Μνημεία και κοιμητήρια του Α΄παγκοσμίου πολέμου (1914-1918) στον νομό Κιλκίς

Σε πολλά προηγούμενα δημοσιεύματα αναφερθήκαμε σε πλήθος γεγονότων που διαδραματίστηκαν στο Νομό μας κατά την περίοδο του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου. Όλα εκείνα τα γεγονότα πέρασαν στις σελίδες πολιτικών, στρατιωτικών, ιστορικών της εποχής, στις τέχνες και στα γράμματα, που αποτελούν ξέχωρο κεφάλαιο της τοπικής μας ιστορίας. Στον νομό μας υπάρχουν μνημεία και κοιμητήρια της ίδιας περιόδου , από τα οποία πολλά είναι γνωστά και άλλα σχεδόν άγνωστα. Επιχειρούμε σύντομη αναφορά και περιγραφή αυτών.

Α΄ ΕΛΛΗΝΙΚΑ ΜΝΗΜΕΙΑ
Λόφου Ραβινέ
Στην κορυφή του ομώνυμου λόφου που βρίσκεται κοντά στον οικισμό Χαμηλό του Δήμου Παιονίας, πολύ κοντά στα σύνορα Ελλάδας – FYROM, υπάρχει μνημείο που καταλήγει σε Σταυρό. Πάνω από τον Σταυρό αναγράφεται η πρόταση : « Εις μνήμην των υπέρ Πατρίδος πεσόντων Αξιωματικών και Οπλιτών – 1η Μαΐου 1917».

Μάχης Σκρα
Στην είσοδο του χωριού Σκρα είχε στηθεί μαρμάρινο μνημείο προς τιμή των Ελλήνων στρατιωτών που έπεσαν στην ομώνυμη μάχη τον Μάιο του 1918. Τη δεκαετία του 1990 αντικαταστάθηκε από χάλκινο «μοντέρνας τεχνοτροπίας».
Στον χώρο του μνημείου υπάρχουν μαρμάρινες πλάκες πάνω στις οποίες αναγράφονται ονόματα Αξιωματικών και Οπλιτών που έπεσαν στη μάχη. Επίσης στον ίδιο τόπο έχει στηθεί και η προτομή του Ταγματάρχη Βασίλειου Παπαγιάννη, που έπεσε ηρωικά στη μάχη του Σκρα.

Ο τάφος του Ταγματάρχη Παπαγιάννη στο Σκρα (Ελληνικό Πανόραμα)

Τάφος Ταγματάρχη Βασιλείου Παπαγιάννη
Ο τάφος του Ταγματάρχη βρίσκεται στην περιοχή του Σκρα. Στον Σταυρό αναγράφεται το ονοματεπώνυμό του και στην επί του τάφου πλάκα με την αφιέρωση: «ΥΠΕΡ ΤΩΝ ΠΕΣΟΝΤΩΝ/ΣΤΗ ΜΑΧΗ ΤΟΥ ΣΚΡΑ/30 ΜΑΪΟΥ 1918/ΑΞΙΩΜΑΤΙΚΩΝ ΟΠΛΙΤΩΝ/ΤΟΥ 1ου ΤΑΓΜΑΤΟΣ ΤΗΣ/ΜΕΡΑΡΧΙΑΣ ΑΡΧΙΠΕΛΑΓΟΥΣ», στους άνδρες που διοικούσε και θυσιάστηκαν μαζί του για την Πατρίδα.

