζαρένκο (Λαζαρίνα)

Με το φουστανάκι σου το σιαρένκο (παρδαλό)

Γύρνα γύρω γύρω Λαζαρένκο (Λαζαρίνα)

Με το φουστανάκι σου το σιαρένκο (παρδαλό)

Γύρνα γύρω από τον εαυτό σου Λαζαρένκο (Λαζαρίνα)

Με το φουστανάκι σου το σιαρένκο (παρδαλό)»

Τα Κάλαντα του Φτωχολάζαρου

Εκτός από τα Κάλαντα που ψάλλονταν το Σάββατο του Λαζάρου, υπήρχαν και τα «Κάλαντα του Φτωχολάζαρου» τα οποία ψάλλονταν το προηγούμενο Σάββατο, μία εβδομάδα νωρίτερα από το Σάββατο του Λαζάρου, αποκλειστικά από τους Μουσικούς της Γουμένισσας.

Τα Κάλαντα αυτά σχετίζονταν με τον φτωχό Λάζαρο, ο οποίος προσπαθούσε να χορτάσει από τα ψίχουλα του τραπεζιού του πλούσιου Λάζαρου, σύμφωνα με την Παραβολή της Καινής Διαθήκης (Κατά Λουκάν, 16, 19-31) και ο οποίος κέρδισε τελικά την Βασιλεία του Θεού.

Κορίτσια από την συνοικία των Μουσικών της Γουμένισσας, με την συνοδεία μουσικών οργάνων, (νταούλι και δύο ζουρνάδες τα παλιά τα χρόνια), έψαλαν χορεύοντας τα Κάλαντα του Λαζάρου το «Σάββατο του Φτωχολάζαρου» στην Γουμένισσα, αλλά και σε άλλα χωριά και πόλεις κατά την διάρκεια της επόμενης εβδομάδας.

Κατά την περιοδεία τους σε άλλους τόπους εκτός της Γουμένισσας, οι Μουσικοί μας έπαιζαν τα κάλαντα του Λαζάρου έχοντας μαζί τους για «Λαζαρίνες» ένα δύο μικρά κοριτσάκια, τα οποία χόρευαν όπως και οι «Λαζαρίνες» του Σάββατου του Λαζάρου.

Ο συμβολισμός και οι καταβολές του Εθίμου

Τα Κάλαντα του Λαζάρου, όπως προαναφέραμε, ψάλλονται σε πολλές περιοχές της πατρίδας μας.

Οι χαρούμενοι στίχοι των Καλάντων του Λαζάρου για το χαρμόσυνο γεγονός της Ανάστασής του, προπομπό της επικείμενης Ανάστασης του Θεανθρώπου Ιησού Χριστού, αλλά και οι πολύχρωμες φορεσιές των κοριτσιών και ο στολισμός τους με λουλούδια, σε μια εποχή κατά την οποία με τον ερχομό της Άνοιξης ανασταίνεται η φύση και αρχίζει η ανθοφορία λουλουδιών και καρποφόρων δένδρων, προαγγέλλουν και δίνουν το αισιόδοξο μήνυμα της γενικότερης νίκης της Ζωής επί του θανάτου.

Πρόκειται για ένα έθιμο με πανάρχαιες καταβολές, το οποίο με την έλευση του Χριστιανισμού απέκτησε νέο νόημα και περιεχόμενο καθώς πλέον αναφέρεται στο χαρμόσυνο και ελπιδοφόρο γεγονός της Ανάστασης του Λαζάρου από τον Ιησού Χριστό.

Ώς γνωστόν, Κάλαντα με την ονομασία «Αγερμοί» (από το ρήμα «αγήρω» που σημαίνει «αθροίζω, μαζεύω, ερανίζομαι) ψάλλονταν στην αρχαία Ελλάδα, αποκομμένα στην αρχέγονη – πρώιμη μορφή τους από θρησκευτικές εορτές, κυρίως ως «ζητεία» των φτωχών στα αρχοντικά των πλουσίων.

