Ανδρέας Αγτζίδης: Η τελευταία μάχη της Κατοχής

“Μόλις κυκλοφόρησε το νέο βιβλίο του πατέρα μου. Το προηγούμενο, ένα σύνολο κειμένων για τα εκπαιδευτικά, τα παιδαγωγικά το γλωσσικό ζήτημα, καθώς και άρθρων για κοινωνικά και ιστορικά ζητήματα εκδόθηκε πριν από δύο χρόνια από τον εκδοτικό οίκο Historical Quest.

Στο νέο βιβλίο αναδεικνύει μια από τις πλέον άγνωστες πλευρές της Κατοχής. Τη μάχη που έγινε στο Κιλκίς μεταξύ των δυνάμεων του ΕΛΑΣ και των δωσιλογικών ομάδων που οι Γερμανοί εγκατάλειψαν κατά την αποχώρησή τους από την Ελλάδα. Η Μάχη του Κιλκίς της 4ης Νοεμβρίου του 1944 υπήρξε μια από τις πλέον αιματηρές συγκρούσεις περί την περίοδο της ναζιστικής Κατοχής και μια από τις πλέον άγνωστες και αδιερεύνητες. Άφησε ως κληρονομιά τον απόλυτο διχασμό, που σε τοπικό επίπεδο «ξεπεράστηκε» με τη σιωπή και τους μονολόγους των πολιτικών επιγόνων των πρωταγωνιστών….

Το βιβλίο αυτό αποτελεί την παρακαταθήκη του στην ιστορική μνήμη μέσα από τη βιωματική συμμετοχή στα μεγάλα γεγονότα -που καθόρισαν την ελληνική ιστορία από τη δεκαετία του ’40 και εντεύθεν- και την επιμελή μελέτη της σχετικής πλούσιας βιβλιογραφίας. Με τα κείμενά του στον τοπικό Τύπο κατά τις τελευταίες δύο δεκαετίες, προσπάθησε να καταγράψει αφενός την ιστορία του τόπου του κατά τα κρίσιμα εκείνα χρόνια του Μεσοπολέμου και ειδικότερα της δεκαετίας του ’40 και να παρουσιάσει αφετέρου το ιστορικό πλαίσιο εντός του οποίου συνέβησαν τα επίμαχα γεγονότα.

Στο συνέχεια παραθέτω την εισαγωγή που έγραψα:

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Η Μάχη του Κιλκίς της 4ης Νοεμβρίου του 1944 υπήρξε μια από τις πλέον αιματηρές συγκρούσεις περί την περίοδο της ναζιστικής Κατοχής και μια από τις πλέον άγνωστες και αδιερεύνητες. Άφησε ως κληρονομιά τον απόλυτο διχασμό, που σε τοπικό επίπεδο «ξεπεράστηκε» με τη σιωπή και τους μονολόγους των πολιτικών επιγόνων των πρωταγωνιστών.

Η πρώτη απόπειρα σοβαρής δημόσιας διαπραγμάτευσης του θέματος έγινε 73 χρόνια μετά, σε μια σημαντική επετειακή εκδήλωση που οργανώθηκε στις 2 Δεκεμβρίου του 2017 από τον «Όμιλο για την Ιστορία και τον Πολιτισμό του ν. Κιλκίς» σε συνεργασία με τη Δημόσια Κεντρική Βιβλιοθήκη της πόλης. Η εκδήλωση αυτή είχε ιδιαίτερο ενδιαφέρον γιατί για πρώτη φορά από το 1944 κλήθηκαν να λάβουν μέρος τόσο τοπικοί ιστορικοί όσο και ακαδημαϊκοί, οι οποίοι μελετούν τη συγκεκριμένη περίοδο και ανήκουν σε διαφορετικές ερμηνευτικές σχολές. Με μια έννοια, εκείνη η εκδήλωση υπήρξε αποτέλεσμα της προσπάθειας για αναζήτηση των απαραίτητων παραμέτρων που θα έπρεπε να προστεθούν στην εξίσωση της τραγωδίας της ΄΄τελευταίας μάχης της Κατοχής΄΄.

Στην εκδήλωση αυτή συμμετείχε ως ομιλητής και ο Ανδρέας Αγτζίδης –δύο μήνες πριν τον απροσδόκητο θάνατό του. Bασικός κορμός του βιβλίου είναι η εισήγησή του σε εκείνο το συνέδριο.