Άγαλμα Ελευθερίας στην Αξιούπολη
Τοποθετημένο στην κεντρική πλατεία της πόλης είναι μεγάλο, επιβλητικό και ιδιαίτερα εντυπωσιακό. Ολόσωμη η Ελευθερία, με ύφος αγέρωχο, έχει προτεταμένο το βήμα της, στο δεξί της χέρι βαστά Εύζωνα που πέφτει για την Πατρίδα και στο αριστερό περγαμηνή, όπου προφανώς αναγράφονται τα ονόματα των αθανάτων ηρώων. Στην πρόσοψη του βάθρου αναγράφεται η πρόταση « Εις αοίδιμον μνήμην των υπέρ Πατρίδος πεσόντων 1917 – 1918».
Τα αποκαλυπτήρια του μνημείου αυτού πραγματοποιήθηκαν στις 23 Ιουνίου 1929 από τον διοικητή του Γ΄ Σώματος Στρατού Κλάδο. Παρών ήταν ο γενικός γραμματέας της γενικής διοίκησης Μακεδονίας Λαζαρίδης και συγκινητικό λόγο εκφώνησε ο πρόεδρος της κοινότητας Αξιούπολης Τσολάκης.
Το μνημείο αρχικά ήταν τοποθετημένο στον λόφο όπου και ο μεταβυζαντινός ιερός Ναός του Αγίου Δημητρίου δεσπόζοντας της κωμόπολης. Αργότερα μεταφέρθηκε στην κεντρική πλατεία και πρόσφατα μετακινήθηκε σε άλλο σημείο της ίδιας πλατείας. Φιλοτεχνήθηκε από τον γλύπτη Δημοσθένη Γ. Παπαγιάννη το 1926.

Μνημεία στη Δοϊράνη, (φωτογραφικό αρχείο Χρ.Ίντου)

Μάχης Δοϊράνης
α. Εντός του οικισμού της Δοϊράνης και κοντά στο κτίριο του παλαιού σιδηροδρομικού σταθμού υπάρχει μνημείο αφιερωμένο στους άνδρες του 506 ΤΠ που έπεσαν στην ομώνυμη μάχη τον Σεπτέμβριο του 1918. Αποτελείται από οβελίσκο στην πρόσοψη του οποίου αναγράφεται: «ΤΟ 506 ΤΠ/ ΤΙΜΑ ΠΑΝΤΟΤΕ ΤΟΥΣ/ ΥΠΕΡ ΠΑΤΡΙΔΟΣ/ ΠΕΣΟΝΤΑΣ ΗΡΩΪΚΩΣ/ ΝΕΚΡΟΥΣ ΤΟΥ».
Εκατέρωθεν του οβελίσκου είναι οι τάφοι των Ταγματαρχών Πεζικού Δημητρίου Κουρέα και Λουκά Παπαλουκά. Στον Σταυρό του καθενός αναγράφεται το ονοματεπώνυμο, ο βαθμός του καθενός και στις επιτάφιες πλάκες τους η επιγραφή: «ΕΠΕΣΕΝ/ ΕΝΔΟΞΩΣ ΜΑΧΟΜΕΝΟΣ/ ΥΠΕΡ ΠΑΤΡΙΔΟΣ/ ΕΙΣ ΤΗΝ ΓΙΓΑΝΤΟΜΑΧΙΑΝ ΤΗΣ ΔΟΪΡΑΝΗΣ/ ΤΗΝ 5ην ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΥ 1918».

β. Στο ελληνικό κοιμητήριο των φονευθέντων κατά την ομώνυμη μάχη του Α΄ ΠΠ (5/18-9-1918) που βρίσκεται δυτικά του χωριού Δοϊράνη υπάρχει μνημείο με πτερωτή Νίκη, με ύφος αυστηρό, στο δε κεφάλι της φορά κράνος. Στο δεξί χέρι κρατεί ξίφος και στο αριστερό δάφνινο στεφάνι. Είναι έργο του μεγάλου Έλληνα γλύπτη Αντώνιου Σώχου. Στη βάση του μνημείου αναγράφονται στίχοι του εθνικού ποιητή Διονυσίου Σολωμού: «Είναι αυτοί που πολεμώντας/εσκεπάσανε τη γη/ πάνω εις τ΄ άρματα βροντώντας/με το ελεύθερο κορμί».

Σιδηροδρομικού Σταθμού Μουριών
Η Παγκρήτια Αδελφότητα Μακεδονίας προς τιμή των ανδρών της μεραρχίας Κρήτης που έπεσαν στη Μάχη της Δοϊράνης ανήγειρε μνημείο στον ΣΣ Μουριών. Είναι λευκή μαρμάρινη στήλη με εγχάρακτα στην πρόσοψη δάφνινο στεφάνι και τιμητική αφιέρωση.

