ΟΙ ΕΟΡΤΕΣ ΤΗΣ ΠΕΝΤΗΚΟΣΤΗΣ, ΤΟΥ ΑΓΙΟΥ ΠΝΕΥΜΑΤΟΣ ΚΑΙ ΤΟ ΨΥΧΟΣΑΒΒΑΤΟ ΠΡΟ ΤΗΣ ΚΥΡΙΑΚΗΣ ΤΗΣ ΠΕΝΤΗΚΟΣΤΗΣ – ΗΘΗ ΚΑΙ ΕΘΙΜΑ ΤΟΥ ΛΑΟΥ ΜΑΣ ΚΑΤΑ ΤΙΣ ΗΜΕΡΕΣ ΑΥΤΕΣ

Γράφει ο Γεώργιος Χ. Τοσιλιάνης*

Η Εορτή της Πεντηκοστής – Γενικά

Πενήντα ημέρες μετά την Ανάσταση του Κυρίου μας Ιησού Χριστού και δέκα ημέρες μετά την Ανάληψή Του στους ουρανούς, την όγδοη Κυριακή από το Πάσχα, η Εκκλησία μας τιμά και εορτάζει την εορτή της Πεντηκοστής και την επιφοίτηση του Αγίου Πνεύματος (Πράξεις 2.1-41) προς τους Μαθητές Του, όπως τους είχε υποσχεθεί ο Κύριος πριν την Ανάληψή Του.

Την επόμενη ημέρα, την Δευτέρα μετά την Κυριακή της Πεντηκοστής, ως μεθεόρτιό της, η Εκκλησία μας την έχει αφιερώσει στο τρίτο μέλος της Αγίας Τριάδος, το Άγιον Πνεύμα και ευρύτερα στην Αγία Τριάδα, αφού την ημέρα αυτή πανηγυρίζουν όσοι Ναοί είναι αφιερωμένοι στην Αγία Τριάδα και επαναλαμβάνεται η ακολουθία της Κυριακής της Πεντηκοστής. Μία ημέρα πριν την Κυριακή της Πεντηκοστής η Ορθόδοξη Εκκλησία μας την έχει αφιερώσει στην μνήμη των κεκοιμημένων, της θριαμβεύουσας Εκκλησίας, με το δεύτερο Ψυχοσάββατο της χρονιάς. Το πρώτο Ψυχοσάββατο ήταν πριν την Κυριακή της Απόκρεω.

Μία εβδομάδα μετά την Κυριακή της Πεντηκοστής, την Κυριακή των Αγίων Πάντων, ολοκληρώνεται η χρήση του Πεντηκοσταρίου, του λειτουργικού βιβλίου που χρησιμοποιεί η Εκκλησία μας από την Κυριακή της Ανάστασης του Κυρίου μας, μετά το βιβλίο του Τριωδίου, και ολοκληρώνεται ο λειτουργικός κύκλος των κινητών εορτών με κέντρο την εορτή του Πάσχα.

Η «Πεντηκοστή» άρχισε να εορτάζεται από τους Χριστιανούς ήδη από τους αποστολικούς χρόνους σύμφωνα με τους εκκλησιαστικούς Πατέρες και συγγραφείς του β΄ μισού του 4^ου αιώνα. είτε στο ναό των Ιεροσολύμων μαζί με τους Ιουδαίους (Πράξεις κ΄ 16), είτε χωριστά. Κατά την εορτή αυτή γινόταν και η βάπτιση των κατηχουμένων και για τον λόγο αυτό συνεχίζεται και ψάλλεται την ημέρα αυτή ο τρισάγιος ύμνος: «Όσοι εις Χριστόν εβαπτίσθητε…».

Έως και τον 4ο αιώνα, η εορτή της Πεντηκοστής συνεορταζόταν με την Ανάληψη του Χριστού, οπότε και καθιερώθηκε ο αυτοτελής εορτασμός της.

Η ημέρα αυτή εορτάζεται από τον Χριστιανικό κόσμο με ιδιαίτερη λαμπρότητα, στην πατρίδα μας μάλιστα με γενική αργία των Δημοσίων Υπηρεσιών, καθώς θεολογικά θεωρείται η γενέθλιος ημέρα της Εκκλησίας μας.