Το βιβλίο αυτό αποτελεί την παρακαταθήκη του στην ιστορική μνήμη μέσα από τη βιωματική συμμετοχή στα μεγάλα γεγονότα -που καθόρισαν την ελληνική ιστορία από τη δεκαετία του ’40 και εντεύθεν- και την επιμελή μελέτη της σχετικής πλούσιας βιβλιογραφίας. Με τα κείμενά του στον τοπικό Τύπο κατά τις τελευταίες δύο δεκαετίες, προσπάθησε να καταγράψει αφενός την ιστορία του τόπου του κατά τα κρίσιμα εκείνα χρόνια του Μεσοπολέμου και ειδικότερα της δεκαετίας του ’40 και να παρουσιάσει αφετέρου το ιστορικό πλαίσιο εντός του οποίου συνέβησαν τα επίμαχα γεγονότα.

Η δημόσια παρέμβασή του χρονολογείται από την εποχή του «Ανένδοτου» του 1965-1966, όταν η Αποστασία, που προκάλεσε η μοναρχία, δημιούργησε μια μεγάλη πολιτική κρίση στην Ελλάδα. Τότε με τα κείμενά του στην τοπική εφημερίδα του Κιλκίς Ο Κυρίαρχος Λαός, στηλίτευσε το βασιλικό πραξικόπημα και την αντιδημοκρατική εκτροπή. Οδηγός του σ’ όλες τις δημόσιες παρεμβάσεις υπήρξε μια ρήση του λογοτέχνη και ιστορικού Δημήτρη Φωτιάδη: «Όλοι όσοι κρατάμε στο χέρι μια πένα, μια σμίλη, ένα χρωστήρα, έχουμε την υποχρέωση ν’ αφήσουμε κληρονομιά σ’ εκείνους που θα έρθουν, τα λαμπρά και αθάνατα κατορθώματα της γενιάς μας.»

Ο Ανδρέας Αγτζίδης υπήρξε ένα ελεύθερο, ανήσυχο και ακηδεμόνευτο πνεύμα, που τολμούσε χωρίς φόβο να διατυπώνει δημόσια την άποψή του και να παρεμβαίνει στο δημόσιο διάλογο όταν το ένοιωθε αναγκαίο, υποστηρίζοντας πάντα τις θέσεις του με στέρεα επιχειρήματα που βασίζονταν στη γνώση, που αποκτήθηκε με συστηματική μελέτη. Είχε βαθύτατη συναίσθηση της κοινωνικής ευθύνης που έχουν οι διανοούμενοι, αυτοί που γνωρίζουν, ώστε να μεταδώσουν αφενός το σύνολο των πληροφοριών που κατέχουν και αφετέρου να συμβάλουν στη διαμόρφωση ορθών κριτηρίων στη νέα γενιά.

Όπως διακηρύσσει και ο ίδιος: «Η ιστορική αλήθεια πρέπει και επιβάλλεται να λέγεται ολόκληρη, όσο πικρή κι αν είναι. Δεν είναι φανατισμός, δεν είναι εμπάθεια όταν αναφέρεσαι σε παρελθόντα ιστορικά γεγονότα. Αντιθέτως είναι υποχρέωση, οι νέες γενιές να γνωρίζουν το παρελθόν στις αληθινές του διαστάσεις. Χωρίς το αληθινό παρελθόν δεν μπορεί να υπάρξει ένα γνήσιο καθαρό παρόν και μέλλον.

Αν δεν γνωρίζεις τα αληθινά γεγονότα του παρελθόντος, πώς θα μπορέσεις να οικοδομήσεις ένα σωστό παρόν και μέλλον;

Πώς θα μπορέσεις να διορθώσεις τα κακώς κείμενα όταν μαθαίνεις διαστρεβλωμένη την ιστορική αλήθεια του παρελθόντος; Και πώς τα παθήματα θα γίνουν μαθήματα;

Τι μαθήματα θα πάρεις από ένα παραποιημένο ιστορικό γεγονός του παρελθόντος; Μπορεί η σκοπιμότητα να σκεπάσει την αλήθεια; Και τότε, τι παρόν και μέλλον θα οικοδομηθεί;

Όχι! Η αλήθεια πρέπει πάση θυσία να είναι εντελώς απαλλαγμένη από κάθε μικροπολιτική ή όποια άλλη σκοπιμότητα, όσο κι αν αυτή πονά ή αποκαλύπτει αθλιότητες.