Γαλλικό μνημείο στην Πύλη (Δρέβενο) Αξιούπολης (φωτογραφικό αρχείο Χρ.Ίντου)

Β΄ ΓΑΛΛΙΚΑ ΜΝΗΜΕΙΑ
Αναθηματική στήλη στην Πύλη (Δρέβενο) Αξιούπολης
Στον παλιό Ναό των Αγίων Αναργύρων Πύλης Αξιούπολης, σήμερα εγκαταλελειμμένου οικισμού, υπάρχει αναθηματική στήλη για τους Γάλλους στρατιώτες του 148ου Γαλλικού Συντάγματος που θάφτηκαν εκεί.

Αναθηματική στήλη στον Φανό Αξιούπολης
Είναι αφιερωμένη στους Γάλλους στρατιώτες που έχασαν τη ζωή τους από ασθένειες, κακουχίες ή σκοτώθηκαν στην περιοχή κατά την περίοδο παραμονής τους στον τομέα Σκρα του Μακεδονικού Μετώπου. Η σημερινή κατάσταση της στήλης είναι κακή.

Μνημείο Γαλλικού Κοιμητηρίου Γουμένισσας (φωτογραφικό αρχείο Χρ.Ίντου)

Πυργίσκος – Παρεκκλήσι στο γαλλικό κοιμητήριο Γουμένισσας
Πρόκειται για μικρό πυργίσκο που βρίσκεται σε αργό στο 1ο χιλιόμετρο της δημόσιας οδού Γουμένισσας–Γιαννιτσών. Δέσποζε σε γαλλικό κοιμητήριο του Α΄ ΠΠ, το οποίο καταργήθηκε τη δεκαετία του 1920.

Κεντρική κρήνη Γουμένισσας
Την παρουσία των γαλλικών στρατευμάτων υπενθυμίζει και σήμερα στην κεντρική πλατεία της Γουμένισσας η γνωστή κρήνη που με τα γάργαρα νερά και το εντυπωσιακό της σχήμα προσελκύει το ενδιαφέρον των επισκεπτών. Προϋπήρχε στη θέση της δεξαμενή και το 1918 οι Γάλλοι κατασκεύασαν την πρόσοψη που διασώζεται ως σήμερα και φέρει την επιγραφή «ΔΙΑΒΑΤΑ ΕΝΘΥΜΟΥ ΤΟΝ ΓΑΛΛΟΝ ΣΤΡΑΤΙΩΤΗΝ». Η ίδια επιγραφή στα νεότερα χρόνια αναγράφεται και στη γαλλική γλώσσα.

Αναθηματική στήλη στο Κιλκίς
Βρέθηκε στο Κιλκίς το 1990 και σήμερα είναι στημένη στην δυτική είσοδο του Δημαρχείου της πόλης. Στην πρόσοψή της αναγράφεται η πρόταση: «GLOIRE AUX SOLDATS MORTS POUR LEU PATRIE», δηλαδή, «ΔΟΞΑ ΣΤΟΥΣ ΣΤΡΑΤΙΩΤΕΣ ΠΟΥ ΕΧΑΣΑΝ ΤΗ ΖΩΗ ΤΟΥΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΠΑΤΡΙΔΑ» Φέρει ανάγλυφα τη χρονολογία 1916, σπαθιά και παράσημο σε σχήμα σταυρού κρεμάμενο από κορδέλα.

