ΚΑΘΑΡΑ ΔΕΥΤΕΡΑ – ΠΡΩΤΗ ΗΜΕΡΑ ΤΗΣ ΜΕΓΑΛΗΣ ΤΕΣΣΑΡΑΚΟΣΤΗΣ, ΘΕΟΛΟΓΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ ΚΑΙ ΗΘΗ ΚΑΙ ΕΘΙΜΑ ΤΗΣ ΗΜΕΡΑΣ ΑΥΤΗΣ
Η Καθαρά Δευτέρα – Γενικά
Γράφει ο Γεώργιος Χ. Τοσιλιάνης*
Η Καθαρά Δευτέρα, είναι η πρώτη ημέρα της Μ. Τεσσαρακοστής, η οποία σηματοδοτεί την αρχή της νηστείας, 48 ημέρες πριν την Κυριακή της Ανάστασης του Κυρίου μας Ιησού Χριστού και το Άγιο Πάσχα. Δεν έχει σταθερή ημερομηνία, καθώς είναι ενταγμένη στον Λειτουργικό κύκλο του Πάσχα και έχει θεσπιστεί ως ημέρα επίσημης αργίας από την Πολιτεία.
Η περίοδος της νηστείας της Μεγάλης Τεσσαρακοστής, η οποία καθιερώθηκε ήδη από τον 4ο αιώνα, στην οποία εισερχόμαστε την ημέρα αυτή, θεωρείται η κατανυκτικότερη περίοδος του Λειτουργικού έτους. Ονομάζεται Μεγάλη για να υπάρχει σαφής διαχωρισμός από την νηστεία των Χριστουγέννων. Είναι περίοδος νηστείας, μετάνοιας, προσευχής και περισυλλογής, κατά την οποία οι πιστοί μιμούνται την σαρανταήμερη Νηστεία του Ιησού Χριστού και προετοιμάζονται για την μεγάλη Εβδομάδα, τα Πάθη και την Ανάσταση του Κυρίου μας Ιησού Χριστού.
Ως περίοδος στην οποία κυριαρχεί το αίσθημα της μετάνοιας, πλήρης Θεία Λειτουργία στους Ναούς τελείται μόνο το Σάββατο και την Κυριακή, καθώς η χαρά της Θείας Ευχαριστίας δεν συνάδει με την περίοδο αυτή. Τις καθημερινές τελείται η «Λειτουργία των Προηγιασμένων Τιμίων Δώρων», συνήθως κάθε Τετάρτη και Παρασκευή, καθώς επίσης και την Μ. Δευτέρα, την Μ. Τρίτη και την Μ. Τετάρτη. Επίσης, την περίοδο αυτήν τελείται και η «Ακολουθία των Χαιρετισμών» προς τιμήν της Υπεραγίας Θεοτόκου, κάθε Παρασκευή επί πέντε εβδομάδες.
Το νόημα της ονομασίας
Η ονομασία της ημέρας ως «Καθαράς Δευτέρας» οφείλεται στους απλούς Χριστιανούς, διότι με την έναρξη της νηστείας, υποβάλλονται σε «καθαρισμό» πνεύματος και σώματος. Από την ημέρα αυτή, έχοντας ήδη αλληλοσυγχωρεθεί με τους συνανθρώπους τους από το απόγευμα της προηγούμενης ημέρας, κατά τον «Εσπερινό της Συγχώρεσης», με πνεύμα Χριστιανικής Αγάπης, οι πιστοί αφήνουν πίσω τους όλες τις «αμαρτωλές» συνήθειες και πράξεις, συμπεριλαμβανομένων και των αρτύσιμων δηλαδή των μη νηστίσιμων, φαγητών, «καθαρίζοντας» με τον τρόπο αυτό την ψυχή αλλά και το σώμα τους.
Παράλληλα με την πνευματική αλλά και την σωματική κάθαρση, η ονομασία σχετίζεται και με την συνήθεια των νοικοκυρών, το πρωί της συγκεκριμένης ημέρας, να πλένουν σχολαστικά με ζεστό νερό, και παλαιότερα με στάχτη, τα μαγειρικά τους σκεύη ως «ημέρα κάθαρσης», για να μην μείνει ίχνος λαδιού ή λίπους πάνω τους, αλλά και να κάνουν κάποια σχετική καθαριότητα στα σπίτια τους.
Οι βυζαντινοί την ημέρα αυτή την ονόμαζαν Απόθεση – Απόδοση και την ημέρα αυτή τελούνταν κάποια δρώμενα.
