Την πραγματική φιλία δεν μπορεί καμμία δύναμη να την «λυγίσει»

Έχω στην διάθεσή μου μιάν επιστολή του συμπατριώτη συγγραφέα – λαογράφου Στάθη Ευσταθιάδη προς τον συντοπίτη και φίλο του Σωκράτη Γαβριηλίδη, που η μοίρα του τον έφερε πολιτικό εξόριστο στην Βουδαπέστη, μετά τα «δίσεκτα» χρόνια της Κατοχής και του εμφυλίου πολέμου.

Θεώρησα σκόπιμη την δημοσίευση αυτής της επιστολής, που χαρακτηρίζεται από αισθήματα φιλίας, ανθρωπιάς και σεβασμού προς τον κάθε άνθρωπο, όπου και αν ανήκει πολιτικώς.

Είναι γραμμένο με τρόπο αριστοτεχνικό, ειδυλλιακό σε πολλά σημεία, και με έντονο συναίσθημα, γεμάτο πόνο και οργή πολλές φορές.

Όλα αυτά σημαίνουν, ότι την πραγματική φιλία δεν μπορεί καμμία δύναμη να την λυγίσει,έστω και αν αυτή (η δύναμη) είναι ιδεολογική.

Επίθετα κοσμητικά, υποσυνείδητες εντυπώσεις και αναμνήσεις των παιδικών τους χρόνων αναβλύζουν και σκιαγραφώνται μέσα από τις σελίδες αυτής της επιστολής.

Η επιστολή αυτή έφτασε στα χέρια μου από τον συνεργάτη του Στάθη Ευσταθιάδη, Βλαδίμιρο Λαλόπουλο, που ήταν για πολλά χρόνια συνεργάτης του στην Εύξεινο Λέσχη Θεσσαλονίκης.

Ιδού το περιεχόμενό της:

«Θεσσαλονίκη 20-5-1980
Προς
Σωκράτη Γαβριηλίδη
Βουδαπέστη
Παίρνοντας απόφαση να σου γράψω, αμέσως το παρελθόν αναπόλησα. Το όνομά σου την ίδια στιγμή στη σκέψη μου κυριάρχησε. Θέλησα να το προφέρω και δοκίμασα έντονη συγκίνηση.

Άρχισα κιόλα να γράφω. Μα πώς να συνεχίσω χωρίς την αίσθηση – ας είναι και ψευδαίσθηση – ότι έχω ζωντανή συνομιλία μαζί σου; Βάζω, λοιπόν, τα δυνατά μου, συγκρατώ τη συγκίνησή μου και προφέρω…
Σωκράτη αγαπητέ, γενναίο και γενναιόψυχο παλληκάρι της Κοκκινιάς, το όνομά σου το θρυλικό χίλιες χαρές και μύριους καημούς θυμίζει. Μαζί με άλλα παλληκάρια του χωριού στάθηκες, βλαστάρι ακόμη, σύμβολο λεβεντιάς σ’ εκείνη την εσχατιά. Δοκιμάστηκες από τα παιδικά σου χρόνια κι όταν ανδρώθηκες, βρέθηκες μέσα στα πλαίσια σκληρής πραγματικότητας. Και πορεύτηκες με οδηγό τα αγνά σου συναισθήματα.

Γράφοντάς σου θυμάμαι. Ταξιδεύει ο νούς μου πίσω, πολλά χρόνια πίσω. Προσγειώνεται η ψυχή στον τόπο της κοινής γενέτειρας. Τόπος αγαπημένος. Ανθρωποι αγνοί και ωραίοι. Εξάρσεις ψυχικές συνταιριασμένες με τα ανθρώπινα πάθη. Μόχτος και αγωνία απλοϊκών ανθρώπων. Φωτεινά όνειρα και ευγενικοί πόθοι. Σοφία γερόντων και δυναμισμός νέων. Σύνεση και τόλμη. Όλα σε συνύπαρξη. Αρμονία ζωής με τις αντιθέσεις.
Σε θυμάμαι. Συχνά έδινες το παρών στο σπιτικό του σοφού παππού σου του Παπαχλή του Κώστα. Ο καλωσυνάτος εκείνος γέροντας πρόσφερε το ηθικό θάρρος και την ελπίδα, αίσθημα ασφάλειας ζωής.