Το γεγονός της Επιφοίτησης του Αγίου Πνεύματος προς τους μαθητές του Κυρίου και το θεολογικό της νόημα

Μετά την Ανάληψη του Κυρίου στους ουρανούς, οι μαθητές Του παρέμεναν στην Ιερουσαλήμ, στο υπερώο, στον επάνω δηλαδή όροφο του σπιτιού στο οποίο είχε τελεστεί ο Μυστικός Δείπνος, αναμένοντας με προσευχή την επιφοίτηση του Αγίου Πνεύματος, σύμφωνα με την υπόσχεση του Χριστού (Πράξεις 1.15). Στο μεταξύ εξέλεξαν τον Ματθία, από τον ευρύτερο κύκλο των μαθητών του Κυρίου, για να συμπληρωθεί ο αριθμός των δώδεκα μαθητών, στην θέση του Ιούδα.

Την ημέρα της Πεντηκοστής λοιπόν, πενήντα ημέρες μετά το Εβραϊκό Πάσχα, εμφανίστηκε υπό βοή το Άγιο Πνεύμα στους συγκεντρωμένους μαθητές με την μορφή πύρινων γλωσσών, οι οποίες στάθηκαν πάνω στις κεφαλές τους, αφαιρώντας από αυτούς κάθε αμαρτία, αδυναμία και φόβο, και ενδυναμώνοντας και φωτίζοντάς τους με διάφορα χαρίσματα, μεταξύ των οποίων και το χάρισμα της γλωσσολαλιάς, της ομιλίας ξένων γλωσσών. Ενδυναμωμένοι έπαψαν πλέον να κρύβονται κι άρχισαν να κηρύττουν την Ανάσταση του Δασκάλου τους.

Το γεγονός, λόγω και της βοής, έγινε αντιληπτό από το πλήθος των Ιουδαίων και των προσηλύτων οι οποίοι βρίσκονταν στην Ιερουσαλήμ την ημέρα εκείνη, εορτάζοντας την Εβραϊκή εορτή του Σαβουότ (γιορτή του θερισμού) (Έξοδος 23.16,34.22), πενήντα ημέρες μετά το Εβραϊκό Πάσχα, σε ανάμνηση της ημέρας που ο Μωυσής έλαβε τις 10 εντολές από τον Θεό στο όρος Σινά.

Στο απορημένο πλήθος ανέλαβε να απευθυνθεί ο Απόστολος Πέτρος, ο οποίος τους μίλησε για την Σταύρωση και την Ανάσταση του Ιησού Χριστού, αλλά και για την αποστολή του Παρακλήτου – του Αγίου Πνεύματος, σύμφωνα με την προφητεία του Προφήτη Ιωήλ και τους ζήτησε να μετανοήσουν και να βαπτιστούν.

Το κήρυγμά του είχε ως αποτέλεσμα να βαπτιστούν την ημέρα εκείνη 3.000 περίπου άνθρωποι, συγκροτώντας έτσι το πρώτο σώμα της Χριστιανικής Εκκλησίας (Πράξεις 1,13-15· 2,1-41), και γι’ αυτό η ημέρα της Πεντηκοστής θεωρείται η γενέθλιος ημέρα της Εκκλησίας μας.

Το έργο του Κυρίου μετά την Ανάληψή Του στους ουρανούς συνεχίζει πλέον η Εκκλησία μας, η οποία με την δύναμη που της έδωσε ο Ιδρυτής της, διδάσκει, θαυματουργεί, αγιάζει και σώζει τους πιστούς. Μέσω της Εκκλησίας και των Μυστηρίων της, οι πιστοί είμαστε ενωμένοι με τον Ιησού Χριστό και έχουμε την ελπίδα ότι μας περιμένει μια ζωή κοντά στον θρόνο της Αγίας Τριάδος.

