Burn-out (σύνδρομο επαγγελματικής εξουθένωσης): Πρόληψη και αντιμετώπιση

Το σύνδρομο επαγγελματικής ή, αλλιώς, ψυχοσωματικής, εξουθένωσης, είναι μια κατάσταση σωματικής και ψυχικής εξάντλησης, στην οποία ο επαγγελματίας αναπτύσσει μιάν αρνητική εικόνα για τον εαυτό του και χάνει το ενδιαφέρον και τα θετικά συναισθήματα που έτρεφε για την εργασία του, τους συναδέλφους και τους πελάτες του. Παρουσιάζεται συνήθως σε επαγγελματίες σε χώρους υγείας (ιατροί, νοσηλευτές), σε όσους έρχονται σε στενή επαφή με τον ανθρώπινο πόνο (ψυχολόγοι, κοινωνικοί λειτουργοί) αλλά και σε εργαζόμενους στην εκπαίδευση (δάσκαλοι, καθηγητές).

Συνδέεται με την εμφάνιση μιας σειράς σωματικών, ψυχολογικών και συμπεριφορικών συμπτώματα. Πιό συγκεκριμένα, πολλά από τα σωματικά συμπτώματα του συνδρόμου είναι και τα ακόλουθα:
-Σωματική εξάντληση/κούραση
-Κατάθλιψη
-Αυπνία/Υπερυπνία
-Πονοκέφαλοι
-Υπερένταση
-Αδύναμο ανοσοποιητικό σύστημα (συχνές και παρατεταμένες ασθένειες)
-Αύξηση/μείωση βάρους
-Αναπνευστικά προβλήματα

Δεν είναι, όμως, λίγα και τα ψυχολογικά συμπτώματα του φαινομένου. Ο επαγγελματίας που έρχεται αντιμέτωπος με το σύνδρομο επαγγελματικής εξουθένωσης εμφανίζει, πολύ συχνά, ευερεθιστότητα και έλλειψη υπομονής, με αποτέλεσμα να έρχεται σε σύγκρουση με συναδέλφους, με την οικογένεια αλλά και με το φιλικό του περιβάλλον. Γίνεται, συνήθως, πιο απαθής, κυνικός και έχει, εμφανώς πιό αρνητική διάθεση, σε σχέση με το παρελθόν. Γενικότερα, ο εργαζόμενος βιώνει τη συναισθηματική εξάντληση, την έλλειψη συναισθηματικού ελέγχου και τη μειωμένη αυτοπεποίθηση και αυτοεκτίμηση.

Παράλληλα, το στρες, ο εκνευρισμός, η ανησυχία και η αδυναμία λήψης αποφάσεων με νηφαλιότητα είναι ψυχολογικά συμπτώματα που ταλανίζουν και, ουσιαστιώς, παγιδεύουν τον επαγγελματία υγείας, δημιουργώντας του ένα συναίσθημα αδιεξόδου. Πολύ συχνό φαινόμενο ενός burn-out, είναι η εμφάνιση κατάθλιψης ή, απλώς, καταθλιπτικών συμπτωμάτων.

Τέλος, αξίζει να αναφέρουμε και τα συμπεριφορικά συμπτώματα του συνδρόμου, μερικά από τα οποία είναι:
-Χαμηλή εργασιακή απόδοση
-Έλλειψη ικανοποίησης και ευχαρίστησης
-Συνεχή και έντονα παράπονα για την εργασία
-Συχνή χρήση φαρμακευτικών ουσιών
-Υπερβολική χρήση αλκοόλ και καφεΐνης
-Αδυναμία συγκέντρωσης
-Ακαμψία στη σκέψη και αντίσταση στην αλλαγή
-Αδυναμία καθορισμού στόχων και προτεραιοτήτων
-Εργασιομανία

Κατά το 1980, γίνεται μια αξιόλογη προσπάθεια να περιγραφεί η εξελικτική πορεία του συνδρόμου, λαμβάνοντας υπόψιν ότι η επαγγελματική εξουθένωση δεν εμφανίζεται ξαφνικά στον επαγγελματία αλλά ακολουθεί κάποια στάδια ανάπτυξης (Εντελβιχ και Μπροτζκυ, 1980).

