14Η ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΥ – Η ΕΟΡΤΗ ΤΗΣ ΥΨΩΣΕΩΣ ΤΟΥ ΤΙΜΙΟΥ ΣΤΑΥΡΟΥ

(Το θεολογικό νόημα της εορτής, Ήθη και Έθιμα)

Γράφει ο Γεώργιος Χ. Τοσιλιάνης*

Στις 14 Σεπτεμβρίου κάθε χρόνο, η Εκκλησία μας τιμά και εορτάζει με την προσήκουσα λαμπρότητα την Δεσποτική εορτή της Υψώσεως του Τιμίου Σταυρού, του Κυρίου μας Ιησού Χριστού.

Την ημέρα αυτή εορτάζεται η διπλή ανεύρεση του Τιμίου Σταυρού, πάνω στον οποίο μαρτύρησε ο Χριστός μας.

Η εορτή της Παγκόσμιας Ύψωσης καθιερώθηκε πιθανότατα από τον ίδιο τον Μέγα Κωνσταντίνο, με προτροπή προφανώς της μητέρας του αγίας Ελένης, αμέσως μετά την εύρεση του Τιμίου Ξύλου στα Ιεροσόλυμα, γύρω στο 330.

Η τιμή προς τον Τίμιο Σταυρό και η θαυματοποιός Δύναμή Του.

 Η τιμή προς τον Τίμιο Σταυρό, το «καύχημα» και την «δόξα» της Εκκλησίας μας, ανάγεται στους αποστολικούς χρόνους. Οι επιστολές του αποστόλου Παύλου είναι γεμάτες από χωρία στα οποία εξαίρεται ο ρόλος του Σταυρού για την σωτηρία του κόσμου.

Το γεγονός ότι οι κατακόμβες είναι γεμάτες από χαραγμένους σταυρούς, αποδεικνύει ότι οι διωκόμενοι χριστιανοί θεωρούσαν τους εαυτούς τους, τύπους του αδίκως παθόντα Κυρίου μας Ιησού Χριστού. Το ιερό αυτό σύμβολο, τους εμψύχωνε και τους έδινε την δύναμη του μαρτυρίου.

Η τιμή με την οποία οι χριστιανοί όλων των εποχών περιβάλλουν τον Τίμιο Σταυρό γέννησε μια ολόκληρη θεολογία για την σημασία της σταυρικής θυσίας του Χριστού, που συνοψίζεται στην φράση του αγίου Ιωάννου Δαμασκηνού: «Τοῦτον τὸν τίμιον Σταυρὸν προετύπωσε τὸ ξύλον τῆς ζωῆς τὸ ἐν τῷ Παραδείσῳ ὑπὸ Θεοῦ πεφυτευμένον· ἐπεὶ γὰρ διὰ ξύλου ὁ θάνατος, ἔδει διά ξύλου δωρηθῆναι τὴν ζωὴν καὶ τὴν ἀνάστασιν», και αποτυπώνεται στην υμνολογία της σχετικής γιορτής.

Η δύναμη του Τιμίου Σταυρού φάνηκε, μεταξύ άλλων, και στο θαυμαστό όραμα του Μεγάλου Κωνσταντίνου, το 312 μ.Χ., ενώ βάδιζε εναντίον του Μαξεντίου, κοντά στην Ρώμη.

Σύμφωνα με ιστορικούς της εποχής, ο αυτοκράτορας αντίκρυσε στον ουρανό, ημέρα μεσημέρι, το σημείο του σταυρού σχηματισμένο με αστέρια, και την επιγραφή «ΕΝ ΤΟΥΤΩ ΝΙΚΑ», επίσης σχηματισμένη με αστέρια.

Ήταν 28η Οκτωβρίου του 312. Αμέσως έδωσε διαταγή, το σημείο αυτό, να γίνει το σύμβολο του στρατού του. Ο εχθρός κατατροπώθηκε και ο Κωνσταντίνος έγινε Μονοκράτορας του απέραντου κράτους. Δεν είχε καμιά αμφιβολία ότι η δύναμη του Σταυρού του είχε χαρίσει αυτή την περήφανη νίκη, γι’ αυτό και προσέγγισε τον χριστιανισμό.

Η εύρεση και η Πρώτη Ύψωση του Τιμίου Σταυρού

Σύμφωνα με την παράδοση, το 326 μ.Χ., η γηραιά μητέρα του Αυτοκράτορα Μ. Κωνσταντίνου, Αυγούστα Ιουλία Φλαβία Ελένη, η μετέπειτα Αγία Ελένη, πήγε στα Ιεροσόλυμα για να προσκυνήσει τους Αγίους Τόπους και να ευχαριστήσει τον Θεό για τους θριάμβους του γιου της. Εκεί άρχισε και το κτίσιμο λαμπρών ναών.