Με την Πεντηκοστή δεν γεννήθηκε η Εκκλησία ως απλός θεσμός, αλλά ως συνεχής παρουσία της χάριτος του Αγίου Πνεύματος, και γι’ αυτό η Πεντηκοστή δεν είναι ένα γεγονός που συνέβη μια φορά κάποτε, αλλά είναι η ζωή της Εκκλησίας, ως αδιάκοπη κοινωνία του Αγίου Πνεύματος.

Το Απολυτίκιο της εορτής

Ευλογητός ει, Χριστέ ο Θεός ημών,
ο πανσόφους τους αλιείς αναδείξας,
καταπέμψας αυτοίς το Πνεύμα το άγιον,
και δι’ αυτών την οικουμένην σαγηνεύσας,
φιλάνθρωπε, δόξα σοι.

Οι γονυκλισίες κατά την ακολουθία της Κυριακής της Πεντηκοστής

Αμέσως μετά την πανηγυρική Θεία Λειτουργία της Πεντηκοστής, τελείται ο Εσπερινός της Δευτέρας του Αγίου Πνεύματος, ο λεγόμενος «Εσπερινός της Γονυκλισίας».

Από την ημέρα του Πάσχα μέχρι και ανήμερα της Πεντηκοστής, η γονυκλισία είναι απαγορευμένη από την Εκκλησία μας, σύμφωνα με τους Ιερούς Κανόνες, για να υπογραμμίζεται το χαρούμενο και σωτήριο μήνυμα της Ανάστασης. Όμως κατά τον εσπερινό της γονυκλισίας το «ορθοστάδην» παραμερίζεται, για να χαιρετίσουμε θεοπρεπώς το Πανάγιο Πνεύμα, αλλά και για να ομολογήσουμε όλοι μας με ειλικρίνεια, συντριβή, ταπείνωση και μετάνοια ότι αμαρτήσαμε, και να ζητήσουμε το έλεος και την συγγνώμη του Θεού. Άλλωστε και ο ίδιος ο Κύριος προσευχόταν γονατιστός.

Αναγιγνώσκονται μπροστά από την Ωραία Πύλη επτά ευχές, οι οποίες χωρίζονται σε τρεις ομάδες και κατά την ώρα της αναγνώσεως των ευχών αυτών όλοι κλίνουν τα γόνατα (γονατίζουν), για αυτό και οι ευχές αυτές καλούνται ευχές της γονυκλισίας. Οι επτά ευχές είναι χωρισμένες σε τρεις ομάδες, όσες και οι γονυκλισίες.

Την έναρξη κάθε γονυκλισίας κηρύσσει ο διάκονος η ο εφημέριος με την φράση «Έτι και έτι, κλίναντες τα γόνατα, του Κυρίου δεηθώμεν» και τη λήξη με την φράση «Αντιλαβού, σώσον, ελέησον, ανάστησον, και διαφύλαξον ημάς ο Θεός».

Οι επτά αυτές ευχές είναι απλές στην μορφή αλλά πλούσιες σε δογματικό περιεχόμενο. Συντάκτης τους θεωρείται ο Μέγας Βασίλειος, ή κατ’ άλλους ο Άγιος Σωφρόνιος Ιεροσολύµων.

Α΄ Γονυκλισία

Η πρώτη ευχή απευθύνεται στο πρώτο πρόσωπο της Αγίας Τριάδος, τον Θεό-Πατέρα, και αποτελεί μία παράκληση στον Θεό να δεχθεί την συγγνώμη για τα αμαρτήματα μας και να μας καθαρίσει με την ενέργεια του Αγίου Του Πνεύματος.

Στην δεύτερη ευχή ο Λειτουργός ευλογεί τον Θεό για την ημέρα που πέρασε, ζητώντας συγχώρηση των αμαρτιών που έγιναν κατά την διάρκειά της. Στην συνέχεια ο λειτουργός προσεύχεται για την προστασία όλων των πιστών κατά την διάρκεια της νύχτας.

Β΄ Γονυκλισία

Η τρίτη ευχή απευθύνεται στον Ιησού Χριστό και τον καλεί να μας διδάξει πώς πρέπει να προσεύχεται ο άνθρωπος.

