Αυτισμός: Κλινική εικόνα και θεραπευτικές προσεγγίσεις

Πολλοί είναι αυτοί που συχνά συγχέουν τις διάφορες ψυχωτικές και εξελικτικές διαταραχές με την διαταραχή του αυτισμού. Όταν μιλάμε για αυτισμό, αναφερόμαστε σε μια νευροψυχιατρική διαταραχή η οποία οφείλεται σε δυσλειτουργία του εγκεφάλου και διαρκεί για ολόκληρη την ζωή. Ωστόσο, τα συμπτώματά της ποικίλουν ανάλογα με την σοβαρότητά τους, καθώς και ανάλογα με το αναπτυξιακό στάδιο του ατόμου.
Ο αυτισμός αποτελεί την βαρύτερη ψυχική διαταραχή της παιδικής ηλικίας. Περιγράφηκε για πρώτη φορά από τον Αμερικανό παιδοψυχίατρο Λ.Κάννερ το 1943. Ο Κάννερ θεωρεί τον αυτισμό μια εγγενή διαταραχή του συναισθήματος. Δημοσίευσε συμπεράσματα από ένδεκα περιπτώσεις αυτιστικών παιδιών, τα οποία περιέγραψε κλεισμένα στον εαυτό τους χωρίς δυνατότητα επικοινωνίας.

Η ηλικία εκδήλωσης του πρώιμου νηπιακού αυτισμού τοποθετείται λίγο πριν από τους τριάντα πρώτους μήνες της ζωής. Υπολογίζεται ότι η συχνότητα του αυτισμού είναι τέσσερα με πέντε παιδιά κάθε 10.000 και προσβάλλει άτομα κάθε κοινωνικοοικονομικού επιπέδου και πολιτιστικού περιβάλλοντος Αναφορικά με το φύλο υπερτερούν κατά πολύ τα αγόρια (τέσσερα αγόρια ανά ένα κορίτσι).

Η τυπική κλινική εικόνα του αυτισμού περιλαμβάνει:
1. Αυτιστική απομόνωση. Το παιδί φαίνεται κλεισμένο στον κόσμο του. Είναι ως να μην ακούει ή να μην βλέπει τα αντικείμενα και τα πρόσωπα. Έχει ένα βλέμμα που μοιάζει να κοιτάζει τον ορίζοντα χωρίς η ματιά του να σταματά κάπου. Αδιαφορεί απέναντι στους ενηλίκους ή στα άλλα παιδιά ως να μην υπάρχουν. Αρνείται την επαφή. Αν πιεστεί αντιδρά με εκρήξεις θυμού και διεγερτικές κρίσεις. Μια πιο λεπτομερής παρατήρηση καταδεικνύει ότι ενδιαφέρεται για ωρισμένους ήχους, ειδικά μουσικούς, ή για ένα μέρος του ενήλικου, π.χ., το χέρι ή τα ρούχα του. Είναι απαθές στον πόνο και την ευχαρίστηση -χτυπά το κεφάλι του στον τοίχο, καίγεται, πληγώνεται χωρίς να κλαίει και να δείχνει ότι πονά. Δεν εκφράζει την ικανοποίησή του και δεν γελά.

2. Ανάγκη του σταθερού-αμετακίνητου. Το αυτιστικό παιδί ενδιαφέρεται για τα αντικείμενα. Θέλει να τα περιεργαστεί, να τα αγγίξει, να τα μυρίσει, να τα βάλει στο στόμα του. Μολονότι δείχνει μεγάλη προτίμηση στα αντικείμενα που μετακινούνται, νιώθει την επιτακτική ανάγκη να διατηρείται το υλικό περιβάλλον αμετακίνητο. Για κάθε αντικείμενο που σπάει ή που αλλάζει θέση το παιδί βιώνει μια κατάσταση μεγάλης απελπισίας και εκδηλώνει φοβερό θυμό. Παρουσιάζει επίσης αντίσταση στην αλλαγή των συνθηκών του περιβάλλοντος όπου ζη Τα περισσότερα αυτιστικά παιδιά ακολουθούν πάντα την ίδια διαδρομή, κάθονται στην ίδια θέση στο τραπέζι, προτιμούν το ίδιο φαγητό.