Γ΄ ΒΡΕΤΑΝΙΚΑ ΜΝΗΜΕΙΑ
Δοϊράνης
Σε ελληνικό έδαφος κοντά στη λίμνη της Δοϊράνης και επίσης κοντά εκεί κοιμητήριο στρατιωτών της Βρετανικής Κοινοπολιτείας, στην κορυφή λόφου, έχει στηθεί Μνημείο για τους νεκρούς της Βρετανικής Κοινοπολιτείας. Ονομάζεται Κολόνιαν Χιλ και είναι αφιερωμένο σε όσους πήραν μέρος στις επιχειρήσεις του Μακεδονικού Μετώπου κατά τον Α΄ ΠΠ.
Ειδικότερα στις χιλιάδες των νεκρών στρατιωτών της Κοινοπολιτείας, των οποίων οι τάφοι είναι άγνωστοι. Το μνημείο αποτελείται από οβελίσκο με δύο λιοντάρια και περιμετρικά έχουν στηθεί τέσσερις στήλες με ονόματα πεσόντων. Σχεδιάστηκε το 1922 από τον Sir Robert Lorimerμε γλυπτά του Walter Gilbert.
Τα αποκαλυπτήριά του μνημείου έγιναν στις 25 Σεπτεμβρίου 1926 παρουσία μεγάλης βρετανικής και ελληνικής αντιπροσωπίας, η οποία σιδηροδρομικά μετέβη από τη Θεσσαλονίκη στη Δοϊράνη. Από την πλευρά των Βρετανών επικεφαλής ήταν ο στρατηγός Κένιον, πρόεδρος της επιτροπής στρατιωτικών βρετανικών κοιμητηρίων και από ελληνικής ο Υπουργός Εσωτερικών Πετμεζάς. Παρέστησαν και πολλοί άλλοι επίσημοι, όπως ο Μητροπολίτης Θεσσαλονίκης Γεννάδιος.

Διασυμμαχικό Μνημείο Πολυκάστρου
Στο ύψος του 60ου χιλιομέτρου της εθνικής οδού Θεσσαλονίκης – Ευζώνων και σε μικρή απόσταση από την πόλη του Πολυκάστρου στήθηκε το 1977 Διασυμμαχικό Μνημείο προς τιμή των στρατιωτών που έπεσαν στο Μακεδονικό Μέτωπο την περίοδο του Α΄ ΠΠ (1914-1918). Τα εγκαίνιά πραγματοποιήθηκαν στις 7 Μαΐου 1977. Αναγέρθηκε με δαπάνες των συμμάχων χωρών(( Ελλάδας, Μεγάλης Βρετανίας, Γαλλίας, Σερβίας και Ιταλίας) σε έκταση σε έκταση δεκατεσσάρων στρεμμάτων που παραχώρησε ευγενικά για τον σκοπό αυτό η οικογένεια Χρήστου Καραθόδωρου.
Το σχήμα του μνημείου είναι πεντάπλευρο, αφιερωμένη κάθε πλευρά σε μια από τις πέντε χώρες, με σχετική ομοιότυπη αναγραφή και αναφορά στην προσφορά κάθε χώρας. Επίσης υπάρχει η επιγραφή: « Στα παιδιά της Γαλλίας – Μ. Βρετανίας-Ελλάδας-Ιταλίας και Σερβίας, τα οποία πιστά στις εντολές των προγόνων τους πολέμησαν μαζί σ’ αυτά τα μέρη και έπεσαν για την Ελευθερία και για την παγκόσμια Ειρήνη 1915-1918».
Σε εντοιχισμένη μαρμάρινη πλάκα αναγράφονται τα ονόματα των πρωτεργατών για την ανέγερση του Μνημείου, των προέδρων των Διασυμμαχικών Ενώσεων.
Παράπλευρα του Μνημείου είναι τοποθετημένες οι προτομές των Πρωθυπουργών της περιόδου 1916-1918 των πέντε συμμάχων χορών. Ιταλίας Βιτόριο Ορλάντο, Γαλλίας Αριστείδη Μπριάντ, Ελλάδας Ελευθερίου Βενιζέλου, Σερβίας Νίκολα Πάσιτς και Μεγάλης Βρετανίας Λιόϋδ Τζώρτζ.
Στον χώρο του Μνημείου κάθε χρόνο το δεύτερο δεκαπενθήμερο του Σεπτεμβρίου διοργανώνεται μεγάλη εκδήλωση για τη διάσπαση του Μακεδονικού Μετώπου τον Σεπτέμβριο του 1918 που ήταν και η αρχή του τέλους του Μεγάλου Πολέμου. Τιμώνται όσοι έπεσαν στις μάχες του συγκεκριμένου Μετώπου, όσοι αγωνίστηκαν τότε, όπως και η προσφορά κάθε μίας από τις συμμάχους χώρες. Την ημέρα εκείνη παρίστανται αντιπροσωπίες των Κυβερνήσεων των χωρών αυτών, της Νομαρχιακής και Δημοτικής αρχής, παλαιών πολεμιστών, σχολείων κλπ.
Το Μνημείο και η επετειακή εκδήλωση είναι διεθνούς προβολής υπενθυμίζοντας και υπογραμμίζοντας τη συμβολή της Ελλάδας στην έκβαση του Α΄ ΠΠ.
Είναι γεγονός πως στο πλευρό των Συμμάχων της Αντάντ ήταν και η τότε Ρωσία, η οποία όμως μετά την Οκτωβριανή επανάσταση (1917) απέσυρε τη συμμετοχή της. Ωστόσο Ρώσοι στρατιώτες είχαν πάρει μέρος στο Μακεδονικό Μέτωπο. Η συμβολή τους δεν συμπεριλήφθηκε στο Μνημείο του Πολυκάστρου, διότι η Σοβιετική Ένωση δεν θέλησε να συμμετάσχει στην ανέγερση του μνημείου. Η σύγχρονη Ρωσία θέλει την υπενθύμιση της συμμετοχής της στο Μακεδονικό Μέτωπο. Μακέτα Ρώσου στρατιώτη για το Συμμαχικό Μνημείο Πολυκάστρου του γλύπτη Γ. Κικώτη εκτέθηκε στην έκθεση για τον Α΄ ΠΠ με τίτλο «Η Θεσσαλονίκη του Μεγάλου Πολέμου 1914-1918» που πραγματοποιήθηκε στο Βαφοπούλειο Πολιτιστικό Κέντρο του Δήμου Θεσσαλονίκης το 2014. Ήταν ένα βήμα για την προσπάθεια αποκατάστασης μνήμης.