Η τέταρτη ευχή αποτελεί μια έκκληση στον ελεήμονα Χριστό να φανεί φιλεύσπλαχνος προς το δημιούργημα Του, τον άνθρωπο, και να τον προστατεύει από κάθε κακό, τόσο την ήμερα όσο και την νύχτα.

Γ΄ Γονυκλισία

Η πέμπτη και η έκτη ευχή αναφέρονται στους κεκοιµηµένους. Η Εκκλησία προσεύχεται στο Θεό για την ανάπαυση και λύτρωση τους.

Τέλος η έβδομη ευχή περιέχει δοξολογία προς τον σοφό Δημιουργό και παράκληση να φυλάει τα πλάσματά Του σε όλον τον επίγειο βίο μας και να μας διατηρεί την ελπίδα της αιωνίου ζωής. Τέλος καλείται η Παναγία Θεοτόκος να μεσιτεύσει προς τον Θεό για την συγχώρηση των αμαρτιών του λαού.

Συμπερασματικά θα λέγαμε πως τόσο οι ίδιες οι ευχές ως προς το περιεχόμενο τους, όσο και η λειτουργική πράξη κατά την ανάγνωση τους συμβολίζουν την φωνή όλης της Εκκλησίας που ζητά από το Θεό, την ημέρα της Πεντηκοστής, την επιφοίτηση και την δωρεά του Αγίου Πνεύματος, ως πηγής Αγιασμού και κάθε ευλογίας και χάριτος, καθώς δια του Αγίου Πνεύματος συντελείται η άνοδός μας στη Βασιλεία του Θεού, η επάνοδος στην θεία υιοθεσία και η δυνατότητα να γίνουμε κοινωνοί της χάριτος του Χριστού.

Το Ψυχοσάββατο πριν την Κυριακή της Πεντηκοστής

Το Σάββατο πριν την Κυριακή της Πεντηκοστής είναι ένα από τα δύο Ψυχοσάββατα που έχει καθιερώσει η Ορθόδοξη Εκκλησία μας, (μαζί με το Ψυχοσάββατο πριν την Κυριακή της Απόκρεω) για την μνημόνευση των νεκρών μας, της θριαμβεύουσας Εκκλησίας.

Τις ημέρες αυτές όρισαν οι Πατέρες από φιλανθρωπία, να μνημονεύονται από την Εκκλησία μας όλοι οι κεκοιμημένοι, ακόμη και όσοι χάθηκαν σε ξένους τόπους δίχως ακολουθία και ψαλμωδίες, ή ήσαν έρημοι στον κόσμο, φτωχοί και άποροι και δεν φρόντισε κανείς για τα μνημόσυνά τους, αφού είναι γνωστό πόσο μεγάλη ωφέλεια τους προξενεί ή μνημόνευση αυτή.

Κατά τα Ψυχοσάββατα τιμώνται από τους πιστούς οι κεκοιμημένοι με μνημόσυνα στις εκκλησίες, τρισάγια στους τάφους των προσφιλών τους προσώπων, μοίρασμα κολλύβων και ελεημοσύνες στους φτωχούς.

Το Ψυχοσάββατο της Πεντηκοστής ονομάζεται από τον λαό μας σε κάποιες περιοχές και «του Ρουσαλιού», επειδή έλκει την καταγωγή του από την ρωμαϊκή γιορτή των Ρουσαλίων ή Ροζαλίων. Είναι η ημέρα, που σύμφωνα με τις λαϊκές δοξασίες, οι ψυχές ετοιμάζονται να επιστρέψουν στον Κάτω Κόσμο, αφού κατά την διάρκεια της πασχαλινής περιόδου κυκλοφορούσαν ελεύθερα πάνω στη γη.

Ήθη και Έθιμα της Κυριακής της Πεντηκοστής – της Γονατιστής.

Η ημέρα της Πεντηκοστής εμπλουτίστηκε με διάφορα ήθη και έθιμα από τον ευσεβή λαό μας.

