«Τα στενά της Τσιγγάνας» Ιστορική αναφορά και προοπτική αξιοποίησης

Γράφει ο Χρήστος Ίντος

Σε προηγούμενο σημείωμά μας είχαμε αναφερθεί στις εξαγγελίες που έγιναν το 2017 σχετικά με τη μετατροπή του ποταμού Αξιού σε πλωτό, την πιθανή σύνδεσή του μέσω του ποταμού Μοράβα με τον Δούναβη και σε παλαιότερες σχετικές προσπάθειες που φιλοξενούνται σε παλιά έντυπα.

Από τις ίδιες πηγές αντλούμε ενδιαφέρουσες πληροφορίες για τον ποταμό και τη διαδρομή του των 380 χλμ. Από το όρος Σκάρδο μέχρι και την εκβολή του στον Θερμαϊκό κόλπο. Σε όλη αυτή την πορεία ο Αξιός περνά από δύο δύσκολα σημεία, δύο στενωπούς που είναι γνωστές με τα ονόματα Σιδηραί Πύλαι και τα Στενά της Τσιγγάνας.

Στην παγκόσμια γεωγραφία αναφέρονται δύο Σιδηραί Πύλαι. Του Δούναβη στα σύνορα Σερβίας – Ρουμανίας και του Αξιού εντός του εδάφους του γειτονικού κράτους των Σκοπίων (πΓΔΜ), πενήντα (50) χλμ. βόρεια της Γευγελής. Οι Σιδηρές Πύλες στην πΓΔΜ είναι γνωστές με το αντίστοιχο όνομα της τουρκικής γλώσσας, Ντεμίρ Καπού, ονομασία που χρησιμοποιούν και οι βόρειοι γείτονές μας.

Οι πύλες αυτές είναι εντυπωσιακό σημείο, στρατηγικής σημασίας από όπου περνούν η σιδηροδρομική γραμμή και η οδός σύνδεσης Θεσσαλονίκης – Σκοπίων – Βελιγραδίου. Εκεί στα αρχαία χρόνια ήταν η ελληνική πόλη Στεναί, σήμερα η ομώνυμη με τα στενά κωμόπολη Ντεμίρ Καπίγια, έδρα Δήμου, με 3.300 περίπου κατοίκους.

Η δεύτερη στενωπός, όπως προαναφέρθηκε, είναι τα Στενά της Τσιγγάνας, γνωστή στα χρόνια της τουρκοκρατίας ως Τσιγγενέ Δερβέν, μήκους περίπου δέκα χλμ. και βρίσκεται εντός του ελληνικού εδάφους.

Πρόκειται για τη διαδρομή του ποταμού από την Ειδομένη μέχρι τη σιδηροδρομική γέφυρα στο ύψος Αξιούπολης – Πολυκάστρου. Μια πανέμορφη και επιβλητική τοποθεσία από την οποία διέρχεται η σιδηροδρομική γραμμή από την Ελλάδα προς τα Βαλκάνια και την Ευρώπη.

Γιατί ονομάστηκε η περιοχή Στενά της Τσιγγάνας είναι άγνωστο. Στα αναφερόμενα στον Αξιό βιβλία μνημονεύεται το όνομα όχι όμως και το ιστορικό του. Ενδεχομένως σε παλιές εποχές να ήταν τόπος καταυλισμού ή και κρυψώνας Τσιγγάνων. Πριν από την στενωπό, στα βόρεια, ήταν η αρχαία πόλη Ειδομένη ή Ιδομένη, μετά την έξοδο, νότια, η Γορτυνία και παρακάτω, όπου ο πώρος, το πέρασμα διευρύνεται, η Ευρωπός.