Σε θυμάμαι να μοχτείς με αξιοσύνη, ιδρωκαμάτης τίμιος στα πλαίσια αντίξοων συνθηκών ζωής. Να σφίγγεις την πέτρα και να βγάζεις από εκεί γλυκούς χυμούς. Σε θυμάμαι ζωηρό διασκεδαστή, τραγουδιστή και χορευτή, σο πουρούν τη Σίμωνος απάν’ ιδίως, να εκφράζεις με τρόπο μεγαλοπρεπή τη χαρά της ζωής υπό τους ήχους της αθάνατης λύρας, που κρατούσε επιδέξια στα χέρια του της Μούσας ο εκπρόσωπος στο χωριό, ο Τότος. Σε θυμάμαι φλεγόμενο από ερωτικό αίσθημα παλληκάρι, να κοιτάζεις κατάματα με άδολη καρδιά τη ζωή.

Θυμάμαι και τα άλλα αδέλφια σου και αναπολώ την ιστορία της οικογένειάς σου. Θυμάμαι τον ταλαντούχο αδελφό σου τον Αρίστη και διαμαρτύρομαι προς την σκληρή μοίρα για τον χαμό του. Το γλυκό τραγούδι του θυμάμαι, αυθεντική έκφραση ωραίων ψυχικών συναισθημάτων.

Γράφοντάς σου θυμάμαι. Θυμάμαι τη σκληρή περίοδο 1941-1946. Καταστάσεις τραγικές. Η τραγικότητα συχνά θόλωνε την ατμόσφαιρα και τους ορίζοντες, μα και το νου ακόμη. Το κυρίαρχο στοιχείο ήταν η σύγχυση. Τα πάθη κυριαρχούσαν στις αποφάσεις των ανθρώπων και κινούσαν τις ενέργειές τους. Ετσι, τα ιδανικά δυσκολεύονταν να καταξιωθούν μέσα στα πλαίσια των ωραίων αγώνων. Νομίζω στην θολούρα τούτη ολέθριο ρόλο έπαιξε η αλαζονεία και η επιπολαιότητα αρχηγών και αρχηγίσκων, με αποτέλεσμα τον εκφυλισμό και των ιδεών και των αγώνων.

Πέρα από τη γενική κατάσταση. Πέρα από την αβεβαιότητα. Πέρα από τις τραγικές διαδικασίες και τα θλιβερά αποτελέσματα. Κάθε άτομο, σχεδόν κάθε άτομο, δοκιμάστηκε σκληρά. Η προσωπική μου ψυχική δεινοπάθεια ήταν βαρειά. Βαθύ ήταν το πλήγμα της αγνής ψυχής σου από τον τραγικό θάνατο του αγαπημένου σου θείου, ανθρώπου εκλεκτού με φωτεινό νου και πνευματική συγκρότηση. Το όνομά του παρέμεινε αλησμόνητο: «Ο δάσκαλον ο Λουκάς». Το περιστατικό, άδικο και σκληρό, σου θέρισε την ψυχή.

Από τότε έγινες γίγαντας και πίστεψες σε μιαν εκδίκηση με το πλατύ νόημα για αποκατάσταση γενικώτερης δικαιοσύνης. Πορεύτηκες ηρωϊκά και πήγε σε μάκρος ο αγώνας, όμως χωρίς το ποθητό αποτέλεσμα. Τώρα στοχάζεσαι ασφαλώς. Η χρονική απόσταση από τα γεγονότα κάνει τον κριτικό έλεγχο πιο καθαρό και αντικειμενικό. Και εγώ στοχάζομαι με τον ίδιο τρόπο. Θαρρώ η γενικώτερη αιτία των κακών στο παρελθόν ήταν η υπερβολή. Η προσπάθεια για μια υπερεξιδανίκευση και η απόλυτη πίστη στην ιδέα, οδήγησαν στην απομάκρυνση από την πραγματικότητα, που αποδείχτηκε πιο ισχυρή.