Όταν παρουσιάζεις τα ιστορικά γεγονότα, χωρίς το περίβλημα της σκοπιμότητας δεν ξύνεις πληγές, αλλά αποκαθιστάς την αλήθεια. Και όταν αποκαθιστάς την αλήθεια δεν κινείσαι από εμπάθεια και φανατισμό αλλά από την απέραντη αγάπη προς αυτήν.…»

Ακριβώς για αυτό, σε κάθε του κείμενο τονίζει τα θετικά της περιόδου που έζησε και μελέτησε και αναδεικνύει τις στρεβλώσεις και τα αρνητικά. Γράφει για τον κάθε απροκατάληπτο παρατηρητή ότι: «..άλλοτε μεν θα αισθάνεται περισσή υπερηφάνεια για τους επικούς αγώνες και άλλοτε πικρία και απογοήτευση για τραγικά γεγονότα και ασυγχώρητα λάθη, που ο σύντροφος εξόντωνε το σύντροφο…»

Η θέση του ήταν ξεκάθαρη επειδή ακριβώς συμμετείχε στην Εθνική Αντίσταση μέσα από τις γραμμές της ΕΠΟΝ και είχε βιώσει το δημοκρατικό της πνεύμα –που τόσο διαστρεβλώθηκε από τους νικητές του Εμφυλίου : «Πραγματικός δημοκράτης μπορεί να είναι ο κάθε πολίτης, που καθημερινά δίνει μαθήματα αλληλοσεβασμού, αγάπης, αλληλεγγύης. Και με τις γνώσεις του, τις πράξεις του, το ήθος του στηρίζει την πατρίδα και υπερασπίζεται τις δημοκρατικές ελευθερίες, τους δημοκρατικούς και κοινωνικούς θεσμούς.»

Η θεώρησή του, η πολιτική του θέση, όπως και η στάση ζωής που είχε επιλέξει ήταν σαφείς: «Να αγωνιστούμε όλοι μαζί να κάνουμε τη δημοκρατία μας καλύτερη, πιο δίκαιη και να σέβεται ο καθένας την ελευθερία του άλλου. Όσο δε σέβεται κανείς τη διαφορετικότητα των ιδεών, κινείται στη σφαίρα της τυραννίας και καταλαμβάνεται από το σύνδρομο της ‘‘δικτατορίας΄΄. Αλλά οι ελεύθεροι άνθρωποι δεν κάνουν επιλογή τυράννων, απορρίπτουν την τυραννία.»

Όπως πολύ σαφής ήταν και η θέση του για τους πολιτικούς και τα κριτήρια που έπρεπε να πληρούν: «Η αλαζονεία είναι ένα απ΄το πιο φοβερά ελαττώματα των ανθρώπων και οπωσδήποτε πρέπει να αποφεύγεται και να καταδικάζεται. Το ελάττωμα αυτό το τόσο φοβερό εμφανίζεται κυρίως κατά την εξάσκηση οποιασδήποτε εξουσίας -από της πιο μικρής έως της πιο μεγάλης και ανώτατης εξουσίας… Οι ανθρωποι που επιδιώκουν να ασχοληθούν με τα κοινά πρέπει να είναι απαλλαγμένοι από το απαίσιο σαράκι της αλαζονείας.»

Η δομή του βιβλίου

Στο πλούσιο αρχείο που άφησε ο Ανδρέας Αγτζίδης στους επιγόνους του, υπάρχει μια πλήρης βιβλιοθήκη για τα γεγονότα της Κατοχής και του Εμφυλίου, μαζί με μια επίσης πλούσια συλλογή βιβλίων που αφορούν την εκπαίδευση και το γλωσσικό ζήτημα. Τα χειρόγραφά του περιλαμβάνουν θέματα ιστορικά, τοπικά και ευρύτερα, εκπαιδευτικά, επετειακά. Ο τρόπος γραφής σχετίζεται άμεσα με την επαγγελματική του εμπειρία ως εκπαιδευτικού και πολλές φορές εξ αυτού έχει το ύφος επετειακού κειμένου.