Ο Γερμανός Βλάδκαμπφ, αξιωματικός που περιήλθε την περιοχή τον 19ο αιώνα και κατέγραψε τις εντυπώσεις και τις πληροφορίες του, αναφερόμενος στο όρος Πάικο σημείωσε: … Το βουνό αυτό θεωρείται «μεσημβρινή παραφυάδα» του Βόρρα «κατερχομένη προς την πεδιάδα της Θεσσαλονίκης». «Αι διακλαδώσεις της … αι καταλήγουσαι εις τον ποταμόν Βαρδάρ (Αξιόν) καταπίπτουσι βαθμιδόν μέχρι 300-400 μ. από της θαλάσσης και κατέρχονται ως επί το πλείστον, μέχρι του πυθμένος της κοιλάδος του ποταμού αυτού, σχηματίζουσαι, ιδίως κατά την στενωπόν Τσιγγενί – Δερβέν, βραχώδη τοίχοι…»

Ένας άλλος ταξιδιώτης, ο Grohmanm, του οποίου οι εντυπώσεις από τη διαδρομή στην οποία αναφερόμαστε δημοσιεύθηκαν στη Θεσσαλονίκη λίγο πριν την απελευθέρωση του 1912, έγραψε: …….Το τραίνο συνεχίζει το δρόμο του αριστερά του Vardar και εισέρχεται στα στενά μήκους 10 km περίπου, που ονομάζονται Tchingane Dervend (τα στενά των Τσιγγάνων). Η περιοχή είναι αρκετά γραφική. Στο χωριό Σλόπ (Δογάνης) η κοιλάδα πλαταίνει ξανά και το τραίνο πηγαίνει προς το Γευγελή ……

Ένας δικός μας, ο επιθεωρητής των Ελληνικών Σχολείων της Μακεδονίας κατά την περίοδο του Μακεδονικού Αγώνα, ο Γεώργιος Χατζηκυριακού, επισκέφθηκε την περιοχή. Ήταν πολύ κολακευτικά τα σχόλιά του για τη Γουμένισσα. Διερχόμενος με το τρένο τα Στενά της Τσιγγάνας παρατήρησε: ………Μετά τούτων απολαύσαντες των ποιητικών στροφών του ποταμού και της γραφικότητος των τοπίων φθάνομεν εις τον σταθμόν Γευγελής…..

Ο σιδηροδρομικός σταθμός Αξιούπολης σήμερα (Πηγή, Panoramio)

Η είσοδος στα στενά από νότο προς βορρά είναι μετά τη γέφυρα του τρένου στο ύψος Αξιούπολης – Πολυκάστρου. Πρώτος σταθμός ο παλιός ΣΣ Γουμενίτσης, που τη δεκαετία του 1980 μετονομάστηκε σε ΣΣ Παιονίας. Για τον σταθμό αυτόν έχουμε αναφερθεί σε παλιότερα δημοσιεύματά μας, ιδιαίτερα στην εμπορική του κίνηση και στη συμβολή του για δεκαετίες την οικονομική ανάπτυξη του τόπου.

Τα Στενά της Τσιγγάνας έγιναν επίκεντρο επιχειρήσεων και πολεμικών δραστηριοτήτων την περίοδο των Βαλκανικών Πολέμων (1912-1913), του Πρώτου Παγκοσμίου (1914-1918), της γερμανικής Κατοχής, και στα χρόνια του εμφύλιου σπαραγμού της δεκαετίας του 1940. Ως επίκαιρο σημείο, πώρος διέλευσης σημαντικότατης συγκοινωνιακής σύνδεσης και επικοινωνίας επιβάλλονταν ο έλεγχός του από τους εκάστοτε εμπολέμους. Έτσι στην περιοχή σημειώθηκαν γεγονότα από την έκβαση των οποίων κρίθηκαν πολλά στις περιόδους που αναφερθήκαμε.

Πάνω από τα στενά ήταν το χωριό Δρέβενο (Δερβένι, Πύλη), πέρασμα, που σήμερα την παλιά του παρουσία προδίδουν χαλάσματα και μια πανέμορφη αναπαλαιωμένη εκκλησία των Αγίων Αναργύρων. Δίπλα της ένα μνημείο του 1917, όπου είχαν ταφεί Γάλλοι στρατιώτες πολεμώντας στο Μακεδονικό Μέτωπο. Εκεί στο Δρέβενο, την ίδια περίοδο, τον Α΄ ΠΠ, στήθηκε το πρώτο ελληνικό στρατιωτικό νοσοκομείο, για τον Στρατό της Εθνικής Άμυνας, των στρατιωτικών δυνάμεων που στάθηκαν στο πλευρό του Βενιζέλου, όταν συγκρότησε την Κυβέρνηση της Θεσσαλονίκης και τάχθηκε φανερά στο πλευρό των δυνάμεων της Αντάντ.

