Στοιχεία για την εκπαίδευση στον Πόντο σε εκδήλωση των «Αργοναυτών»

Εκδήλωση με θέμα «Η εκπαίδευση στον Πόντο – Aπό το Φροντιστήριο της Τραπεζούντος έως το Κολλέγιο “Ανατόλια”» διοργάνωσε η Ένωση Ποντίων νομού Κιλκίς «Οι Αργοναύτες».

Η εκδήλωση πραγματοποιήθηκε την Κυριακή 17.4.16, στην Καπναποθήκη της «Αυστροελληνικής», και τελούσε υπό την αιγίδα του δήμου Κιλκίς, ξεκίνησε δε με προλόγιση και παρουσίαση του θέματος από τον εκπαιδευτικό Νίκο Κωνσταντινίδη, ο οποίος και συντόνισε την όλη διαδικασία.

Ακολούθησαν χαιρετισμοί της προέδρου των «Αργοναυτών» Δέσποινας Καραμπίδου του αντιδημάρχου πολιτισμού Δημήτρη Τσαντάκη και του διευθυντή του “Ανατόλια” Πάνου Βλάχου.

Τα επί μέρους θέματα ανέπτυξαν, απευθυνόμενοι σε πολυπληθές και «διψασμένο» γιά ενημέρωση και γνώση ακροατήριο, ο Διαμαντής Λαζαρίδης, με τίτλο «Προγραμματισμένη και οργανωμένη σχολική παιδεία στον Πόντο, 1682-1922» και ο Γιώργος Λυσαρίδης με τίτλο «Το Αμερικανικό Κολλέγιο Ανατόλια και ο Ελληνικός Σύλλογος «Πόντος στη Μερζιφούντα του Πόντου, 1886-1921».

Μετά το πέρας των δύο εισηγήσεων διεξήχθη περιεκτική και γόνιμη συζήτηση.

Η ελληνική σχολική παιδεία στον Πόντο (1682-1922)

«…Προγραμματισμένη και οργανωμένη σχολική παιδεία εμφανίζεται στον Πόντο από την τελευταία εικοσαετία του 17ου αι. με ενδεικτική χρονολογία απαρχής το 1682, όταν ο Σεβαστός Κυμινήτης4 ιδρύει το σχολείο του στην Τραπεζούντα. Από τότε χωρίς σχεδόν διακοπή, λειτουργεί στην πρωτεύουσα του Πόντου σχολείο, που θα μείνει ονομαστό με το όνομα Φροντιστήριο, ενώ στην Αργυρούπολη της Χαλδίας, ιδρύεται και εκεί το 1722, οργανωμένο σχολείο με πρωτοβουλία και στήριξη του τότε αρχιεπισκόπου Χαλδίας Ιγνατίου του Α5. Η παιδεία την οποία χορηγούν τα δύο αυτά αστικά κέντρα και χωρίς αμφιβολία και άλλα, στα τέλη του 18ου αιώνα θα υποστεί μία σχετική κάμψη, εξ αιτίας της οικονομικής παρακμής, των μεταναστεύσεων και των διώξεων από μέρους των μουσουλμάνων τοπικών αρχόντων. Οι ενδείξεις που αναφέρεται για την πρώτη περίοδο είναι τώρα περισσότερο εμφανείς και πολυαριθμότερες. Αναφέρουμε ότι στην περίοδο 1700-1820 από τους 60 γνωστούς σ’ εμάς λόγιους και εγγραμάτους 31 είναι λαϊκοί,6 ενώ εξακολουθεί η παράδοση, να γίνονται, κατά το πλείστον, επίσκοποι στην περιοχή του Πόντου άτομα από την ίδια περιοχή.

Η αφύπνιση

Στην περίοδο 1820-1860, το Φροντιστήριο της Τραπεζούντας-το οποίο σημειώνουμε ότι αναδιοργανώνεται το 1817 από τον Σάββα Τριανταφυλλίδη- τα σχολεία Αργυρούπολης, ασφαλώς και των άλλων αστικών κέντρων καθώς και των μοναστηρίων του Πόντου –ανάμεσα σ’ αυτά, εκτός από τα τρία προαναφερθέντα γνωστά μοναστήρια, πρέπει να μνημονεύσουμε και τη μονή Χουτουρά της Χαλδίας- παρά την ύπαρξη στην αρχή μεγάλων δυσκολιών, συνεχίζουν να λειτουργούν και μάλιστα με συνεχή ακμή και άνοδο, τόσο στον αριθμό των μαθητών, των τάξεων και των δασκάλων, όσο και στην ποιότητα των παρεχομένων γνώσεων. Αναφέρουμε εδώ ότι γύρω στα 1865, ύστερα από το Χάτι-Χουμαγιούν (1856) στην περιοχή του Πόντου, υπήρχαν 100 σχολεία στοιχειώδους εκπαίδευσης και 15 «Ελληνικά» σχολεία7. Σημειώνουμε ότι στην περίοδο αυτή η εκπαίδευση άρχισε να επεκτείνεται και στη γυναικεία μόρφωση, με την ίδρυση του πρώτου Παρθεναγωγείου στην Τραπεζούντα το 1846. 8