Επίσης, κατά την αρχαιότητα, την εποχή αυτή περίπου, εορτάζονταν τα «Ανθεστήρια», γιορτή αφιερωμένη στην αναγέννηση της φύσης και τα λουλούδια, καθώς τα άνθη αρχίζουν δειλά δειλά να ξεπροβάλλουν κατά την περίοδο αυτή, με τα οποία συνήθιζαν να στεφανώνουν τα μικρά παιδιά. Παράλληλα, τα «Ανθεστήρια» παρέπεμπαν όπως και το Χριστιανικό Πάσχα, στην άκρατη χαρά για την ζωή αλλά και την βαθιά θλίψη για τον θάνατο.

Σύμφωνα με κάποιους μελετητές, τα Κάλαντα του Λαζάρου, καθώς ψάλλονται μόνο από κορίτσια εφηβικής κυρίως ηλικίας, έλκουν την καταγωγή τους από τα αρχαία «Παρθένεια», τους χαρακτηριστικούς χορούς από ομάδες κοριτσιών των Δωρικών πόλεων, οι οποίοι συνοδεύονταν από χορικά λυρικά τραγούδια που έψελνε ο χορός των παρθένων σε διάφορες γιορτές, με κυριότερη του Θεού Διονύσου. Αργότερα, κατά τα βυζαντινά χρόνια, συνδέθηκαν με την Ανάσταση του Λαζάρου, την αναγέννηση της φύσης και την ανανέωση της ζωής.

Κάποιοι ανάγουν τις καταβολές του εθίμου στην αρχαία Μυθολογία, συσχετίζοντάς το με τους αρχαίους μύθους για τον θάνατο και την ανάσταση του Άδωνη και την άνοδο της Περσεφόνης από τον Άδη στο επάνω κόσμο την εποχή αυτή.

Κυριακή των Βαίων

Το απόγευμα του «Σαββάτου του Λαζάρου», νεαρές κοπέλες κυρίως, έκοβαν κλαδιά δάφνης, δενδρολίβανου και άλλων αγριολούλουδων και τα πήγαιναν και συνεχίζουν να τα πηγαίνουν κατά τον Εσπερινό στους Ναούς για να ευλογηθούν από τον ιερέα και να μοιραστούν στους πιστούς ως ευλογία την επόμενη ημέρα, «Κυριακή των Βαίων».

Όπως προαναφέραμε, το Σάββατο του Λαζάρου και η Κυριακή των Βαΐων κατέχουν μοναδική θέση στο εκκλησιαστικό έτος, ως ημέρες χαράς ανάμεσα στην Μεγάλη Τεσσαρακοστή και την Μεγάλη Εβδομάδα.

Την Κυριακή των Βαΐων, η Εκκλησία μας τιμά και εορτάζει την θριαμβευτική είσοδο του Ιησού στα Ιεροσόλυμα, γι΄αυτό και εν μέσω νηστείας, επιτρέπεται η κατάλυση ιχθύος από την Εκκλησία μας όπως και την ημέρα του Ευαγγελισμού της Θεοτόκου.

Κατά την «Απόλυση» της Θείας Λειτουργίας, ο ιερέας μοιράζει στους πιστούς τα ευλογημένα «Βάγια» (κλαδιά δάφνης, δενδρολίβανου κ.λ.π.) με τα οποία οι πιστοί στολίζουν τις εξώθυρες και τα παράθυρα των σπιτιών τους για να ευλογηθούν και αυτά.

Την επομένη ημέρα αρχίζει η Μ. Εβδομάδα, η Εβδομάδα των Παθών του Κυρίου μας, η Ανάστασή Του εκ νεκρών και το Άγιον Πάσχα.

Καλή Ανάσταση!

Καλό Πάσχα!

*M.Th. Θεολογίας – Καθηγητή Θεολόγου