Άλλωστε, και το Ανάγνωσμα από την Παλαιά Διαθήκη της Έκτης Ώρας την ημέρα αυτή μας καθοδηγεί: «Πλύνετε τον εαυτό σας και θα είστε καθαροί. Αφαιρέστε τις πονηρές οδούς από τις ψυχές σας μπροστά στα μάτια Μου. Σταμάτα να κάνεις το κακό. μάθε να κάνεις καλά. Ζητήστε κρίση, ανακουφίστε τους καταπιεσμένους, σκεφτείτε τους ορφανούς και παρακαλέστε για τη χήρα. Ελάτε λοιπόν και ας συλλογιστούμε μαζί, λέει ο Κύριος: Αν και οι αμαρτίες σας είναι κόκκινες, θα τις κάνω λευκές σαν το χιόνι. και αν και είναι κόκκινα σαν βυσσινί, θα τα κάνω λευκά σαν μαλλί (Ησαΐας 1.16–18)».
Αλλά και ολόκληρη η πρώτη εβδομάδα της Σαρακοστής αναφέρεται και ως «Καθαρή Εβδομάδα», καθώς κατά την διάρκειά της πολλοί Χριστιανοί συνηθίζουν να εξομολογούνται για να καθαρίσουν τις ψυχές τους από τον ρύπο της αμαρτίας, παράλληλα και με τον καθαρισμό των σπιτιών τους.
Ήθη και Έθιμα της Καθαράς Δευτέρας ανά την Ελλάδα. (Καθαρισμός μαγειρικών σκευών, εξόρμηση στην εξοχή, νηστήσιμο τραπέζι, πέταγμα χαρταετού)
Οι νοικοκυρές, το πρωί της Καθαράς Δευτέρας πλένουν με ζεστό νερό, παλαιότερα και με στάχτη, τα μαγειρικά τους σκεύη, ως «ημέρα κάθαρσης».
Επίσης, την ημέρα αυτή, γίνονται εξορμήσεις στην εξοχή οικογενειακώς, στρώνονται τραπεζομάντηλα στην γη και ακολουθεί γεύμα με λαγάνα και νηστίσιμα φαγητά, τα λεγόμενα Σαρακοστιανά, μέσα σε κλίμα ευφορίας και κεφιού, με τραγούδια και χορό.
Ο εορτασμός της Καθαράς Δευτέρας στην ύπαιθρο είναι γνωστός και ως «Κούλουμα». Σύμφωνα με τον Νικόλαο Πολίτη, πατέρα της ελληνικής λαογραφίας, η λέξη προέρχεται από το λατινικό «Cumulus» που σημαίνει σωρός, αφθονία, αλλά και το τέλος, εκφράζοντας το τέλος της Αποκριάς. Σύμφωνα με άλλους, προέρχεται από την λατινική λέξη «κόλουμνα» δηλαδή «κολώνα», διότι το πρώτο γλέντι της Καθαράς Δευτέρας στην Αθήνα έγινε στους Στύλους του Ολυμπίου Διός, και από την Αθήνα η λέξη διαδόθηκε σε όλη την χώρα. Σύμφωνα με κάποιους άλλους, η λέξη έχει βυζαντινή προέλευση καθώς στην Κωνσταντινούπολη εορταζόταν έντονα, από πλήθος κόσμου που συνέρρεε σε έναν από τους επτά λόφους της πόλης.
Πρωταγωνιστικό ρόλο στο νηστίσιμο τραπέζι της ημέρας κατέχει η λαγάνα, άζυμο επίπεδο ψωμί με ελάχιστη ψίχα, τραγανή κόρα και σουσαμένιο άρωμα. Πρόκειται για αρτοσκεύασμα γνωστό από την αρχαιότητα, καθώς την αναφέρει ο Αριστοφάνης στις «Εκκλησιάζουσες» λέγοντας: «Λαγάνα πέττεται» δηλαδή: «Λαγάνες γίνονται», αλλά και ο Οράτιος στα κείμενά του ως: «Το γλύκισμα των φτωχών».
Εκτός από την Λαγάνα, το νηστήσιμο τραπέζι, είτε στην ύπαιθρο είτε στο σπίτι, περιλαμβάνει και διάφορα άλλα νηστίσιμα εδέσματα, όπως φασολάδα αλάδωτη, χαλβά, ελιές, ταραμά, διάφορα θαλασσινά, νηστήσιμα γλυκίσματα, κ.λ.π.
Παράλληλα και κατά την εξόρμηση στην εξοχή γίνεται και το πέταγμα του χαρταετού, το οποίο συμβολίζει το πέταγμα της ανθρώπινης ψυχής προς τον ουρανό και τον Θεό. Μάλιστα οι άνθρωποι παλιότερα πίστευαν ότι όσο πιο ψηλά πετάξει ο χαρταετός τόσο πιο πιθανό ήταν ο Θεός να εισακούσει τις προσευχές τους και να τις πραγματοποιήσει.