Η εξέλιξη

Στις αρχές και περί το τέλος της περιόδου 1820-1860 σημειώνονται σημαντικά γεγονότα τα οποία επηρεάζουν οπωσδήποτε- αν δεν καθορίζουν από εκεί και πέρα την εξέλιξη της παιδείας και την εν γένει οικονομική και κοινωνική πρόοδο των Ελλήνων του Πόντου, όπως:

Η ίδρυση ελεύθερου ελληνικού κράτους το 1830, ύστερα από τη Μεγάλη Ελληνική Επανάσταση του 1821. Το εθνικό αυτό γεγονός αναπτερώνει το εθνικό και ηθικό φρόνημα των υπόδουλων Ελλήνων και ενισχύει την αισιοδοξία τους για το μέλλον. Οι Έλληνες του Πόντου ατενίζουν με υπερηφάνεια την ελεύθερη πατρίδα κι εναποθέτουν τις ελπίδες τους στο εθνικό Κέντρο, από το οποίο περιμένουν τη λύση των προβλημάτων τους. Το ελληνικό κράτος, η ελεύθερη Ελλάδα, παρά τις μεγάλες οικονομικές και άλλες αδυναμίες του με διάφορους κυρίως με έμμεσους τρόπους, ενισχύει τις δραστηριότητες των Ελλήνων στον οικονομικό, κοινωνικό και ιδιαίτερα στον εκπαιδευτικό τομέα.9

Η πρόοδος της σχολικής παιδείας συνεχίστηκε μέχρι το 1908. Οι Νεότουρκοι που επικράτησαν δεν άργησαν να αποβάλουν το προσωπείο του φιλελευθερισμού και να εκδηλώνουν την εθνικιστική γραμμή του Κομιτάτου τους. Προσπάθησαν, μεταξύ των άλλων, να αλώσουν το προνομιακό καθεστώς των σχολείων με την υπαγωγή και τη ελληνικής εκπαίδευσης στο Υπουργείο Παιδείας τους.12 Μέχρι όμως να πραγματώσουν τα σχέδιά τους μείζονα προβλήματα ανέκοψαν την πορεία της εκπαίδευσης με την έκρηξη του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου (1914).

Λίγο πριν από το 1914 η σχολική εκπαίδευση παρουσιάζει την εξής εικόνα σε αριθμούς: Σε όλη την περιοχή του Πόντου με ελληνικό πληθυσμό 700.000 κατ. περίπου, λειτουργούν: 2 τέλεια Γυμνάσια, 9 Ημιγυμνάσια, 1047 «Ελληνικά» (Σχολαρχεία»), Αστικά και Δημοτικά Σχολεία, στα οποία φοιτούν 75.953 μαθητές και μαθήτριες και διδάσκουν 1536 καθηγητές, δάσκαλοι και δασκάλες.13…

Τα σχολεία (είδη και βαθμίδες)

Η τυπολογική ταξινόμηση των σχολείων παρουσιάζει δυσχέρειες καθώς η έλλειψη ενιαίας κατεύθυνσης και ελέγχου των σχολείων, η ποικιλία των κοινοτικών κανονισμών, τα οικονομικά των κοινοτήτων, το μορφωτικό επίπεδο των δασκάλων, οι αποστάσεις και άλλοι λόγοι, επέβαλαν μία ιδιόρρυθμη κατάσταση με ποικιλίες σχολείων και ιδιόρρυθμες εκπαιδευτικές μονάδες. Ευχερέστερα θα μπορούσαμε να μιλήσουμε για σχολεία που παραλλάσουν στο όνομα, το είδος, τον αριθμό των τάξεων, τις παρεχόμενες γνώσεις και άλλα παραπλήσια. Τα σχολεία των αστικών κέντρων, παρουσιάζουν περισσότερη ομοιομορφία γιατί είναι λίγο ή πολύ εναρμονισμένα με τις κατευθυντήριες γραμμές που έρχονται από την Κωνσταντινούπολη και την Αθήνα…

…Τα περισσότερα σχολεία των χωριών λειτουργούσαν με δύο τάξεις και ακολουθούσαν τα σχολεία με 4 τάξεις. Ενδεικτικά είναι τα ακόλουθα στοιχεία.18