Θέλω να σου αποκαλύψω, παιδικέ μου φίλε, μιαν ιδιαίτερη πίστη μου. Πιστεύω στον άνθρωπο. Πιστεύω στην προσωπικότητά του. Πιστεύω στην αξιοπρέπειά του. Θεωρώ ιερό το αίσθημα δικαιοσύνης. Με το αίσθημα τούτο, πιστεύω, ότι μπορεί θαυμάσια να συνδυαστεί και να συμβιβαστεί του πνεύματος η ελευθερία. Η ελευθερία προ πάντων σαν ανεπηρέαστη κριτική, σαν αντίθετη γνώμη, βέβαια καλόπιστη. Ιδίως του αγωνιστή το αίσθημα δικαιοσύνης και η ελευθερία του πνεύματος είναι πολύτιμα στοιχεία στον βωμό της κοινωνίας. Γιατί ο αγωνιστής αισθάνεται τη ζωή με πόνο και ειλικρίνεια και στοχάζεται ελεύθερα για την δικαίωσή της.

Η δικαιοσύνη διασφαλίζει την ελευθερία και η ελευθερία καταξιώνει τη δικαιοσύνη. Της δίνει αληθινό νόημα, και της εξασφαλίζει στερεό και ασάλευτο βάθρο. Κάτω από τα πυρά του ελέγχου η δικαιοσύνη καταξιώνεται και λάμπει η αλήθεια. Στην αντίθετη περίπτωση, η δικαιοσύνη γίνεται αμφίβολη και η σκοπιμότητα, η οποιαδήποτε σκοπιμότητα, ξεφεύγει από την πραγματικότητα και τελικά οδηγεί στην απογοήτευση. Σου αποκάλυψα αυτή την πίστη μου επηρεασμένος και από την πληροφορία ότι υπήρξαν κρίσιμες περιστάσεις, όπου στάθηκες γενναίος αγωνιστής σε περίοδο ειρήνης, ασκώντας σκληρό έλεγχο με τον καθάριο στοχασμό και το αγνό σου αίσθημα, χωρίς να υπολογίζεις σε ενδεχόμενες σκληρές συνέπειες σε βάρος σου.

Η γενική διεθνής κατάσταση είναι κάπως περίεργη. Βλέπουμε την Κίνα να βάλει κατά της Ε.Σ.Σ.Δ. και συχνά να συμμαχεί με δυτικές χώρες. Βλέπουμε επίσης μέσα στον χώρο των ουδετέρων αδεσμεύτων κρατών αντιθέσεις και πολλές φορές πολεμικές διαμάχες. Οι αντιθέσεις και διαμάχες των καπιταλιστών είναι συνηθισμένα φαινόμενα. Στα πλαίσια της σοσιαλιστικές ιδεολογίας προβάλλει συχνά η σύγχυση. Ορθόδοξος κομμουνισμός σταλινισμός, ρεβιζιονισμός, ευρωκομμουνισμός και άλλες παραλλαγές. Τα σημειώνω αυτά, αγαπητέ Σωκράτη, όχι με διάθεση για πολιτική συζήτηση. Θέλω απλώς να τονίσω, ότι αυτήν την εικόνα ποτέ δε θα μπορούσε να την φανταστεί ένας αγωνιστής πριν από 30 τόσα χρόνια. Αλλα τα ιδανικά τότε και άλλη η θλιβερή κατάσταση σήμερα. Εγώ αφήνω την κατάσταση ολότελα στην πάντα.

Σκέπτομαι τους ανθρώπους, που αγωνίστηκαν. Αναλογίζομαι τον βαθύ πόνο των ατόμων. Τον δικό σου πόνο. Τον δικό μου πόνο. Εχουμε ο καθένας έναν κόσμο δικό μας, ψυχή με αισθήματα και συναισθήματα. Σε φέρνω νοερά μπροστά μου και μαζί σου, νοερά πάλι, πορεύομαι προς κάποιες ανηφοριές. Να πορευτούμε μαζί προς τα βουνά και τις λαγκαδιές του χωριού μας. Να βρεθούμε στις όμορφες γειτονιές, ανάμεσα σε γνώριμα πρόσωπα, που πολλά έχουν φύγει από τη ζωή. Να σταθούμε Σωκράτη πάνω σε υψώματα και να κοιτάξουμε εδώ και εκεί. Να ακούσουμε γλυκές φωνές αγαπημένων προσώπων. Πολλοί έφυγαν πρόωρα με πολλά παράπονα, χωρίς να δικαιωθούν ωραία όνειρα και ευγενικοί πόθοι τους. Να ζήσουμε νοερά όμορφα περιστατικά, επεισόδια ζωής, όπου χαίρονταν οι άδολες καρδιές, γλεντούσαν απλά και όμορφα οι άνθρωποι, οι συγχωριανοί μας.