Ο λαός μας σε πολλές περιοχές την αποκαλούσε Γονατιστή γιατί όλο το εκκλησίασμα την ημέρα αυτή γονατίζει τρεις φορές κατά την διάρκεια της θείας λειτουργίας. Πίστευαν πως την ώρα της γονυκλισίας, αποχαιρετούσαν και υποκλίνονταν στις ψυχές που έφευγαν στον Κάτω κόσμο μετά την μετάβαση και παραμονή τους στον Άνω κόσμο με το πρώτο «Χριστός Ανέστη» του ιερέα. Πίστευαν επίσης ότι η γονυκλισία θα έφερνε υγεία και καλό στους ίδιους.

Δεν έπρεπε να έχουν θλιμμένα πρόσωπα και να κλαίνε, για να μην εμποδίσουν τις ψυχές να επιστρέψουν ήσυχα στον κάτω κόσμο. Παλαιότερα κατά την ώρα της γονυκλισίας κρατούσαν κι αναμμένα κεριά για να φέγγουν στις ψυχές και να βρουν εύκολα το δρόμο τους.

Ακόμα σύμφωνα με τις παλιές δοξασίες που επικρατούσαν  την ημέρα αυτή απέφευγαν να ανοίξουν τα σεντούκια, γιατί θα πήγαιναν οι ποντικοί και θα κατέστρεφαν τα προικιά.

– Στο Θρυλόριο της Κομοτινής, οι Πόντιοι κάτοικοι, μετά την θεία λειτουργία παίρνουν διάφορα φαγητά και πηγαίνουν στο κοιμητήριο. Ο ιερέας του χωριού τελεί τρισάγιο και μετά στρώνεται πλούσιο τραπέζι, κοινό τραπέζι ζώντων αι νεκρών. Είναι ημέρα χαράς, που απορρέει από την πίστη στην ανάσταση των νεκρών. Υπήρχε μάλιστα η πεποίθηση ότι αφού οι ψυχές μετά το τραπέζι αυτό, κατά τις 12 το μεσημέρι επέστρεφαν στον τόπο τους και ότι μπορούσε κανείς να τις δει μέσα στα πηγάδια. Έπαιρναν έτσι ένα καθρεφτάκι και προσπαθούσαν να δουν στο νερό του πηγαδιού τις ψυχές των δικών τους ανθρώπων.

– Στην Κρήτη έλεγαν οι παλαιότεροι: «Και στην κορυφή του βουνού να βρεθείς τούτη την ημέρα ολομόναχος, θα πρέπει να γονατίσεις και να κάμεις το σταυρό σου». Και γονατίζει ο πιστός όπου κι αν είναι.

– Στα Ανώγεια της Κρήτης, την ημέρα της Πεντηκοστής, τιμώνται οι νεκροί από τους ζωντανούς. Οι γυναίκες πηγαίνουν στην εκκλησία με καλάθια που περιέχουν γλυκοκουλούρες, τυρί και φύλλα καρυδιάς, τα οποία ευλογούνται από τον ιερέα και αφιερώνονται στους κεκοιμημένους. Το τυρί προσφορά από τους κτηνοτρόφους Ανωγειανούς προς τους κεκοιμημένους, οι τρεις γλυκοκουλούρες προς την Αγία Τριάδα, τα δε καρυδόφυλλα συμβολίζουν την πικρία του αποχωρισμού. Με τα καρυδόφυλλα καθαρίζονται και στολίζονται οι τάφοι, μιας και σύμφωνα με την παράδοση, η Πεντηκοστή, είναι η μέρα που οι ψυχές ξαναγυρνάνε, πενήντα μέρες μετά την Ανάσταση του Χριστού, στον κάτω κόσμο.

– Στην Ζάκυνθο, αναβιώνει το μεσαιωνικό έθιμο της Γκιόστρα. Η Γκιόστρα είναι ένα εντυπωσιακό δρώμενο έφιππων αγώνων δεξιοτεχνίας αλόγων και αναβατών όπου, μεταξύ άλλων, ο διαγωνιζόμενος θα πρέπει να αποσπάσει με το κοντάρι του, έναν κρίκο ο οποίος είναι κρεμασμένος σε μια ξύλινη κατασκευή. Ιστορικά ξεκίνησε γύρω στο 1500 από την Ιταλία και εν συνεχεία μεταφέρθηκε στα Ιόνια Νησιά.