Το βασικό κείμενο αυτής της έκδοσης είναι η ίδια η μάχη που έγινε στο Κιλκίς μεταξύ του ΕΛΑΣ και των δωσιλογικών ομάδων. Το κείμενο χαρακτηρίζεται από πληρότητα, εφόσον περιγράφεται το πλαίσιο της εποχής με απαρχή τον ελληνο-ιταλικό πόλεμο και την επακολουθήσασα Κατοχή από Γερμανούς, Ιταλούς και Βούλγαρους. Ο συγγραφέας παρουσιάζει τον τρόπο οργάνωσης της πολύμορφης Εθνικής Αντίστασης και δίνει ιδιαίτερη έμφαση στις διαδικασίες συγκρότησης των δωσιλογικών ομάδων, είτε των περί τους Κουϊσλιγκ της Αθήνας, είτε τους ελεγχόμενους κατευθείαν από τις γερμανικές αρχές Κατοχής στη Βόρεια Ελλάδα [Κωνσταντίνος Παπαδόπουλος του Κιλκίς, Μιχάλης Παπαδόπουλος-Μιχάλαγας της Κοζάνης, Κυριάκος Παπαδόπουλος (Κισά-μπατζακ) της Πιερίας, Δάγκουλας, Βήχος, Πούλος κ.ά.] Επικεντρώνει την ανάλυση του δωσιλογικού φαινομένου στη δράση του κατά την τελευταία χρονιά της Κατοχής, σε συνεργασία με τους Ναζί.

Παρατίθενται επίσης και κάποια κείμενα που εμπεριέχουν μαρτυρίες και είναι σε μεγάλο βαθμό απόρροια της προσωπικής εμπειρίας του συγγραφέα. Στα κείμενα αυτά παρουσιάζεται η αντανάκλαση των γεγονότων εκείνης της εποχής στο Κιλκίς και συνδέoνται απολύτως με την επόμενη περίοδο από την Μάχη, όταν μετα τη Συνθήκη της Βάρκιζας (12 Φεβρουαρίου 1945) επιβλήθηκε πανελλαδικώς ένα κλίμα αφόρητης τρομοκρατίας κατά των παλαιών αγωνιστών της Εθνικής Αντίστασης. Μια τρομοκρατία, που βασίστηκε σε μεγάλο βαθμό στην αξιοποίηση των δωσίλογων της Κατοχής μέσω του μετασχηματισμού τους σε εθνικόφρονες πολίτες και επί της ουσίας άνοιξε τον δρόμο για τον Εμφύλιο Πόλεμο (1946-1949).

Επίσης, με τα κείμενα αυτά αποσαφηνίζεται το περιεχόμενο των γεγονότων καθώς και το ιδεολογικό στίγμα που χαρακτηρίζει κάθε ξεχωριστή εποχή. Έτσι, απαντώντας στη μυθολογία που καλλιεργείται από όλες τις πλευρές του πολιτικού φάσματος ξεκαθαρίζει την ταυτότητα του ΕΑΜ-ΕΛΑΣ στην Κατοχή, καθώς και του Δημοκρατικού Στρατού Ελλάδας (ΔΣΕ) του Εμφυλίου. Για το πρώτο υποστηρίζει και αποδεικνύει ότι ο χαρακτήρας υπήρξε αδιαπραγμάτευτα εθνικοαπελευθερωτικός. Ενώ καθαρά κομμουνιστική ήταν η ουσία και η στόχευση του ΔΣΕ. Αμφισβητεί παράλληλα ότι ο αγώνας του ΔΣΕ είχε ταξικό περιεχόμενο, καθόσον δεν αντιστοιχούσε στα ταξικά μοντέλα του μαρξισμού-λενινισμού. Αντιθέτως ήταν ένα κομμουνιστικό κίνημα που βασίστηκε αποκλειστικά στην αγροτική τάξη και υπήρξε απόρροια της πίεσης και της τρομοκρατίας που χαρακτήρισε την μεταβαρκιζιανή περίοδο.

Πολύ ενδιαφέρον έχει η περιοδολόγηση της δεκαετίας του ‘40 που δημοσιεύεται στο τέλος του κειμένου, όπου με σαφήνεια διευκρινίζονται οι ξεχωριστές φάσεις εντός της δεκαετίας του ΄40.