Κοιτάζω την φανταστική εικόνα. Κοίταξε μαζί μου και εσύ. Οι Κοκκινιώτες γλεντούν. Τραγουδούν και χορεύουν. Διασκεδάζουν όλοι μαζί. Αφού πόνεσαν όλοι μαζί, τώρα χαίρονται όλοι μαζί. Χωρικοί υπερήφανοι. Μα ξαφνικά μια σάλπιγγα ακούεται. Είναι μήνυμα σκληρό. Τους καλεί να αφήσουν το γλέντι της ζωής. Τους ανακοινώνει ότι θα φορτωθούν ένα βάρος. Βάρος πολύ μεγάλο, ίσα με ένα βουνό. Φορτώνονται το βουνό, χωρίς να ζητήσουν εξηγήσεις, γιατί δεν τους αφήνουν να σκεφτούν και πολύ. Φορτώνονται το τεράστιο βάρος, αταίριαστο και δυσανάλογο για την αντοχή τους. Λυγίζουν οι ώμοι τους, μα η σάλπιγγα ηχεί: Προχωρήστε! Αυτό το βάρος είναι δικό σας. Σας ανήκει. Και οι συγχωριανοί μας πορεύονται, καραβοτσακίζονται, σκοτώνονται, ρημάζονται, πληγώνονται, αιμμοραγούν, ανεβαίνουν το ανηφόρι της ζωής.

Ξεκίνησαν πολλοί και με τον αγώνα απόμειναν λίγοι. Και στο τέλος, απογοήτευση, θλίψη, αρνητικό αποτέλεσμα. Αλλοι ξερριζώθηκαν από τον τόπο. Αλλοι σκορπίστηκαν στους τέσσερις ορίζοντες της γης. Πολλά παλληκάρια χάθηκαν άδικα. Μερικά έμειναν άταφα. Πικραμένες πολλές ψυχές. Αλλα δάκρυα κατρακυλούν πάνω στα μάγουλα. Αλλα δάκρυα δεν κατρακυλούν πάνω στα μάγουλα και πηγαίνουν κατ’ ευθείαν στην καρδιά. Γυναίκες πονεμένες μοιρολογούν τα βλαστάρια τους και οι άνδρες, που μένουν βουβοί, είναι βαθειά συγκλονισμένοι. Στοχάζεται ο νούς τους και έχει αίμα η σκέψη τους. Τώρα η λύρα παίζει σκοπό λυπητερό. Οσοι Κοκκινιώτες έμειναν αναπολούν πάντα το παρελθόν. Την εικόνα της περασμένης ζωής. Μέσα σ’ αυτήν κυριαρχούν μορφές ευγενικές, πρωταγωνιστές. Ανάμεσα σ’ αυτούς και η δική σου μορφή Σωκράτη.

Πάλεψα συχνά με τον εαυτό μου. Στοχάστηκα με προσοχή μπροστά στην ιδέα της κοινωνικότητας και της ατομικότητας. Κατέληξα στο συμπέρασμα:

Η κοινωνικότητα δεν εξαφανίζει την ατομικότητα, δεν πρέπει. Η ατομικότητα δεν μπορεί να μπει πάνω από την κοινωνικότητα, δεν πρέπει. Τα άτομα συγκροτούν το κράτος, είναι ταυτισμένα με αυτό, σωστό. Όμως, τα όνειρα και τα αισθήματα των ατόμων δεν σφαγιάζονται. Γι αυτό ακριβώς σε σκέπτομαι έντονα Σωκράτη, σαν άτομο με ψυχή και αισθήματα, με νου και καρδιά. Είμαι συχνά νοερά κοντά σου. Δεν σου έγραφα, γιατί μια επιστολή προς εσένα από μένα δεν μπορούσε να αρχίσει εύκολα. Τώρα, ύστερα από συγκινητικές συζητήσεις με την εξαδέλφή σου Μάρθα, η σκέψη έγινε απόφαση και η απόφαση πράξη.