Στρατιωτικό Κοιμητήριο Αξιούπολης (φωτογραφικό αρχείο Χρ. Ίντος, 11-5-17))

ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΑ ΚΟΙΜΗΤΗΡΙΑ
Α΄ ΕΛΛΗΝΙΚΑ ΚΟΙΜΗΤΗΡΙΑ

Αξιούπολης
Στον λόφο του Αγίου Δημητρίου, παλιάς εκκλησία του οικισμού, υπάρχει κοιμητήριο των Ελλήνων στρατιωτών που έπεσαν στα πεδία των μαχών Ραβινέ, Σκρα και της ευρύτερης περιοχής. Ο χώρος είναι περιφραγμένος.

Σκρα – Κούπας
Στην περιοχή γύρω από τους οικισμούς Σκρα και Κούπα υπάρχουν κοιμητήρια πεσόντων Αξιωματικών και Οπλιτών στις μάχες που δόθηκαν εκεί.

Δοϊράνης
Δυτικά του χωριού Δοϊράνη και Νοτιοδυτικά της ομώνυμης λίμνης βρίσκεται το ελληνικό κοιμητήριο, όπου έχουν ενταφιασθεί 102 αξιωματικοί και οπλίτες που έπεσαν στην ομώνυμη επίσης μάχη στις 5/18 Σεπτεμβρίου 1918. Στο πάνω μέρος του κοιμητηρίου δεσπόζει μνημείο πτερωτής Νίκης για το οποίο ήδη έγινε λόγος.

Β΄ ΓΑΛΛΙΚΑ ΚΟΙΜΗΤΗΡΙΑ
Κιλκίς
Γαλλικό κοιμητήριο είχε δημιουργηθεί κοντά στον Σιδηροδρομικό Σταθμό του Κιλκίς, όπου συνολικά ενταφιάστηκαν 335 Γάλλοι από τις μάχες στο Κιλκίς, τις Σέρρες και τη Δοϊράνη. Τη δεκαετία του 1920 καταργήθηκε και τα οστά των ενταφιασμένων εκεί μεταφέρθηκαν στο κεντρικό κοιμητήριο του Ζεϊντελίκ Θεσσαλονίκης και στη Γαλλία σύμφωνα με απόφαση της γαλλικής κυβέρνησης.