Ο Θείος της ζήλος την ενέπνευσε να αρχίσει έρευνες, για να φέρει στο φως τα διάφορα μέρη στα οποία έζησε και δίδαξε ο Ιησούς Χριστός και να αναζητήσει τον Τίμιο Σταυρό.

Επίκεντρο της έρευνάς της αρχικά ήταν ο λόφος του Γολγοθά, για να βρεθούν οι τόποι της Σταύρωσης και της Ανάστασης του Χριστού, ο Πανάγιος Τάφος και ο Τίμιος Σταυρός Του.

Στο σημείο εκείνο, ο αυτοκράτορας Αδριανός είχε κτίσει το 135 μ.Χ., μετά την δεύτερη καταστροφή της Ιερουσαλήμ, ναό της Αφροδίτης, τον οποίο η Αγία Ελένη κατεδάφισε και άρχισε τις ανασκαφές, για την ανεύρεση του Τιμίου Σταυρού. Στην συνέχεια, στην θέση του έκτισε τον περικαλλή ναό της Αναστάσεως, ο οποίος αποτελεί μέχρι σήμερα ένα από τα σημαντικότερα μνημεία του χριστιανισμού.

Η Αγία Ελένη οδηγήθηκε στην εύρεση του Τιμίου Σταυρού από ένα αρωματικό φυτό που φύτρωνε στο σημείο εκείνο, τον γνωστό μας βασιλικό. Ύστερα από επίπονες ανασκαφές βρέθηκαν τελικά τρεις σταυροί, του Κυρίου και των δύο ληστών.

Σύμφωνα με τους εκκλησιαστικούς ιστορικούς Φιλοστόργιο και Νικηφόρο, ο επίσκοπος – Πατριάρχης Ιεροσολύμων Μακάριος, αφού πρώτα έκανε δέηση, άγγιξε με τους σταυρούς το σώμα μιας ευσεβούς γυναίκας που είχε πεθάνει. Αγγίζοντας το σώμα της με τον τρίτο σταυρό, που ήταν ο Σταυρός του Κυρίου, η γυναίκα αμέσως αναστήθηκε.

Η πιστή βασιλομήτωρ, με δάκρυα στα μάτια παρέδωσε τον Τίμιο Σταυρό στον Πατριάρχη Μακάριο.

Στις 14 Σεπτεμβρίου του έτους 335 μ.Χ. ο Πατριάρχης Μακάριος ύψωσε τον Τίμιο Σταυρό στον Γολγοθά και τον τοποθέτησε στον ναό της Αναστάσεως, τον οποίο είχε ανεγείρει η Αγία Ελένη πάνω από τον Πανάγιο Τάφο, και ο οποίος σώζεται έως σήμερα.

Γι’ αυτόν τον λόγο, την ημέρα του εορτασμού της Υψώσεως του Τιμίου Σταυρού, έως και σήμερα, στις Εκκλησίες μοιράζεται βασιλικός, ώστε οι πιστοί να θυμούνται τον τρόπο και τον τόπο που βρέθηκε ο Τίμιος Σταυρός, πάνω στον οποίο μαρτύρησε ο Ιησούς Χριστός.

Η Δεύτερη Ύψωση

Η δεύτερη Ύψωση του Τιμίου Σταυρού σχετίζεται με τους Βυζαντινοπερσικούς Πολέμους (602-628).

Το 614 οι Πέρσες κυρίευσαν την Παλαιστίνη και αφού λεηλάτησαν και κατέστρεψαν τα ιερά προσκυνήματα του χριστιανισμού, πήραν μαζί τους πολλούς αιχμαλώτους, και ως λάφυρο τον Τίμιο Σταυρό, με την μεγάλη ασημένια λειψανοθήκη, στην οποία η Aγία Ελένη τον είχε τοποθετήσει.

Εξαιτίας πολλών θαυμάτων που έγιναν, οι πυρολάτρες Πέρσες θεώρησαν τον Σταυρό μαγικό, και τον προσκυνούσαν.

Ο αυτοκράτορας Ηράκλειος, μετά την οριστική νίκη του εναντίον των Περσών το 628, εισήλθε νικητής στην πρωτεύουσα της Περσίας, ελευθέρωσε τους αιχμάλωτους και ανέκτησε το ιερό σύμβολο της χριστιανοσύνης, τον Τίμιο Σταυρό.

Αρχικά μετέφερε τον Τίμιο Σταυρό στην Κωνσταντινούπολη, ως μέρος του θριάμβου του, υψώνοντάς τον και πάλι.

