Η Επανάσταση του 1821 στην ευρύτερη περιοχή του Κιλκίς
Γράφει ο Χρήστος Καραθόδωρος
Με τον ερχομό των Οθωμανών Τούρκων (14ος αιώνας) και τους διωγμούς κατά των Ελλήνων, η περιοχή, αν και βρίσκεται σε παρακμή, αποκτά μία πολιτική σταθερότητα μετά τον 15ο αιώνα. Η μεταξουργία και υφαντουργία βρίσκονται σε άνθηση και παραχωρούνται σημαντικά προνόμια στην Γουμένισσα, την Γρίβα και τα γύρω χωριά.
Ο πληθυσμός της ευρύτερης περιοχής, αποτελείται κατά πλειοψηφία από Μουσουλμάνους Οθωμανούς. Κατά τους αγώνες των Ελλήνων για την απελευθέρωσή τους από τους Τούρκους στον 5ο και 6ο ενετοτουρκικό πόλεμο (1687 – 1715) στην Πελοπόννησο, συμμετείχαν οι κάτοικοι της περιοχής Μητροπόλεως Πολυανής, η σημερινή Παλαιά Δοϊράνη στα Σκόπια, όταν επίσκοπος ήταν ο Θεόκλητος Πολυείδης, γνωστός για τους χρησμούς του περί απελευθέρωσης.
Το 1716 επίσης, με την υποστήριξη της Αυστρίας, οι κάτοικοι της περιοχής του νομού Κιλκίς συμμετέσχον στην ενθουσιώδη εξέγερση της Μακεδονίας υπό τον μητροπολίτη Σιατίστης και Σισανίου, Ζωσιμά Ρούση. Ο Ελληνισμός της περιοχής, παρ’ ότι βρίσκεται σε δυσχερή θέση λόγω της γειτνίασης με τα οθωμανικά στρατιωτικά κέντρα, όπως των Γιαννιτσών και της Θεσσαλονίκης, προετοιμάστηκε για την Επανάσταση του 1821. Στη Μπογδάντσα που ανήκει σήμερα στα Σκόπια, λειτουργούσε Ελληνικό σχολείο ήδη από το 1800.
Μετά το ξέσπασμα της Επανάστασης στην Χαλκιδική, το Καλοκαίρι του 1821, συνελήφθησαν στη Θεσσαλονίκη δύο έμποροι από το Καφαντάρι, που ανήκει σήμερα στα Σκόπια, ο Ιωσήφ και ο Στάμος για συμμετοχή τους στη Φιλική Εταιρεία. Πρωτοπόρα στην εξέγερση των Ελλήνων ήταν η Μπογδάντσα που μάλιστα συμμετέσχε με ένα μέλος στην συγκρότηση της τριμελούς Επιτροπής Βορειομακεδόνων που αποτέλεσε επίσημο όργανο της Προσωρινής Διοίκησης της Ελλάδας υπό τον Αλέξανδρο Μαυροκορδάτο, τον Ιανουάριο του 1822 μετά την Α΄ Εθνοσυνέλευση της Επιδαύρου. Η εξέγερση της Μπογδάντσας όμως, καταπνίγηκε γρήγορα.
Οι Οθωμανοί Τούρκοι απάντησαν με ελέγχους σε σπίτια, στη Γουμένισσα κατασχέθηκαν 49 όπλα και οδηγήθηκαν στις φυλακές Θεσσαλονίκης οι μοναχοί της Μονής της Παναγίας. Ακολούθησαν βίαιοι εξισλαμισμοί, κυρίως σε Γρίβα, Κάρπη που τότε ονομαζόταν Τσερναρέκα και Καστανερή που τότε ονομάζονταν Μπαροβίτσα αλλά και βαριά φορολόγηση, όπως στο Φανάρι που τότε ονομαζόταν Σερεμετλί. Το 1822 νέες επαναστατικές κινήσεις σημειώθηκαν ενθαρρυμένες από την εξέγερση της Νάουσας και του Ολύμπου. Ξεσηκώθηκαν το Κιλκίς, η Στρώμνιτσα, η Γευγελή, το Πολύκαστρο που τότε ονομάζονταν Καρασούλι, με τα γύρω χωριά τους. Διεξήχθησαν αρκετές μάχες με ισχυρές Τουρκικές δυνάμεις που τελικά οδήγησαν στην ήττα των επαναστατών.