Σου γράφω,
εκφράζοντας τους στοχασμούς και προ πάντων τα συναισθήματά μου. Κάθε αναφορά στο πρόσωπό σου και τη ζωή σου με συγκινεί. Πάντα σε απομακρύνω, σε απομονώνω από κάθε κατάσταση, σε ξεμοναχιάζω, για να σε δώ πιο καθαρά. Ζω νοερά την ατομικότητά σου. Μπαίνω μέσα στον ψυχικό σου κόσμο. Ανακατεύω τα δικά μου συναισθήματα και τα δικά σου. Απομακρύνω και τον εαυτό μου από τις μεγάλες ιδέες, που αφορούν τα ανώνυμα, τα άμορφα, τα ιδανικά του συνόλου, και στέκω δίπλα σου. Θαρρείς και σε ακούω να μου μιλάς για απλά πράγματα. Σου μιλώ και εγώ με τον ίδιο τρόπο. Κοιτάζουμε την πραγματικότητα.

Εκφράζουμε τη συγκίνησή μας, τη χαρά μας για την προσωπική επικοινωνία. Και ο πόθος για μια συνάντηση είναι καημός ατομικός. Νοσταλγείς ασφαλώς το χωριό. Θέλεις να ξαναδείς την ιερή γή της γενέτειρας. Να απολαύσεις το άρωμα από τα αγριολούλουδα της Κοκκινιάς. Να ξαπλώσεις, θέλεις στο χώμα και να βάλλεις το αυτί σου κάτω εκεί, με την ελπίδα και τον πόθο να ακούσεις να σου μιλάει το χώμα, βγάζοντας μέσα από τη γη τη φωνή αγαπημένων προσώπων. Τούτη η νοσταλγία συχνά μας κατακαίει την ψυχή. Είναι ασίγαστος ατομικός πόθος. Και τι δεν θα δίναμε, για να τον ικανοποιήσουμε.

Σε ευχαριστώ Σωκράτη για την αγάπη σου. Την πληροφορήθηκα από τη Μάρθα. Σε ευχαριστώ για το ενδιαφέρον σου για μένα. Όπως εσύ έτσι και εγώ ποθώ για μια συνάντηση. Ο,τι έχεις στο νού σου για μένα για το γνωστό θέμα (αποκατάσταση όρασης) αποτελεί καρπό της ευγενικής σου ψυχής. Μελετώ πάντοτε ένα ταξίδι προς τα εκεί. Ας ελπίσουμε ότι θα μπορέσω να το πραγματοποιήσω. Θα είναι πολλή ευχάριστη μια συνάντηση εκεί. Θα είναι το ίδιο ευχάριστη και αν γίνει εδώ.

Θα κάνω ό,τι μπορώ, προκειμένου να συμβάλω στον ερχομό σου. Είπα στην Μάρθα τα καθέκαστα.
Αγαπητέ Σωκράτη, δεν μπορούσα να κάνω αλλιώς. Δεν μπορούσα, γράφοντάς σου, να μείνω μόνο στο παρόν. Η αναφορά στο παρελθόν είναι ψυχική ανάγκη και η έκφραση των συναισθημάτων μου με κάθε ειλικρίνεια αποτελεί ανάγκη. Είμαι βέβαιος ότι νιώθεις βαθειά την ανάγκη για την αποκάλυψη του εαυτού μας.

Γι αυτό ακριβώς προσπάθησα στην επιστολή μου να ξεμοναχιάσω και τον εαυτό μου και τον δικό σου εαυτό. Να σου εκφράσω τον ατομικό μου ψυχικό κόσμο. Να απευθύνομαι στον δικό σου ατομικό κόσμο. Τα μηνύματα της ατομικής σου ψυχής, τα παράπονα και οι καημοί της θέλει η ψυχή μου να δεχτεί. Παρόμοια μηνύματα ποθώ να σου στείλω. Και θα είμαι πανευτυχής, αν, αντί για μηνύματα, να τα πούμε σε μία συνάντηση.
Θα περιμένω γράμμα σου. Δέξου εσύ και η οικογένειά σου τα εγκάρδια χαιρετίσματα της οικογένειάς μου.

Σε χαιρετώ με αγάπη.
ΣΤΑΘΗΣ ΕΥΣΤΑΘΙΑΔΗΣ».