Στην συνέχεια τον μετέφερε στα Ιεροσόλυμα, όπου βγάζοντας το βασιλικό του στέμμα, ανυπόδητος, σήκωσε το κιβώτιο με τον Τίμιο Σταυρό και τον έφερε στον Γολγοθά. Στις 14 Σεπτεμβρίου του 629, στον ναό της Αναστάσεως, ο Πατριάρχης Ζαχαρίας ύψωσε για δεύτερη φορά τον Τίμιο Σταυρό, ενώ ο λαός έψαλλε το «Σώσον, Κύριε, τον λαόν σου…».

Αργότερα, σύμφωνα με τον εκκλησιαστικό συγγραφέα Παυλίνο, το Πατριαρχείο Ιεροσολύμων αποφάσισε να τεμαχίσει τον Τίμιο Σταυρό και να τον διανείμει σε όλη την Εκκλησία, θεωρώντας ότι ο Σταυρός του Ιησού Χριστού ανήκει σε όλες τις εκκλησίες της Οικουμένης.

Αυτή λοιπόν την Ύψωση καθιέρωσαν οι Άγιοι Πατέρες, να εορτάζουμε με ιδιαίτερη λαμπρότητα στις 14 Σεπτεμβρίου κάθε χρόνο, για να μπορέσουμε κι εμείς να υψώσουμε μέσα στις ψυχές μας τον Σταυρό του Κυρίου μας.

Την ημέρα αυτή, σε όλους τους Ναούς ψάλλεται και το πασίγνωστο απολυτίκιο «Σώσον Κύριε τον λαόν σου…» και διανέμονται κλώνοι βασιλικού, από τους ιερείς, στους πιστούς.

Η εκκλησιαστική αυτή συνήθεια πηγάζει από την παράδοση της Εκκλησίας μας, σύμφωνα με την οποία στο σημείο όπου βρέθηκε ο Τίμιος Σταυρός είχε φυτρώσει το αρωματικό αυτό φυτό, για να υπενθυμίζεται στους πιστούς ο τρόπος και το σημείο που βρέθηκε ο Σταυρός του Κυρίου μας.

Η Νηστεία της ημέρας αυτής

Η Εκκλησία μας έχει καθιερώσει αυστηρή νηστεία την ημέρα αυτή, εις Ανάμνησιν της Υψώσεως του Τιμίου Σταυρού, ο δε Σταυρός αποτελεί Ανάμνηση και σύμβολο του Πάθους του Κυρίου μας Ιησού Χριστού.

Σύμφωνα με τους Αγίους Πατέρες της Εκκλησίας μας, «η Εορτή της Υψώσεως του Τιμίου Σταυρού είναι ισότιμη με την Μεγάλη Παρασκευή», αφού και τις δύο αυτές ημέρες θυμόμαστε και τιμούμε εξίσου τα Πάθη και την Σταύρωση του Κυρίου.

Όπως ο κάθε άνθρωπος, όταν κάνει την ανακομιδή (εκταφή) των λειψάνων κάποιου συγγενή του, θλίβεται ενθυμούμενος το πρόσωπο αυτό, έτσι και εμείς οι Χριστιανοί βλέποντες τον Σταυρό και αναλογιζόμενοι ότι ο Χριστός Σταυρώθηκε για εμάς τους αμαρτωλούς και ως Άνθρωπος Έπαθε, ταπεινωνόμαστε και δείχνουμε την συντριβή της καρδιάς μας νηστεύοντας.

Κατά τον Άγιο Ιωάννη τον Χρυσόστομο, η νηστεία «δεν γίνεται για το Πάσχα, ούτε για τον Σταυρό, αλλά για τις αμαρτίες μας. Δεν πρέπει να λέμε ότι πενθούμε για τον Σταυρό, αλλά για τα δικά μας αμαρτήματα».

Νηστεύουμε επίσης για να μιμηθούμε τον Κύριό μας, ο Οποίος νήστευσε και Αυτός επί σαράντα ημερόνυχτα.

Απολυτίκιο

Σώσον, Κύριε, τον λαόν Σου και ευλόγησον την κληρονομίαν Σου,

νίκας τοις βασιλεύσι κατά βαρβάρων δωρούμενος

και το σον φυλάττων, δια του Σταυρού Σου, πολίτευμα.

Ήθη και έθιμα της ημέρας αυτής στην πατρίδα μας

Την ημέρα αυτή, κατά την οποία γιορτάζουν ο Σταύρος και η Σταυρούλα, σε αρκετές περιοχές της πατρίδας μας αναβιώνουν διάφορα ήθη και έθιμα, κρατώντας ζωντανή την προαιώνια ορθόδοξη παράδοσή μας.

Γεωργοί

Η γιορτή του Σταυρού έχει ιδιαίτερη σημασία για τους γεωργούς, καθώς αποτελεί την αφετηρία της νέας καλλιεργητικής χρονιάς, ενόψει της σποράς.