Γιατί η Μάχη;

Ένα από τα ιστορικά γεγονότα που καταχωρήθηκαν στη μνήμη του Ανδρέα Αγτζίδη ως κορύφωση της περιόδου της Κατοχής, υπήρξε η Μάχη μεταξύ του ΕΛΑΣ και των ένοπλων δωσιλογικών δυνάμεων που έγινε στο Κιλκίς στις 4 Νοεμβρίου του 1944. Και αυτό, γιατί ήταν το επιστέγασμα μιας σκληρής σύγκρουσης που είχε υπάρξει έως εκείνη τη στιγμή στον κατεχόμενο ελληνικό χώρο, όπου από τη μια ήταν οι κατοχικές δυνάμεις (Γερμανοί, Ιταλοί και Βούλγαροι) μαζί με τους συνεργάτες τους, ένοπλους και μη, και από την άλλη η πολύμορφη Αντίσταση. Επιπλέον η Μάχη αυτή αποτελεί ένα από τα πλέον άγνωστα γεγονότα στην ιστορία της Κατοχής και έως σήμερα παραμένει ως ζήτημα ταμπού στην ίδια την ιστορική μνήμη των κατοίκων αυτής της κατεξοχήν προσφυγικής περιοχής.

Το θέμα αυτό τον απασχόλησε έντονα, γιατί υπήρξε αυτόπτης μάρτυς. Και γι αυτό προσπάθησε να περιγράψει και να αφήσει τη μαρτυρία του στους ιστορικούς του μέλλοντος. Ο ίδιος έζησε τα γεγονότα εκείνα από κοντά. Από μαθητής εντάχθηκε στην ΕΠΟΝ, ενώ κατά την τελευταία περίοδο της Κατοχής επιστρατεύτηκε στον εφεδρικό ΕΛΑΣ. Όσον αφορά την μάχη καθ’ εαυτήν, δεν έλαβε μέρος. Την έζησε ως 18χρονος, όταν μεταφέρθηκαν στην πόλη του Κιλκίς από τα έμπεδα εκπαίδευσης, οι επιστρατευμένοι νέοι για να συμμετάσχουν στις διαδικασίες της επόμενης μέρας και στην αποκατάσταση της κοινωνικής λειτουργίας της πόλης. Εκείνες τις στιγμές του θριάμβου της Αντίστασης με την κατίσχυση επί του δωσιλογισμού, έζησε και το σκοτεινό πρόσωπο της αντεκδίκησης. Όσο ο λόγος του είναι καταγγελτικός για τον δωσιλογισμό, άλλο τόσο στιγματίζει τα όσα μη επιτρεπτά έγιναν την επόμενη μέρα της Μάχης.

Ας προσπαθήσουμε να αναπλάσουμε μέσα από τις κατά καιρούς αφηγήσεις και συνεντεύξεις του ιδίου, εκείνες τις συνθήκες που από το Μεσοπόλεμο οδήγησαν στις πολιτικές και ιδεολογικές εκφράσεις και εντάσεις κατά την περίοδο της Κατοχής,.

………..

Ποιοι ευθύνονται για τον Εμφύλιο

Ο Ανδρέας Αγτζίδης έχει μια ξεκάθαρη ματιά για τα γεγονότα, αναδεικνύοντας το ευρύτερο πλαίσιο. Τα συμπεράσματά του συνάγονται από αυτήν ακριβώς την πρόταξη της ΄΄μεγάλης εικόνας΄΄. Ιδιαίτερο βάρος δίνει στα κείμενα της εποχής, από τα οποία προκύπουν οι στόχοι και τα όρια. Γράφει: «Εάν από την αρχή του αγώνα έθετε ως στόχο την κατάληψη της εξουσίας, η ΕΑΜική ηγεσία και το ΚΚΕ δεν θα λάβαιναν μέρος στη διάσκεψη του Λιβάνου στις 17 Μαϊου 1944 και δεν θα υπέγραφαν τη σχετική συμφωνία, που αφορούσε στην απελευθέρωση της Ελλάδας με κυβέρνηση εθνικής ενότητας.

Δεν θα πήγαιναν ούτε στη διάσκεψη της Καζέρτας, που έγινε στις 26 Σεπτεμβρίου 1944 και έθεταν τις δυνάμεις τους υπό τις διαταγές του Βρετανού στρατηγού Σκόμπυ, τη στιγμή που κατείχαν ολόκληρη την επικράτεια, εκτός από το κέντρο της πρωτεύουσας…. Αυτή η κατασκευασμένη προπαγάνδα, σκόπιμη και δόλια, των μυστικών υπηρεσιών, οδήγησε την αγγλική κυβέρνηση στην ανοιχτή παρέμβαση στα εσωτερικά της χώρας μας, διαρκούσης ακόμα της Κατοχής από τα μέσα του 1943, προσπαθώντας να θέσει σε πλήρη υποταγή το εαμικό κίνημα αντίστασης, φτάνοντας μέχρι την ένοπλη σύγκρουση με τον ΕΛΑΣ τον Δεκέμβριο του 1944»