Εκτός από τα έθιμα που τελούνται σε όλη την Ελλάδα, υπάρχουν και κάποια ιδιαίτερα έθιμα που τελούνται σε μεμονωμένες περιοχές. Τέτοια είναι: Το έθιμο του Αγά στα Μεστά και στους Ολύμπους της Χίου, ο παραδοσιακός χορός των Παπάδων σε χωριά της Κέρκυρας, ο βλάχικος γάμος στην Θήβα, το έθιμο των Μουντζόυρηδων στον Πολύσιτο της Βιστωνίδας, το έθιμο του αλευρομουτζουρώματος στο Γαλαξίδι, του Κουτρούλη ο Γάμος στη Μεθώνη, το έθιμο του Αχυρένιου Γληγοράκη στην Βόνιτσα κ.λ.π.
Ήθη και Έθιμα της Καθαράς Δευτέρας και των επόμενων ημερών στην Γουμένισσα.
Την ημέρα αυτή, πρώτη ημέρα της νηστείας, οι νοικοκυρές τα παλιά χρόνια, πρωί πρωί πήγαιναν στην βρύση, (καθώς δεν υπήρχαν εσωτερικές βρύσες στα σπίτια), όπου έπλεναν σχολαστικά με ζεστό νερό όλα τα μαγειρικά τους σκεύη, ποτήρια, πιάτα, ταψιά, κατσαρολικά, μαχαίρια, κουτάλια, πιρούνια, κ.λ.π. τρίβοντάς τα με στάχτη και πανί, διότι άρχιζε η νηστεία των σαράντα ημερών και δεν έπρεπε να μείνει ίχνος λίπους – λαδιού από την Αποκριάτικη περίοδο πάνω τους. Παράλληλα έκαναν και κάποια σχετική καθαριότητα στα σπίτια τους.
Επίσης, φρόντιζαν την ημέρα αυτή να βγάλουν τα λουλούδια στην αυλή, όσα για να μην παγώσουν λόγω των κρύων του χειμώνα τα κρατούσαν μέσα στο σπίτι. Την ημέρα του Αγίου Θεοδώρου το αργότερο, έπρεπε τα λουλούδια να βγουν οπωσδήποτε στην αυλή.
Την ημέρα αυτή, καθώς άρχιζε πλέον αισθητά να μεγαλώνει η ημέρα και ευνοούνταν η ενασχόληση με την ύφανση, μεταξύ άλλων, οι νοικοκυρές, ετοίμαζαν και τοποθετούσαν καινούριο στημόνι στον αργαλειό, για να ευλογηθεί η εργασία της ύφανσης και για να μπορούν να υφαίνουν.
Την ίδια ημέρα, οι νέοι και οι νέες, συνήθιζαν να βγαίνουν βόλτα στην εξοχή, στην περιοχή των νερόμυλων, περπατώντας αρκετοί έως και την Γρίβα, και είχαν ως έθιμο να ζυγίζονται στην ζυγαριά των νερόμυλων. Επίσης, έκοβαν ία, αγριολούλουδα που άνθιζαν τις ημέρες αυτές, φτιάχνοντας ευωδιαστά μπουκέτα και μεταφέροντάς τα στο σπίτι για να φέρουν την Άνοιξη.
Την ημέρα αυτή επίσης πετούσαν χαρταετούς, συνήθως στην περιοχή του γηπέδου, στην «Κλώπα», είτε σε άλλους ανοιχτούς χώρους. Το πέταγμα του χαρταετού όπως προαναφέραμε, συμβολίζει το πέταγμα της ανθρώπινης ψυχής προς τα άνω, προς τον ουρανό και τον Θεό. Μάλιστα οι άνθρωποι παλαιότερα πίστευαν ότι όσο πιο ψηλά πετάξει ο χαρταετός τόσο πιο πιθανό ήταν ο Θεός να εισακούσει τις προσευχές τους και να τις πραγματοποιήσει.
Από το 1991, χρονιά που η Γουμένισσα έγινε έδρα Ι. Μητρόπολης, σταμάτησαν να γίνονται επίσημες, και με την θεσμική στήριξη του πάλαι ποτέ Δήμου, καρναβαλικές εκδηλώσεις και παρελάσεις κατά την Κυριακή της Τυρινής. Ως αντιστάθμισμα, καθιερώθηκε το «γλέντι της Καθαράς Δευτέρας» στις δύο μικρές πλατείες, στην «πλατεία 23ης Οκτωβρίου» και στην «πλατεία Μακεδονομάχων».