Αξιούπολης (ΣΣ Γουμενίτσης)
Στην περιοχή του παλιού Σιδηροδρομικού Σταθμού Γουμενίτσης, δύο χιλιόμετρα βόρεια της Αξιούπολης, δίπλα στον Αξιό, δημιουργήθηκε κοιμητήριο, όπου ενταφιάστηκαν περίπου 880 στρατιώτες που έπεσαν στα γύρω πεδία των μαχών. Όπως του Κιλκίς έτσι και στην περίπτωση του κοιμητηρίου αυτού μεταφέρθηκαν οι ταφές στο Ζεϊντελίκ ή στη Γαλλία.

Γουμένισσας
Στο ύψος του πρώτου χιλιομέτρου της δημόσιας οδού Γουμένισσας – Γιαννιτσών, στην δεξιά πλευρά, διασώζεται ως σήμερα μικρός πυργίσκος, τμήμα καθολικού παρεκκλησίου, στον οποίο ήδη αναφερθήκαμε. Κατά την περίοδο του Α΄ ΠΠ δέσποζε στο εκεί ευρισκόμενο κοιμητήριο των Γάλλων στρατιωτών, οι οποίοι έπεσαν στις μάχες που έδωσαν τα στρατεύματά τους στην περιοχή ή πέθαναν από διάφορες αιτίες στα εκεί νοσοκομεία. Οι ταφές ανέρχονταν σε 300.
Τα κοιμητήρια δημιουργήθηκαν σε γεωργική έκταση, η οποία επιτάχθηκε για τον σκοπό που προαναφέρθηκε. Μετά τη λήξη του πολέμου, την δεκαετία του 1920, το γαλλικό κράτος μετέφερα τα οστά των ενταφιασμένων εκεί στρατιωτών στην πατρίδα τους, σύμφωνα με τοπική παράδοση, ή στο κοιμητήριο του Ζεϊντελίκ Θεσσαλονίκης.
Ο χώρος επιδόθηκε και πάλι στους ιδιοκτήτες και παρέμεινε ο μικρός πυργίσκος. Είναι μνημείο που έχει ανάγκη συντήρησης και ανάδειξης. Γάλλοι που έπεσαν στη μάχη του Σκρα θάφτηκαν στα κοιμητήρια της πόλης των Γιαννιτσών, τα οποία από τότε ονομάστηκαν «Γαλλικά μνήματα».

Γ΄ ΒΡΕΤΑΝΙΚΑ ΚΟΙΜΗΤΗΡΙΑ
Δοϊράνης
Δυτικά του χωριού Δοϊράνη, νοτιοανατολικά της ομώνυμης λίμνης βρίσκεται το Βρετανικό Στρατιωτικό Κοιμητήριο. Διαμορφώθηκε στα τέλη του 1916 για τους νεκρούς αξιωματικούς και οπλίτες που συμμετείχαν στο μέτωπο της Δοϊράνης και πολέμησαν στις επιχειρήσεις του Μαΐου 1917 και του Σεπτεμβρίου 1918.
Περιλαμβάνει 1338 ταφές από τις οποίες είναι αναγνωρισμένες οι 889. Μεταξύ των νεκρών συμπεριλαμβάνονται ένας Γάλλος και 45 Έλληνες. Το κοιμητήριο Δοϊράνης σχεδίασε το 1920 ο Σκότος αρχιτέκτονας ser Robert Lorimer.