Θεωρεί ότι οι αιτίες και οι δυνάμεις που οδήγησαν στην εμφύλια σύγκρουση μπορούν να ανιχνευτούν τόσο στα συμφέροντα της Μεγάλης Βρετανίας, όσο και της προπολεμικής τάξης πραγμάτων που επιχείρησε και πάλι να κυριαρχήσει στη μεταπολεμική Ελλάδα, εξοντώνοντας τις λαϊκές κατακτήσεις που έγιναν την περίοδο της Κατοχής χάρη στην Εθνική Αντίσταση: «Αυτή η αποδοχή από το λαό της νέας ζωής εθορύβησε τις συντηρητικές δυνάμεις του τόπου, μα περισσότερο τη Μεγάλη Βρετανία που ήθελε την Ελλάδα υποταχτική. Βλέποντας ο Τσώρτσιλ ότι δεν μπορεί να θέσει υπό την απόλυτη κηδεμονία την ΕΑΜική Αντίσταση, από τα τέλη του 1943 αρχίζει να σκέπτεται τρόπους να την εξοντώσει…. Ο βρετανικός ιμπεριαλισμός, για ακόμη μια φορά, με την απροκάλυπτη επέμβασή του, πέτυχε να διατηρήσει τη νέα δορίκτητη ΄΄αποικία΄΄.»

Ο Ανδρέας Αγτζίδης δεν διστάζει να αποκαθηλώσει μύθους που καλλιεργήθηκαν ένθεν-κακείθεν: «…H Εαμική Εθνική Αντίσταση δεν ήταν κοινωνική επανάσταση αλλά ήταν πρωτίστως καθαρά απελευθερωτικός αγώνας με κοινωνικές προεκτάσεις, χωρίς να θέτει ως στόχο τη βίαιη κατάληψη της εξουσίας. Ούτε στο ιδρυτικό του ΕΑΜ και τις διάφορες ανακοινώσεις της ηγεσίας του ΚΚΕ, που είδαν το φως της δημοσιότητας κατά τη διάρκεια της γερμανοϊταλικής και βουλγαρικής Κατοχής 1941-1944, αναφέρεται ότι στόχος και επιδίωξη της Εαμικής Εθνικής Αντίστασης είναι η βίαιη κατάληψη της εξουσίας.

Αυτή είναι η μόνη ιστορική αλήθεια. Δυστυχώς, η αντίδραση και ένα μεγάλο μέρος του αστικού κόσμου, που απουσίασε από το μεγαλειώδη απελευθερωτικό αγώνα ή διέφυγε στη Μέση Ανατολή, προκειμένου να αποφύγει τις συνέπειες της Κατοχής ή συνεργάστηκε με τα κατοχικά στρατεύματα, επίμονα και αδιάλειπτα προπαγάνδιζαν, για να ενσπείρουν στο λαό την αμφισβήτηση και τη διχόνοια. Ότι τάχα το εαμικό κίνημα, από την πρώτη στιγμή της εμφάνισής του είχε ως αποκλειστικό σκοπό την κατάληψη της εξουσίας.»

Στην ερμηνεία του αυτή για την ποιότητα των κοινωνικών ομάδων που οδήγησαν στον εμφύλιο επιδιώκοντας τη μετακατοχική τους παλινόρθωση –παρότι δεν αντιτάχθηκαν άμεσα στους κατακτητές ή συνεργάστηκαν μ’ αυτούς- συναντά την διαπίστωση του Γεωργίου Σεφέρη, ο οποίος έγραψε στα τέλη του 1945: «…η βλακεία, η εγωπάθεια, η μωρία και η γενική αναπηρία της ηγετικής τάξης στη σημερινή Ελλάδα σε φέρνει στην ανάγκη να ξεράσεις, είμαι βέβαιος πως τούτοι οι ελεεινοί δεν αντιπροσωπεύουν τη ζωντανή Ελλάδα, δεν αντιπροσωπεύουν τίποτε…»