Την ημέρα αυτή, η Γουμένισσα στην κυριολεξία «βουλιάζει» από κόσμο. Στις δύο πλατείες, με πρωτοβουλία των γύρω καταστημάτων και την στήριξη του πάλαι ποτέ Δήμου και σήμερα της Κοινότητας, στήνονται καζάνια, στα οποία βράζουν φασολάδα και χαλβά, και τραπέζια, στα οποία προσφέρονται με λαγάνες και άλλα σαρακοστιανά εδέσματα, στους επισκέπτες. Παράλληλα, με την συνοδεία των χάλκινων, στήνεται χορός, στον οποίο αρχικά εμφανίζονται τα χορευτικά τμήματα των τοπικών Συλλόγων και στην συνέχεια ακολουθεί λαϊκό γλέντι και χορός από όλον τον κόσμο, των κατοίκων του τόπου μας αλλά και των πολλών επισκεπτών από άλλες περιοχές.
Καθώς η ημέρα αυτή είναι ημέρα αυστηρής νηστείας, το γεύμα της ημέρας αποτελείται συνήθως από λαγάνα (η οποία έγινε ευρέως γνωστή τις τελευταίες δεκαετίες), νερόβραστη φασολάδα (αλάδωτη) με τουρσί, ελιές, ταραμά και άλλα σαρακοστιανά εδέσματα και νηστήσιμα γλυκίσματα όπως ο χαλβάς, αλλά και κάποια παραδοσιακά γλυκίσματα όπως «κάσια», γλύκισμα φτιαγμένο με νισιστέ και ζάχαρη, «ουσιάφ» παραδοσιακό γλύκισμα που έφτιαχναν οι παλαιές νοικοκυρές, με αποξηραμένα φρούτα βρασμένα με πετιμέζι και νισιστέ, κ.λ.π.
Πολλοί νήστευαν και νηστεύουν όλη αυτήν την ημέρα, χωρίς να φάνε και να πιούνε τίποτε, και το βράδυ πηγαίνουν στην εκκλησία για να πάρουν αντίδωρο. Άλλοι το είχαν (και σήμερα ακόμη) ως τάμα να νηστέψουν τριήμερο με τέλεια ασιτία, μη τρώγοντας τίποτε έως και την Τετάρτη, οπότε πήγαιναν σε έναν από τους Ναούς, όπου τελούνταν η Προηγιασμένη Θεία Λειτουργία, και Κοινωνούσαν των Αχράντων Μυστηρίων.
Επίσης κάποιοι το είχαν ως έθιμο, την Καθαρά Δευτέρα, της Σταυροπροσκυνήσεως και την Μεγάλη Τετάρτη, να κόβουν από ένα κλαδάκι τσουκνίδας και να το κρεμούν με κόκκινη κλωστή σε κάποιον στύλο – ντιρέκι του σπιτιού, για να συμπληρωθεί ο αριθμός των τριών κλαδιών την Μ. Τετάρτη, την εβδομάδα των Παθών του Κυρίου.
Την Τρίτη, δεύτερη ημέρα νηστείας μετά την Καθαρά Δευτέρα, δεν μαγείρευαν μέσα στο σπίτι.
Την Τετάρτη και το Σάββατο «του θαύματος των κολλύβων του Αγίου Θεοδώρου του Τήρωνος» της πρώτης εβδομάδας, έτρωγαν λειτουργιά με χαλβά. Η λειτουργιά – πρόσφορο της ημέρας του Αγίου Θεοδώρου, είχε σχήμα ρόμβου και ήταν σφραγισμένη με τον δικέφαλο αετό, σύμβολο της Ορθοδοξίας, καθώς την επόμενη ημέρα εορτάζεται η Κυριακή της Ορθοδοξίας και η Αναστήλωση των εικόνων. Επίσης, το Σάββατο αυτό, οι νοικοκυρές μοίραζαν λειτουργιά (σχήματος ρόμβου και σφραγισμένη με τον δικέφαλο αετό) και χαλβά, σε γείτονες, συγγενείς και φίλους, «Υπέρ Υγείας» των μελών της οικογένειας.
Καθώς το πρώτο Σάββατο της νηστείας ήταν αφιερωμένο στο «Θαύμα των Κολλύβων του Αγίου Θεοδώρου του Τήρωνος», όλη η εβδομάδα ονομαζόταν και «Εβδομάδα του Αγίου Θεοδώρου» και την εβδομάδα αυτή δεν κλάδευαν τα αμπέλια και τα οπορωφόρα δένδρα, για να μην τινάξει τους καρπούς ο αέρας, και να μην τους χτυπήσει το χαλάζι. Επίσης την εβδομάδα αυτήν δεν λούζονταν, για να μην αρρωστήσουν και έχουν τρέμουλο στο κεφάλι τους.
*M.Th. Θεολογίας – Καθηγητή Θεολόγου