Το Νοσοκομείο εκείνο το αποθανάτισε σε έναν υπέροχο ζωγραφικό του πίνακα ο Άγγλος στρατιώτης Woold που ζωγράφισε και πολλά άλλα σημαντικά σημεία και περιοχές του Ν. Κιλκίς των χρόνων εκείνων. Ο πίνακας του ελληνικού νοσοκομείου του Δρέβενου, αναφέρεται, πως στόλιζε το γραφείο του Ελευθερίου Βανιζέλου να του θυμίζει την εποχή της συμμετοχής των Ελλήνων στο Μεγάλο Πόλεμο.

Στις μέρες μας κατασκευάζεται σιδηροδρομική γραμμή που θα παρακάμψει το Πολύκαστρο, την παλιά σιδηροδρομική γέφυρα και τα Στενά της Τσιγγάνας. Ήδη είναι έτοιμη μια νέα γέφυρα που περνά πάνω από τον Αξιό και μέσω αυτής τα τρένα θα φθάνουν στον Σταθμό Ειδομένης. Μετά από 150 χρόνια περίπου θα σιγήσουν τα στενά, τα πουλιά και τα λουλούδια θα λένε το δικό τους τραγούδι στη μοναξιά και τα νερά του Αξιού με τις όποιες επιβαρύνσεις τους από τις μολύνσεις των ανθρώπων, θα τρέχουν να συναντήσουν το ζεστό Αιγαίο, στη θάλασσα των Θερμών, στον Θερμαϊκό.

Η γραφική και μοναδική περιοχή στην οποία αναφερθήκαμε θα μπορούσε να αξιοποιηθεί για λόγους εκπαιδευτικούς, περιβαλλοντικούς, τουριστικούς, ιστορικούς και για πολλά άλλα. Όταν δεν θα εκτελούνται τα δρομολόγια των τρένων από εκεί, μια μηχανή με ένα ιστορικό βαγόνι θα μπορούσε κατά παραγγελία να πραγματοποιεί τοπικά δρομολόγια Πολύκαστρο – Ειδομένη μεταφέροντας μαθητές και επισκέπτες.

Ο παλιός σταθμός στην είσοδο των στενών θα μπορούσε να είναι μουσείο, κέντρο πληροφόρησης, ιστορικών αναφορών και άλλων. Η εκπόνηση μιας σχετικής μελέτης και η υλοποίησή της δεν θα ήταν μάταιος κόπος.

Θα μπορούσε να γίνει πόλος έλξης επισκεπτών μετά από σωστή αξιοποίηση και σωστή προβολή. Η σχετική πρωτοβουλία θα μπορούσε να είναι έργο του τοπικού μας Δήμου με τη συνδρομή πολλών άλλων φορέων και οργανισμών πχ και του ίδιου του ΟΣΕ.

Ο τόπος αυτός έχει πολλά και αξιόλογα και είναι κρίμα να περνούν στη λήθη από την άγνοια και την αδιαφορία μας.-

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
Δ. Ι. Παπαδημητρίου, «Από τη Θεσσαλονίκη στα Σκόπια και από το Zibeftche και τα Σκόπια στη Μητρόβιτσα», στο ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΕΩΝ ΠΟΛΙΣ, 3 (2004).
Γ. Χατζηκυριακού, Σκέψεις και εντυπώσεις εκ περιοδείας ανά την Μακεδονίαν, 1905-1906, ΕΜΣ, Θεσσαλονίκη.
Ελλάς, Μακεδονία και Νότιος Αλβανία, ήτοι η Μεσημβρινή Ελληνική Χερσόνησος περιγραφομένη υπό στρατιωτικήν, γεωγηραφικήν, στατιστικήν και πολεμικήν ιστορικήν άποψιν υπό Αντωνίου Τούμα φον Βλαδκάμπφ, μετάφραση Ευγενίου Ρίζου Ραγκαβή, ιλάρχου, Υπουργείον Στρατιωτικών, Εν Αθήνεσι 1901, σ. 16.