3. Στερεοτυπίες των κινήσεων. Με τον όρο στερεοτυπία περιγράφεται η αδιάκοπη επανάληψη των κινήσεων των χεριών, κυρίως των δαχτύλων μπροστά στα μάτια. Το παιδί επίσης κάνει κύκλους γύρω από τον εαυτό του και αιωρείται μπρος ή πίσω.

4. Οι διαταραχές του λόγου είναι εμφανείς. Στις μισές των περιπτώσεων μέχρι την ηλικία των πέντε ετών το αυτιστικό παιδί δεν μπορεί να αρθρώσει φράσεις με συνοχή. Μπορεί να βγάζει ήχους, να μουρμουρίζει ή να επαναλαμβάνει λέξεις ή φράσεις χωρίς νόημα και χωρίς αξία επικοινωνίας. Ακόμη και στις περιπτώσεις που το παιδί μιλά, ο λόγος του είναι πολύ διαταραγμένος και δεν συμβαδίζει με τους γραμματικούς κανόνες και το συντακτικό. Παρατηρούνται επίσης νεολογισμοί και δημιουργία λέξεων με άγνωστη όμως σημασία για το συνομιλητή. Ο ήχος της φωνής είναι μονότονος, μηχανικός, στερεότυπος.

5. Νοητική ανάπτυξη. Είναι δύσκολο να εκτιμηθούν οι νοητικές ικανότητες, διότι σχεδόν πάντα συνυπάρχουν οι διαταραχές του λόγου. Τα περισσότερα αυτιστικά παιδιά έχουν μειωμένες νοητικές ικανότητες και υπολείπονται σε όλες τις διεργασίες που απαιτούν συμβολική σκέψη. Περίπου το 70% των αυτιστικών παρουσιάζει νοητική καθυστέρηση.

Ωστόσο, μερικά από αυτά τα παιδιά είναι ιδιαιτέρως προικισμένα σε ένα ωρισμένο πεδίο. Π.χ., έχουν εκπληκτική μνήμη, μαθαίνουν ποιήματα, κάνουν αριθμητικές πράξεις και έχουν πολύ καλές επιδόσεις στην μουσική. Η αιτιολογία του αυτισμού παρ΄ όλες τις σημαντικές ερευνητικές προσπάθειες εξακολουθεί να παραμένει άγνωστη. Το αυτιστικό παιδί αδυνατεί να αντιληφθεί την έκφραση του προσώπου και τη συναισθηματική κατάσταση των άλλων. Κατά συνέπεια, τα προβλήματα στις κοινωνικές σχέσεις είναι δευτερογενή στη δυσκολία του παιδιού να δώσει νόημα στο περιβάλλον. Σύμφωνα με τις νεότερες έρευνες, στις περισσότερες περιπτώσεις υπάρχει εγκεφαλική δυσλειτουργία, και ο αυτισμός δεν είναι μόνο μια αντίδραση σε αντίξοες συνθήκες του περιβάλλοντος.

Εξ αιτίας της περιορισμένης γνώσης πάνω στην αιτιολογία του αυτισμού οι ειδικοί δεν είναι σε θέση να καθιερώσουν συγκεκριμένες θεραπευτικές παρεμβάσεις. Ωστόσο, σήμερα εφαρμόζονται διάφορες στρατηγικές προκειμένου να αντιμετωπιστούν οι βασικές δυσκολίες του αυτιστικού παιδιού. Ανάμεσα σε αυτές τις στρατηγικές βρίσκουμε την ψυχοθεραπεία, την φαρμακοθεραπεία καθώς και την συμβουλευτική της οικογένειας. Η πιό σημαντική, όμως, πλευρά της παρέμβασης στα αυτιστικά παιδιά είναι η συνεργασία με την οικογένεια και η συμβουλευτική των γονέων, ιδιαιτέρως σε κρίσιμες εξελικτικές περιόδους, όπως όταν το παιδί πρωτοπάει στο σχολείο ή στην εφηβεία.