Ήθη και Έθιμα της ημέρας του Αγίου Πνεύματος- Αγίας Τριάδος

Και η ημέρα του Αγίου Πνεύματος εμπλουτίστηκε με διάφορα ήθη και έθιμα από τον ευσεβή λαό μας.

Σε πολλές πόλεις και χωριά όπου υπάρχουν Ναοί αφιερωμένοι στην Αγία Τριάδα, όπως στο Πολύκαστρο, είτε φέρουν το όνομα του Αγίου Πνεύματος, όπως στο Άγιο Πνεύμα Σερρών είτε λόγω παράδοσης όπως στην Αλιμπίστα Αιτωλοακαρνανίας τελούνται πανηγύρια.

– Στον Βώλακα της Δράμας της ημέρα του Αγίου Πνεύματος διεξάγονται ιππικοί αγώνες, οι λεγόμενες «μουλαροδρομίες». Παράλληλα τελείται και το έθιμο του «κυκλώματος του χωριού». Δύο παλικάρια αφού πάρουν την ευλογία του ιερέα, την παραμονή του Αγίου Πνεύματος με αφετηρία την εκκλησία, κάνουν τον περίγυρο του χωριού με τελικό προορισμό το εκκλησάκι του Αγίου Πνεύματος που βρίσκεται στο Φαλακρό, δημιουργώντας προστατευτικό κύκλο στο χωριό, πιστεύοντας ότι έτσι θα προστατεύεται από το Άγιο Πνεύμα. Ολοκληρώνοντας το κύκλωμα το πρωί στο εκκλησάκι του Αγίου Πνεύματος, όπου τους περιμένει ο παπάς και πολλοί άλλοι, προσφέροντάς τους τσίπουρο και μεζέ. Ο παπάς τους μυρώνει και αρχίζει η θεία λειτουργία στο εκκλησάκι. Στην συνέχεια παίρνουν όλοι αγιασμό. Πολλοί το έχουν σαν τάμα στο Άγιο Πνεύμα να ετοιμάσουν από βραδύς το γνωστό «κουρμπάνι», το οποίο προσφέρεται ανήμερα του Αγίου Πνεύματος. Μετά το φαγητό στήνεται χορός που κρατάει μέχρι το μεσημέρι.

– Στα Μετέωρα κάθε χρόνο την ημέρα του Αγίου Πνεύματος, ντόπιοι νέοι αναρριχώνται στην κορυφή του ημίκορφου του Αγίου Πνεύματος και αλλάζουν το μαντήλι που υπάρχει στην κορυφή, το οποίο έχουν βάλει την προηγούμενη χρονιά. Το ίδιο γίνεται και με τα μαντήλια στον Άγιο Γεώργιο τον Μανδηλά την ημέρα του Αγίου Γεωργίου.

– Στην Λήμνο την ημέρα αυτή εορτάζει ο μητροπολιτικός ναός της Μύρινας. Θεωρούν την ημέρα αυτή ιερή και να την τιμούν με αργία. Έλεγαν, πως η μέρα της Αγίας Τριάδος είχε την «κακιά την ώρα» και για αυτό και ήταν ιδιαίτερα φειδωλοί στις δραστηριότητες τους. Συνήθιζαν επίσης να μαζεύουν βότανα από τους αγρούς όπως χαμομήλι, φασκόμηλο,  μολόχα κ.ά., γιατί πίστευαν πως αν τα μάζευαν την ημέρα αυτή θα είχαν ιδιαίτερα θεραπευτικές ιδιότητες.

– Στην Σμίξη Γρεβενών την ημέρα του Αγίου Πνεύματος οι γυναίκες του χωριού μοιράζουν πίτες, γλυκά και επταζυμίτικο ψωμί με μυρωδικά στην εκκλησία του Αγ. Νικολάου και του Αγ. Αθανασίου.