Από τους αγωνιστές του 1821 της περιοχής του Κιλκίς, λίγοι έχουν διασωθεί. Κυριότερος ήταν ο Ζαφείριος Σταματιάδης από την Ειδομένη που τότε ονομάζονταν Σέχοβο. Ο Ζαφείριος Σταματιάδης μετά την ήττα των Ελλήνων στην περιοχή έσπευσε στον Όλυμπο και ενώθηκε με το σώμα του Μήτρου Λιακόπουλου. Πολέμησε στη Χαλκιδική και από ‘κεί στο σώμα του Διαμαντή Νικολάου, στη Νάουσα, στον Κολινδρό, στην Καστανιά, στη Σκιάθο, στην Σκόπελο και στην Εύβοια. Στη συνέχεια επέστρεψε στην Ειδομένη και χειροτονήθηκε παπάς. Οι απόγονοί του υιοθέτησαν το επώνυμο Παπαζαφειρίου. Αναφέρεται επίσης, ο κλεφταρματωλός Δημήτριος Τσώρας από την περιοχή του Πάικου, ο οποίος πολεμούσε στον Όλυμπο και πολλοί νέοι έσπευσαν να καταταχθούν στο σώμα του.
Οι εξεγέρσεις των Ελλήνων της περιοχής προκάλεσαν μεγάλη αναστάτωση στις Τουρκικές αρχές που κατάφεραν μόλις το 1824 να καταπνίξουν πλήρως την Ελληνική δράση, καταστρέφοντας και λεηλατώντας ως αντίποινα, την Ειδομένη, τα Μικρά Λιβάδια που τότε ονομάζονταν Καλύβια, το Πολύκαστρο, το Κάστρο που τότε ονομάζονταν Αρτζάν, τα Σουλτογιανναίικα που τότε ονομάζονταν Καλίνοβο, τον Άσπρο που τότε ονομάζονταν Αμάτοβο, το Κιλκίς και το Λαγκαδοχώρι που τότε ονομάζονταν Τσιφλίκ Μαχαλά.
Η περιοχή συνεχίζει να βρίσκεται σε αναβρασμό, ενώ το 1828 μαστίζεται από επιδρομές Τουρκαλβανών ληστών. Από τότε ο Ελληνισμός της περιοχής συρρικνώθηκε ανεπανόρθωτα, καθώς άρχισαν να εγκαθίστανται Βούλγαροι αγροτοεργάτες προκειμένου να καλύψουν το κενό στα τσιφλίκια που τότε ανήκαν στον Γιουσούφ Μουχλίς πασά, γιο του Ισμαήλ μπέη από τις Σέρρες.
Η συμμετοχή των Ελλήνων της περιοχής Κιλκίς και Παιονίας στην Επανάσταση του 1821, δεν απέφερε καρπούς, αλλά αναπτέρωσε το φρόνημα του ντόπιου Ελληνισμού που επαγρυπνούσε συμμετέχοντας αργότερα στις Μακεδονικές Επαναστάσεις του 1854, του 1878, του 1896 και τελικά στο Μακεδονικό Αγώνα που οδήγησε στους Βαλκανικούς Πολέμους και την απελευθέρωση της περιοχής από Τούρκους και σλάβους το 1912 και 1913. Το τίμημα βέβαια ήταν βαρύ, καθώς ο Ελληνισμός επί έναν αιώνα σταδιακά συρρικνωνόταν και το φως της ελευθερίας βρήκε την περιοχή σχεδόν ερειπωμένη και τον Ελληνισμό σε τραγική κατάσταση.