Εξ άλλου, χωρίς τη γονεϊκή προσπάθεια και ενεργό συμμετοχή δεν επιτυγχάνεται πρόοδος στην αντιμετώπιση των δυσκολιών του παιδιού. Γενικώς, είναι σαφές ότι υπάρχουν τεράστιες ατομικές διαφορές στην έκβαση του αυτισμού. Μερικά αυτιστικά παιδιά βελτιώνονται σημαντικά και σε τέτοιο βαθμό ώστε να μπορέσουν να σταθούν από μόνα τους στης κοινωνία και να κερδίσουν την ζωή τους, ενώ άλλα παραμένουν πολύ περιορισμένα και απόλυτα εξαρτώμενα από όλους και για όλες τις καθημερινές τους ανάγκες.

Ειδικότερα, οι θεραπευτικές προσεγγίσεις στον αυτισμό έχουν στόχο την κατάκτηση της επικοινωνίας και τον έλεγχο της ακατάλληλης συμπεριφοράς. Απευθύνονται τόσο στο παιδί όσο και στους γονείς. Η συμβουλευτική των γονέων σκοπό έχει την κατανόηση της φύσης του προβλήματος από τους γονείς και την συναισθηματική τους υποστήριξη στις δυσκολίες της καθημερινής συμβίωσης με το αυτιστικό παιδί.

Μεγάλο βάρος δίνεται στην εκπαίδευση των αυτιστικών παιδιών με τεχνικές που βασίζονται σε θεωρίες συμπεριφοράς. Εκπαιδεύονται να αυτοεξυπηρετούνται και να αποκτούν ορισμένες δεξιότητες. Υπάρχει, όμως, ένα πρόβλημα για την διατήρηση αυτών των ικανοτήτων. Όταν τα αυτιστικά παιδιά βρεθούν σε νέες καταστάσεις ή συνθήκες, δεν μπορούν να αναπαραγάγουν αυτά που έχουν μάθει. Η δυνατότητα της λεκτικής επικοινωνίας παίζει σημαντικό ρόλο στην εξέλιξη του αυτισμού. Καταβάλλονται μεγάλες προσπάθειες για την απόκτηση επικοινωνίας και την εκπαίδευση στο λόγο. Όταν αυτό δεν είναι δυνατόν να επιτευχθεί σε παιδιά χαμηλής λειτουργικότητας, προτείνεται η νοηματική γλώσσα με τεχνικές αντίστοιχες με αυτές που χρησιμοποιούνται στην εκπαίδευση των κωφών.

Η κατανόηση του παθολογικού μηχανισμού θα μπορούσε να επιτρέψει την αναγνώριση των παιδιών, που έχουν προδιάθεση να παρουσιάσουν την ασθένεια πολύ νωρίς στην ζωή, μετά την γέννηση. Η αναγνώριση των γονιδίων που εμπλέκονται και η ανακάλυψη των πιθανών βιοχημικών ανωμαλιών, που υπάρχουν θα μπορούσαν να οδηγήσουν στην ανάπτυξη φαρμάκων για μιάν αιτιολογική θεραπεία ή και για πρόληψη ακόμη και πριν από την γέννηση του παιδιού. Τέλος, αξίζει να επισημάνουμε ότι η αύξηση της ενημερότητας των γονιών, των γιατρών και των ειδικών σε ζητήματα ψυχικής υγείας για το πρόβλημα του αυτισμού, μπορεί να βελτιώσει την εξέλιξη και την πρόγνωση των παιδιών με αυτισμό.