Ήθη Έθιμα και Δοξασίες της ημέρας του Ψυχοσάββατου

Το Ψυχοσάββατο της Πεντηκοστής όπως προαναφέραμε, ονομάζεται σε κάποιες περιοχές της πατρίδας μας από τον λαό μας και «του Ρουσαλιού», επειδή έλκει την καταγωγή του από την ρωμαϊκή γιορτή των Ρουσαλίων ή Ροζαλίων. Είναι η ημέρα, που σύμφωνα με τις λαϊκές δοξασίες οι ψυχές ετοιμάζονται να επιστρέψουν στον Κάτω Κόσμο, αφού κατά την διάρκεια της πασχαλινής περιόδου, μετά το πρώτο «Χριστός Ανέστη» του ιερέα, κυκλοφορούσαν ελεύθερα στον επάνω κόσμο.

Κατά τα Ψυχοσάββατα τιμώνται από τους πιστούς οι κεκοιμημένοι με μνημόσυνα στις εκκλησίες, τρισάγια στους τάφους των προσφιλών προσώπων, μοίρασμα κολλύβων και ελεημοσύνες στους φτωχούς.

Την Παρασκευή, προ του Ψυχοσάββατου  οι νοικοκυρές φτιάχνουν κόλλυβα και τα πάνε στην εκκλησία για να τα ευλογήσει ο ιερέας και την επομένη μοιράζονται μετά την θεία Λειτουργία στους παρευρισκομένους υπέρ ανάπαυσης των ψυχών. Τα κόλλυβα είναι βρασμένο σιτάρι και έχουν συμβολικό νόημα. Όπως ο σπόρος του σιταριού πέφτει στη γη, θάβεται χωνεύεται και στη συνέχεια ξαναφυτρώνει, έτσι και ο άνθρωπος μετά την ταφή αναμένει την ανάστασή του.

Το Σάββατο της Πεντηκοστής είναι ένα ιδιαίτερο Ψυχοσάββατο. Σύμφωνα με τις λαϊκές δοξασίες, οι ψυχές αυτό το Ψυχοσάββατο δεν το επιθυμούσαν, γιατί έπρεπε να επιστρέψουν στην κατάσταση που βρίσκονταν πριν την Ανάσταση και για αυτό ήσαν λυπημένες. «Όλα τα Ψυχοσάββατα να ’ρτουν και να περάσνε, του Ρουσαλιού το Ψυχοσάββατο μην έρτη, μην περάση» έλεγαν για το Ψυχοσάββατο πριν την Πεντηκοστή.

Σε κάποιες περιοχές πίστευαν πως οι ψυχές από το Πάσχα έως και την Κυριακή της γονατιστής κάθονταν πάνω στα δένδρα και στα βλαστάρια του αμπελιού, γι΄ αυτό και απέφευγαν να κόψουν βλαστάρια, πριν από του Αγίου Πνεύματος, μήπως πέσουν οι ψυχές που κάθονταν πάνω στα κλαδιά και στα βλαστάρια.

Σε άλλες περιοχές πίστευαν ότι οι ψυχές έβρισκαν καταφύγιο στους ιστούς της αράχνης γι΄αυτό και απέφευγαν να ξεραχνίσουν για να μην τις ενοχλήσουν.

Δεν άφηναν ρούχα έξω από το σπίτι μετά την δύση του ήλιου αλλά φρόντιζαν να τα μαζέψουν έγκαιρα. Αν λησμονούσαν κι άφηναν κάτι, κυρίως αν τύχαινε και ήταν ασπρόρουχο, την επόμενη μέρα το πρωί το μάζευαν και το νερόπλεναν.

Το Σάββατο πριν την Πεντηκοστή απέφευγαν επίσης να πλύνουν και να ράψουν. Έλεγαν πως αν έπλεναν θα ταλαιπωρούσαν τις ψυχές ενώ αν έραβαν, θα τις τρυπούσαν.

Ήθη και Έθιμα και Δοξασίες των ημερών αυτών στην Γουμένισσα

Και στην Γουμένισσα, τα παλιά τα χρόνια, πίστευαν ότι οι ψυχές τον κεκοιμημένων μετά το «Χριστός Ανέστη» ανεβαίνουν στον επάνω κόσμο, κοντά στους αγαπημένους τους και στα αγαπημένα τους μέρη, για να επιστρέψουν στην κατάσταση που βρίσκονταν πριν, την Κυριακή της Πεντηκοστής κατά την ώρα των γονυκλισιών.