Έτσι, λοιπόν, στην πρώτη φάση, στο λεγόμενο στάδιο του ενθουσιασμού, ο- συνήθως- πρωτοδιοριζόμενος επαγγελματίας αναλαμβάνει τη δουλειά του γεμάτος φιλοδοξίες, γεμάτος προσδοκίες από τον εαυτό του, τους άλλους, τους συναδέλφους του, ακόμα και από την πολιτεία. Αφιερώνει χρόνο, κόπο, ενέργεια, κάνοντας τη δουλειά τρόπο ζωής, προσδοκώντας να αντλήσει από αυτήν τη μέγιστη ανταμοιβή και ικανοποίηση. Αναλώνει ατελείωτες ώρες άμισθης εργασίας, έχοντας την πεποίθηση πως θα φέρει την αλλαγή σε όλα. Κλείνει ερμητικώς τα αυτιά του σε όλους τους έμπειρους και παλαιότερους συναδέλφους, που τον νουθετούν και τον «γειώνουν», σε όλους αυτούς που παραθέτουν τις δικές τους άκαρπες προσπάθειες.

Και ύστερα, συναντάται με την αμφισβήτηση, την αμφιβολία και την αδράνεια. Στο στάδιο αυτό, ο εργαζόμενος αρχίζει να συνειδητοποιεί τη δυσαναλογία ανάμεσα στο χρόνο και στον κόπο που αφιερώνει και στην ικανοποίηση που παίρνει από τη δουλειά του. Αρχίζει να αμφισβητεί τον εαυτό του, τις ικανότητές του, τις γνώσεις του, παίρνει μέρος σε μερικά έκτακτα σεμινάρια κατάρτισης, αναλαμβάνει μερικές δουλειές ακόμη.

Με την πάροδο του χρόνου, η απογοήτευση παίρνει τη θέση της πρωταρχικής εξιδανίκευσης των πάντων. Αρχίζει να ενοχλείται που η προσφορά του δεν αναγνωρίζεται, παραπονιέται για το χαμηλό μισθό του, το εξαντλητικό του ωράριο, την έλλειψη υποστήριξης από τους συναδέλφους του.
Κάπου εδώ, φτάνει στο στάδιο της απογοήτευσης και της ματαίωσης. Ο επαγγελματίας αναρωτιέται αν αξίζει τελικά να δουλεύει, να αγχώνεται και να προσπαθεί. Νιώθει παγιδευμένος, διαψευσμένος, αναθεωρεί στόχους, παίρνει συναισθηματική απόσταση από τους ασθενείς του αλλά και από άτομα του περιβάλλοντός του. Βιώνει το αδιέξοδο και την κατάθλιψη, καθώς πιστεύει ότι οι προσπάθειές του είναι μάταιες.
Αξίζει να σημειωθεί, ότι το σύνδρομο επαγγελματικής εξουθένωσης μπορεί να οδηγήσει τον άνθρωπο στο να επενδύει την ελάχιστη ενέργεια στην δουλειά του, να αγνοεί τις ανάγκες των ασθενών του και να αποφεύγει κάθε είδους καινοτομία ή αλλαγή (τέταρτο στάδιο.