Παρόμοια άποψη για τις δυνάμεις που προκάλεσαν τη μεταδεκεμβριανή τρομοκρατία που έφερε τον εμφύλιο, διατύπωσε τον Φεβρουάριο του 1947 ο Paul A. Porter, επικεφαλής της αμερικανικής αποστολής (Chief, American Economic Mission to Greece) προς τον Πρόεδρο των ΗΠΑ, H.S. Truman, προκειμένου να αποκτήσει ιδία άποψη για την οικονομική κατάσταση στην Ελλάδα: «Εδώ δεν υπάρχει κράτος σύμφωνα με τα δυτικά πρότυπα. Αντ’ αυτού υπάρχει μία χαλαρή ιεραρχία ατομιστών πολιτικών, μερικοί από τους οποίους είναι χειρότεροι από άλλους, που είναι τόσο απασχολημένοι με τον προσωπικό τους αγώνα για εξουσία, ώστε δεν έχουν τον χρόνο να αναπτύξουν οικονομική πολιτική, ακόμη κι αν υποθέσουμε ότι είχαν την ικανότητα».

Αυτή ακριβώς η ΄΄χαλαρή ιεραρχία ατομιστών πολιτικών΄΄ συγκρότησε τις ιθύνουσες ελίτ που διαχειρίστηκαν τις πολιτικές εξελίξεις μετά την απελευθέρωση. Και είτε για την κάλυψη των ίδιων και ταπεινών προσωπικών τους συμφερόντων, είτε από ανικανότητα ορθής εκτίμησης των καταστάσεων, διαμόρφωσαν κάποιες στρεβλές αντιλήψεις για τις αιτίες του Εμφυλίου που περιγράφονται στην “Έκθεσιν περί Ελλάδος” του Kenneth Spence, που μνημονεύτηκε παραπάνω: «Εις την Ελλάδα είναι ευρύτατα διαδεδομένη η θεωρία, ότι η παρούσα κατάστασις δεν είναι εμφύλιος πόλεμος αλλά προσπάθεια της Ρωσίας όπως χρησιμοποιούσα τον Μάρκον αποκτήση διέξοδον εις το Αιγαίον. Ούτω η Ελλάς, αδυνατούσα να συλλάβη και να αντιμετωπίση το γεγονός ότι ο εμφύλιος πόλεμος είναι πραγματικόν εσωτερικόν πρόβλημα, προκύπτων εκ βαθειών κοινωνικών ανισοτήτων, παρουσιάζει συμπερασματικώς ελαχίστας ελπίδας ότι θα ακολουθήση προοδευτικήν εσωτερικήν πολιτικήν, ενώ ταυτοχρόνως εξασφαλίζει εις τον Μάρκον νέους στρατιώτας εκ των πενομένων εργατών και αγροτών.»

Εν κατακλείδι

Ο Εμφύλιος κληροδότησε στην ελληνική κοινωνία ένα βαθύτατο Τραύμα και αξεπέραστες έως σήμερα διαχωριστικές γραμμές. Ειδικά σε μια τοπική κοινωνία όπως αυτή του Κιλκίς, όπου ο διαχωρισμός σε αντιστασιακούς και συνεργάτες των κατακτητών υπήρξε απόλυτος. Το τραύμα εκείνων των γεγονότων, που κορυφώθηκαν με τη μάχη της 4ης Νοεμβρίου του 1944, παραμένει ακόμα ανοικτό στην κιλκισιώτικη κοινωνία, η οποία πλήρωσε βαρύτατο φόρο αίματος την περίοδο της Κατοχής, όσο και την επόμενη περίοδο της Λευκής Τρομοκρατίας αλλά και του Εμφύλιου Πολέμου.

ΠΙΝΑΚΑΣ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΩΝ

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Γιατί η Μάχη;
Από το Μεσοπόλεμο στην Κατοχή
Πόντιοι και Ποντιοκαυκάσιοι του Κιλκίς
Toπικές εντάξεις
Οι ηγέτες των συνεργατών
Πότε χρησιμοποιούμε τον όρο «Εμφύλιος»
Ήταν οι δωσίλογοι «εθνικιστές»;
Η ιδεολογία της Εθνικής Αντίστασης
Εν κατακλείδι

ΑΝΤΙ ΠΡΟΛΟΓΟΥ

Μέρος Α’