Μάλιστα, οι ηλικιωμένες γυναίκες, θεωρούσαν ότι οι νυχτοπεταλούδες που πετούσαν γύρω από τις εστίες φωτισμού τα βράδια, ήσαν οι ψυχές των κεκοιμημένων που μεταμφιεσμένες σε πεταλούδες επισκέπτονταν τα αγαπημένα τους πρόσωπα.

Από την παραμονή του Ψυχοσάββατου, οι γυναίκες συνήθως, ετοίμαζαν και ετοιμάζουν τα κόλλυβα, για να μοιραστούν στο εκκλησίασμα το Ψυχοσάββατο, έξω από τον Ναό μετά την ευλογία τους κατά την Θεία Λειτουργία. Επίσης προσφέρουν πρόσφορα στον Ναό υπέρ ανάπαυσης των ψυχών των προσφιλών τους προσώπων, αλλά και υπέρ Υγείας των μελών της οικογένειας.

Την παραμονή και ανήμερα του Ψυχοσάββατου επισκέπτονται τους τάφους των κεκοιμημένων συγγενών τους και τελούν τρισάγια υπέρ ανάπαυσης των ψυχών τους, και προσφέρουν ελεημοσύνες σε φτωχούς.

Την Δευτέρα του Αγίου Πνεύματος οι γυναίκες πηγαίνουν στους ναούς φέροντας μαζί τους φύλλα καρυδιάς, τα οποία απλώνουν μπροστά τους στο πάτωμα του ναού κατά τις γονυκλισίες της ημέρας αυτής και γονατίζουν πάνω τους, για να προστατεύσουν τα γόνατά τους.

Παράλληλα, η πικρή γεύση του συγκεκριμένου φύλλου συμβολίζει την πίκρα του αποχωρισμού με τα αγαπημένα τους πρόσωπα, καθώς την ώρα των γονυκλισιών οι ψυχές τους επιστρέφουν στον κάτω κόσμο. Πίστευαν ότι εάν κατά τις γονυκλισίες κλείσουν τα μάτια τους θα δουν τις μορφές των αγαπημένων τους προσώπων που δεν είναι πλέον εν ζωή και οι ψυχές των οποίων πίστευαν ότι ίπτανται μέσα στον Ναό την ώρα των γονυκλισιών, πριν αναχωρήσουν για τον κάτω κόσμο.

Μετά το πέρας του εκκλησιασμού, τα φύλλα καρυδιάς πάνω στα οποία γονάτισαν τα έπαιρναν στο σπίτι και τα έβαζαν στα σεντούκια και στις ντουλάπες, πιστεύοντας ότι είναι αγιασμένα και ότι προστατεύουν τα μάλλινα ρούχα και τα στρωσίδια από τον σκόρο. Κάποιοι, μερικά από τα φύλλα καρυδιάς από την ώρα της γονυκλισίας τα έβαζαν πάνω στους τάφους των κεκοιμημένων προσφιλών τους προσώπων.

Η επιλογή των φύλλων καρυδιάς την ημέρα αυτή του αποχαιρετισμού των ψυχών δεν είναι τυχαία. Κάποιοι θεωρούν το δένδρο της καρυδιάς στοιχειωμένο. Στην Γουμένισσα άλλωστε υπάρχει η πρόληψη ότι όποιος φυτέψει καρυδιά θα πεθάνει όταν ο κορμός του δένδρου φαρδύνει όσο ο λαιμός του φυτευτή.

Επίσης, στην Αρχαία Ελλάδα πίστευαν ότι η καρυδιά με το βαθύ πράσινο χρώμα ήταν το δέντρο του θεού Πλούτωνα και ότι μόνο αυτό υπήρχε στον Άδη, και πως στη σκιά του ξάπλωναν και αναπαύονταν οι ψυχές τους. Άρα είναι απόλυτα συναφές με τα έθιμα για τις ψυχές των νεκρών και δηλώνει την αδιάκοπη ιστορική συνέχεια του λαού μας από την αρχαιότητα έως σήμερα.

*M.Th. Θεολογίας – Καθηγητή Θεολόγου