Το σύνδρομο επαγγελματικής εξουθένωσης, όπως ήδη έχουμε πει, έχει ποικίλες επιδράσεις στη ζωή του εργαζόμενου. Η έγκαιρη αναγνώριση και πρόληψη του φαινομένου είναι υψίστης σπουδαιότητας, μιας και το σύνδρομο αυτό μπορεί να επηρεάσει σημαντικά την υγεία του εργαζόμενου και την ποιότητα ζωής του.
Ο επαγγελματίας έχει την τάση να αγνοεί ενδείξεις ή συμπτώματα κούρασης ή εξάντλησης, πιστεύοντας ότι «αντέχει» και ότι μπορεί να φροντίσει επαρκώς τον εαυτό του, υπερεκτιμώντας, με τον τρόπο αυτό, τις δυνάμεις του. Η έγκαιρη αναγνώριση των συμπτωμάτων και η επίγνωση της ψυχικής και σωματικής του κατάστασης, μέσα από την αυτοπαρατήρηση, αφουγκραζόμενος τις ανάγκες και τις επιθυμίες του, κρατούν τον επαγγελματία υγείας μακριά από την ψυχοσυναισθηματική εξάντληση.

Η ερευνητική δραστηριότητα γύρω από το «burn-out» κατέδειξε, ότι η ενασχόληση του επαγγελματία με ενδιαφέροντα και δραστηριότητες που του παρέχουν τη δυνατότητα να δημιουργήσει, να εκτονωθεί και να ξεφύγει από την καθημερινότητα και τη ρουτίνα, είναι σημαντική για την ψυχική του ισορροπία.
Επομένως, η συμμετοχή σε δραστηριότητες που δε σχετίζονται με την εργασία και που μας προσφέρουν ευχαρίστηση, όπως το διάβασμα, τα αθλήματα, η μουσική, το θέατρο κα. μπορεί να είναι ιδιαίτερα βοηθητική.
Παράλληλα, υιοθετώντας έναν υγιή τρόπο ζωής, υγιεινή διατροφή, σωματική άσκηση, μείωση του καπνίσματος και της κατανάλωσης αλκοόλ, επάρκεια ύπνου, μπορούμε να προλάβουμε την εμφάνιση του συνδρόμου. Επίσης, ο επαγγελματίας μπορεί να χρησιμοποιήσει μία σειρά από τεχνικές χαλάρωσης, όπως γιόγκα, ρεφλεξολογία κ.α. μέσα στο πλαίσιο της αυτό-φροντίδας και της κάλυψης εσωτερικών αναγκών και επιθυμιών.

Τα όρια ανάμεσα στην προσωπική και επαγγελματική μας ζωή γίνονται, ορισμένες φορές, δυσδιάκριτα, ιδίως όταν αφιερώνουμε πολύ χρόνο στη δουλειά μας. Θέτοντας σαφή και ξεκάθαρα όρια, ανάμεσα στην εργασία και την προσωπική ζωή, ο επαγγελματίας μπορεί επιτύχει την προάσπιση της υγείας του.

Σημαντικό ρόλο στην πρόληψη του συνδρόμου επαγγελματικής εξουθένωσης έχει και η κατάρτιση του επαγγελματία. Ειδικότερα, για τον επαγγελματία ψυχικής υγείας, η εκπαίδευση σε τεχνικές επικοινωνίας και στην ανάπτυξη ικανοποιητικών διαπροσωπικών σχέσεων, όπως η ατομική ή ομαδική ψυχοθεραπεία, αποτρέπει την εμφάνιση ενός burn-out.

Επίσης, η καλή συνεργασία και η υγιής επικοινωνία, με συνεργάτες και συναδέλφους, η καλή οργάνωση εργασίας και η ύπαρξη ενός –έστω άτυπου- υποστηρικτικού δικτύου, αποτελούν ισχυρές προϋποθέσεις για τη σθεναρή αντίσταση των επαγγελματιών στον κίνδυνο επαγγελματικής εξουθένωσης.
Τέλος, ένας από τους σημαντικότερους τρόπους προάσπισης της ψυχοσυναισθηματικής ισορροπίας του ψυχοθεραπευτή είναι η ατομική του εποπτεία ή η συμμετοχή του σε ομάδες εποπτείας σε τακτική βάση. Με τον τρόπο αυτό, ο επαγγελματίας λαμβάνει στήριξη, εκτονώνει την εργασιακή ένταση και βρίσκει εναλλακτικούς τρόπους αντιμετώπισης προβλημάτων που αφορούν τη δουλειά του.