Η ΤΕΛΕΥΤΑΙΑ ΦΟΝΙΚΗ ΜΑΧΗ ΤΗΣ ΓΕΡΜΑΝΙΚΗΣ ΚΑΤΟΧΗΣ 4 ΝΟΕΜΒΡΙΟΥ 1944

Η έναρξη της Κατοχής και η στάση του Τσολάκογλου
Οι Έλληνες Ναζί
Η ανατίναξη της ΕΣΠΟ
Η δημιουργία της Εθνικής Αντίστασης
Ο αιμοσταγής Δάγκουλας
Πούλος και Γραμματικόπουλος
Η περίπτωση του Κισά-μπατζακ
Οι άλλοι Παπαδόπουλοι στο Κιλκίς και την Κοζάνη
Η επίσκεψη στη Βιέννη
Δωσιλογικά εγκλήματα στο Κιλκίς: Το πογκρόμ του Μεταλλικού
Τα γεγονότα στο Σταυροχώρι
Υποδυόμενοι τον ΕΔΕΣ
Η τελευταία κοινή επιχείρηση με τους Ναζί
Αμετανόητοι
Απελευθέρωση της Θεσσαλονίκης
Η πορεία προς το Κιλκίς
Η περίεργη βρετανική στάση
Προς την ένοπλη σύγκρουση
Σάββατο 4 Νοεμβρίου 1944
Την επόμενη μέρα
Το Κιλκίς μετά τη μάχη
Ο αριθμός των θυμάτων

ΜΑΡΤΥΡΙΑ: «Μάνα τρέξον, τον Αντρέαν κρούνε»

Η αντεκδίκηση του δωσιλογισμού
Οι χήρες των σκοτωμένων
Ποιοι αφιόνισαν τις χήρες

Φωτογραφίες

Μέρος Β’

-Τα γεγονότα του ’40-’41 χωρίς παραμορφωτικούς φακούς

Η ηττοπαθής ηγεσία του ΓΕΣ
Ο Μεταξάς, οι δημοκρατικοί αξιωματικοί και οι πολιτικοί κρατούμενοι
Η παράδοση των πολιτικών κρατουμένων στους Γερμανούς
Η βασιλική άρνηση Αντίστασης
Η κυβέρνηση των δωσιλόγων
Αντίσταση αρχίζει
Η στάση των παλαιών κομμάτων

-Χρύσανθος: Η πρώτη φωνή Αντίστασης στη ναζιστική Κατοχή

Στο θρόνο της Τραπεζούντας
Η υπόσχεση του Κερένσκι και το Σοβιέτ Τραπεζούντας
Μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή
Γιατί ΟΧΙ;
H γερμανική επίθεση
Η παράνομη συνθηκολόγηση.
Ο Χρύσανθος αρνείται να ορκίσει την κυβέρνηση των ΄΄Κουϊσλιγκ΄΄
Ο Τσολάκογλου οργανώνει την εκθρόνιση
Η πολιτική του Δαμασκηνού, οι γερμανικές μεθοδεύσεις και οι μετακατοχικές ‘αμέλειες’
Η αποκατάσταση

-Πρωτομαγιά του 1943 στο Κιλκίς
(Μνήμες που δε σβήνουν)

Η Αντίσταση αρχίζει
Οι δωσίλογοι χτυπούν την Αντίσταση
Η παράνομη οργάνωση και η συγκέντρωση στη Μεγάλη Βρύση
Συνθήματα στο Σταυροχώρι

– Πότε ξεκίνησε η Αντίσταση;

Η ναζιστική επίθεση
Οι κατακτητές λεηλατούν τη χώρα
Η οργάνωση της Αντίστασης
Παραβίαση της γραμμής της Κομιντέρν για ουδετερότητα
ΕΔΕΣ-ΕΑΜ-ΕΚΚΑ
Βρετανική αναγνώριση

-Η επέκταση της βουλγαρικής κατοχής στην κεντρική Μακεδονία

Το ΕΑΜ καλει σε αντίσταση
Αντικατοχική διαδήλωση στο Κιλκίς
Παναγιώτα Σταθοπούλου-Κούλα Λίλη

-Λόγος για τα τραγούδια της Εθνικής Αντίστασης

Αντιστασιακοί παιάνες
Αντάρτικα σε ντοπιολαλιές
Αναγνώριση απ’ όλους
Λαϊκοί θρήνοι για τα ολοκαυτώματα
Το έντεχνο αντιστασιακό τραγούδι

-Αλήθειες και ανακρίβειες για την περίοδο 1941-1949

Ο αγώνας του ΕΑΜ-ΕΛΑΣ
Ήταν ταξική επανάσταση ο ΔΣΕ;

ΑΝΤΙ ΕΠΙΛΟΓΟΥ

Περιοδολόγηση της δεκαετίας του ‘40
Ένα γεγονός υπό τον τύπο ποντιακού ανεκδότου