Οι γεωργοί φέρνουν στην εκκλησία μείγμα από τα δημητριακά που θα σπείρουν, για να δεχθούν την ειδική ευλογία του ιερέα: «Βλαστήσαι την γην, και δούναι σπέρμα το σπείροντι, και άρτον εις βρώσιν» («Ευχή επί ευλογήσει του σπόρου»).

Ναυτικοί

Την ημέρα του Σταυρού, οι ναυτικοί μας συνήθιζαν να σταματούν τα μακρινά τους ταξίδια με ιστιοφόρα, τηρώντας το λαϊκό απόφθεγμα: «Του Σταυρού, σταύρωνε και δένε».

Προζύμι

Με τον βασιλικό και τον Αγιασμό που παίρνουν από την εκκλησία, οι νοικοκυρές την ημέρα αυτή, συνηθίζουν να φτιάχνουν το προζύμι της νέας χρονιάς, που τα παλαιότερα χρόνια χρησιμοποιούσαν για να ζυμώνουν το ψωμί αλλά και τα πρόσφορα.

«Με τ΄ Σταυρού τον αγιασμό κάμνε το προζύμ’ για ούλο το χρόνο» συμβούλευαν οι μητέρες τις θυγατέρες τους.

Όταν ο Γεώργιος Μέγας, απεσταλμένος από την Ακαδημία Αθηνών, επισκέφτηκε το Κατάλακκο για να καταγράψει τα έθιμα της Λήμνου, οι Λημνιές του είπαν: «κάθε σπίτι, κάθε νοικοκυρά φέρνει ένα κουμάρ’ με νερό στην εκκλησιά, τ’ αφήνουν στη μέση της εκκλησίας, όπου γίνεται ο αγιασμός, και μετά το παίρνουν. Με τον αγιασμό αυτό κάνουν το προζύμι της χρονιάς, το κάνουν καινούργιο. Το παλιό το σβούν΄ το ζυμώνουν την τελευταία εβδομάδα».

Ακόμα και οι Τουρκάλες του νησιού ήθελαν να πάρουν αγιασμό και σταυρολούλουδα.

Τον βασιλικό που έπαιρναν από τον ιερέα, αρχικά τον χρησιμοποιούσαν για να σταυρώσουν το προζύμι και στην συνέχεια τον τοποθετούσαν μέσα σε ποτήρι με νερό ευελπιστώντας να βγάλει ρίζες για να τον ξαναφυτεύσουν σε γλάστρα.

Ήθη και έθιμα της ημέρας αυτής στην Γουμένισσα

Στην Γουμένισσα, την μεγάλη αυτή Δεσποτική εορτή την τιμούσαν, οι νοικοκυρές κυρίως, με αργία εργασιών.

Και στην Γουμένισσα, όπως και σε πολλά άλλα μέρη της πατρίδας μας, την παραμονή της εορτής της Υψώσεως του Τιμίου Σταυρού, κατά τον Εσπερινό, συνηθίζεται να πηγαίνουν οι πιστοί στους ναούς και να προσφέρουν βασιλικούς, είτε κλώνους, είτε ολόκληρες γλάστρες, για να τοποθετηθεί ανάμεσά τους ο Σταυρός κατά την Θεία Λειτουργία.

Πολλές νοικοκυρές το έχουν ως τάμα, να φροντίζουν στο σπίτι τους γλάστρες βασιλικού ήδη από την Άνοιξη, για να τους προσφέρουν την ημέρα αυτή στον Ναό.

Ανήμερα της εορτής, μετά την Θεία Λειτουργία, οι ευλογημένοι πλέον κλώνοι βασιλικού διανέμονται από τον ιερέα, μαζί με το αντίδωρο, ως ευλογία στους πιστούς. Αυτό γίνεται, όπως προαναφέραμε, για υπενθύμιση στους πιστούς του τρόπου και του σημείου στο οποίο βρέθηκε ο Σταυρός του Κυρίου μας.

Με τον Αγιασμό που παίρνουν την ημέρα αυτή από τους Ναούς και τους ευλογημένους κλώνους βασιλικού, ραντίζουν τα μέλη της οικογένειας και το σπίτι, για ευλογία.

Με τον Αγιασμό επίσης, ζυμώνουν το νέο προζύμι της χρονιάς σταυρώνοντάς το με τους κλώνους του βασιλικού, που πήραν από τον ιερέα.

Στην συνέχεια, τοποθετούσαν και τοποθετούν τους ευλογημένους κλώνους του βασιλικού σε ποτήρι με νερό, για να βγάλει ρίζες για να τον ξαναφυτέψουν σε γλάστρα, ενώ μέρος τους το φύλαγαν και το φυλάγουν στο εικονοστάσι του σπιτιού.