Κρηστώνης (Sarigiol)
Βρίσκεται ένα χιλιόμετρο νότια του χωριού και περιλαμβάνει 711 ταφές. Από αυτές οι 680 είναι Βρετανών στρατιωτών και οι 29 στρατιωτών άλλων εθνοτήτων. Από το σύνολο των ταφών αναγνωρισμένες είναι οι 676. Πρόκειται για άντρες που πήραν μέρος στις επιχειρήσεις του μετώπου Δοϊράνης κυρίως την περίοδο 1917-1918, άλλων που πέθαναν νοσηλευόμενοι στα στρατιωτικά νοσοκομεία της περιοχής ή πέφτοντας στα πεδία των μαχών του συγκεκριμένου Μετώπου. Μέχρι το 1921 υπήρχε βρετανικό κοιμητήριο και στο Μεταλλικό (Gianes) με 520 ταφές. Το ακατάλληλο της θέσης επέβαλλε τη μεταφορά του σε εκείνο της Κρηστώνης. Το κοιμητήριο Κρηστώνης σχεδίασε το 1920 ο Σκότος αρχιτέκτονας ser Robert Lorimer.

Πολυκάστρου (Karasouli)
το ανατολικό άκρο της πόλης. Δημιουργήθηκε τον Σεπτέμβριο του 1916 για τους νεκρούς του Μετώπου Δοϊράνης. Αρχικά είχε 500 ταφές , οι οποίες αυξήθηκαν, όταν μεταφέρθηκαν εκεί ταφές από τα κοιμητήρια Χατζή Μπαρί (Hatji Mpari), Τσαουσίτσας (Tsaousitsa) και Καλινόβου (Kalinovo).
Η μεταφορά από το πρώτο έγινε τον Απρίλιο του 1919, από το δεύτερο το Νοέμβριο του 1920 και από το τρίτο τον Δεκέμβριο του 1920. Στα τρία αυτά κοιμητήρια είχαν συγκεντρωθεί ταφές από άλλα μικρότερα κοιμητήρια που λειτούργησαν σε τοποθεσίας ή οικισμούς κοντά στο μέτωπο.
Στο κοιμητήριο Τσαουσίτσας είχαν μεταφερθεί ταφές από το Senelle,Gugunci,Doldzeli (ή La Tortue, ή Torquay), το Reselli (ή Ereselli – Ποντοηράκλεια), το Kilindir (ή Krundirtsi – Καλίνδρια), την Ardzan ή Harajinovo (Αρτζάν).
Στο το κοιμητήριο Καλινόβου από το Cidemli, Horseshoe Hill, το φαράγγι Pearseγι, Whaleback, Worcester και άλλες τοποθεσίες που βρίσκονταν κοντά στην πρώτη γραμμή του Μετώπου απέναντι από τις θέσεις Petit Couronne και του Gran Couronne, όπου δόθηκαν μεγάλες και φοβερές μάχες.
Το Βρετανικό Στρατιωτικό Κοιμητήριο Πολυκάστρου περιλαμβάνει 1.421 ταφές στρατιωτών της Βρετανικής Κοινοπολιτείας από τις οποίες οι 56 είναι αγνώστων στοιχείων. Το σχεδίασε το 1920 ο Σκότος αρχιτέκτονας ser Robert Lorimer.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
Εφημερίδα «ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ», φ. 6101/1929
Ηλίας Μυκονιάτης, «Τα ηρώα των Βαλκανικών Πολέμων, εθνικισμός και πολιτιστική ενότητα», περ. Αρχαιολογία και Τέχνες, τ. Ιούνιος 1996.
Εφημερίδα, «ΜΑΚΕΔΟΝΙΚΑ ΝΕΑ», φ. 26-9-1926.
Θανάσης Βαφειάδης, Το χρονικό του Κιλκίς, τ. Α΄, Κιλκίς …….
Λύσανδρος Φάσσος, Μνήμες μιας εποχής, Κιλκίς 1988.
Βλάσης Βλασίδης, Η μνήμη του Μεγάλου Πολέμου, Κοιμητήρια του Μακεδονικού Μετώπου στη Θεσσαλονίκη, Θεσσαλονίκη 2017.
Χρήστος Χατζής, Γιαννιτσά, Ιστορική επισκόπηση, Γιαννιτσά 2003.
Χρήστος Π. Ίντος, Ο Μεγάλος Πόλεμος (Α΄ Παγκόσμιος, 1914-1918) στον Νομό Κιλκίς (ανέκδοτη εργασία).