Στις μητροπολιτικές περιφέρειες Χαλδίας, Αμασείας και Κολωνίας, γύρω στο 1907, από τα 518 σχολεία, τα 317 λειτουργούσαν με 2 τάξεις, τα 47 με 3 τάξεις, τα 100 με 4 τάξεις, τα 21 με 5 τάξεις, τα 27 με 6 τάξεις, τα 5 με 7 τάξεις και 1 με 8 τάξεις. Ανάλογη περίπου εικόνα εμφανίζουν και τα σχολεία των άλλων μητροπολιτικών περιφερειών, Τραπεζούντας, Ροδοπόλεως και Νεοκαισαρείας. Οι απόφοιτοι του 4ετούς δημοτικού σχολείου μπορούσαν να συνεχίσουν την φοίτησή τους στο «ελληνικό» σχολείο ή Σχολαρχείο. Το ολοκληρωμένο ή πλήρες «ελληνικό» σχολείο λειτουργούσε με 3 τάξεις με ισάριθμα έτη φοίτησης.

Ένας άλλος τύπος σχολείου, ευρύτατα διαδεδομένος στον Πόντο, ήταν το Αστικό σχολείο, το οποίο αποτελούσε τετρατάξιο δημοτικό σχολείο ενωμένο με μία ή δύο ή τρεις τάξεις του «Ελληνικού». Το Αστικό σχολείο ήταν ένας αυτοτελής παιδευτικός κύκλος που αποσκοπούσε στην παροχή ωφελίμων γνώσεων και στην κατάρτιση γραμμτισμένων ανθρώπων για την άσκηση πρακτικών επαγγελμάτων ή την στελέχωση των οργάνων της κοινοτικής διοίκησης και των γραφείων των μητροπόλεων.19

Στις πρωτεύουσες των μητροπόλεων και σε κεντρικά μέρη συστάδας χωριών ή ενοριών λειτουργούσε Κεντρικό σχολείο το οποίο ανάλογα με τον τύπο του σχολείου που αντιστοιχούσε ονομαζόταν «Κεντρική Δημοτική Σχολή» ή «Κεντρική Αστική Σχολή» ή απλά «Κεντρική Σχολή».
Σε μερικές πόλεις ή κωμοπόλεις στα λειτουργούντα εκεί «ελληνικά» ή «αστικά σχολεία» προστίθονταν μία ή δύο ή τρεις γυμνασιακές τάξεις και τότε τα σχολεία αυτά μετατρέπονταν σε Ημιγυμνάσια, τα οποία αποτελούσαν τον κατώτερο κύκλο της μέσης ή δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης.20 Τα Γυμνάσια αποτελούσαν την ολοκληρωμένη δευτεροβάθμια εκπαίδευση.21

Στον κύκλο της ανώτερης εκπαίδευσης μπορούμε να εντάξουμε το Ιεροδιδασκαλείο Πρασάρεως (κοντά στην Κερασούντα) που λειτουργούσε από το 1909 μέχρι το 1914. Λαμπρό προβλεπόταν το μέλλον αυτού του Σχολείου αν δεν διακοπτόταν η λειτουργία του λόγω των πολεμικών γεγονότων από το 1914 και ύστερα.22
Δύο κατώτερες βραχύβιες ιερατικές σχολές λειτούργησαν στον Πόντο, της Κάβζας από το 1910 και της Τοκάτης από το 1914.23

Συμπέρασμα
Οι Έλληνες του Πόντου κάθε μέρα, αιώνες ολόκληρους, έδιναν την μάχη για την επιβίωσή τους, κάτω από συνθήκες ιδιαίτερα σκληρές. Ανακάλυπταν διαρκώς νέους τρόπους ζωής κι έβαζαν μπροστά μηχανισμούς που τους έδινε την δυνατότητα να διατηρούν αλώβητη την εθνική τους συνείδηση και να την ενισχύουν.
Με την πίστη πως η μόνη και η πιο σταθερή δύναμη στη διατήρηση της εθνικής τους ταυτότητας και στην εδραίωσή τους μέσα στην πολυσπερμία των λαών και φύλων της Οθωμανικής αυτοκρατορίας, είναι η Παιδεία, οι Έλληνες του Πόντου, όταν επικράτησαν ανθρωπινότερες συνθήκες, ρίχτηκαν με ιερό πάθος στα γράμματα…».

Ο σύλλογος «Πόντος» και το Κολλέγιο «Ανατόλια» στην Μερζιφούντα

Κατόπιν μίλησε με το ανωτέρω θέμα ο ιστορικός ερευνητής του Πόντου Γιώργος Λυσαρίδης, που αναφέρθηκε, μεταξύ άλλων, και στα εξής:

«O «Ελληνικός Σύλλογος Πόντος» ιδρύθηκε το 1909. Πρόδρομός του υπήρξε ο αθλητικός σύλλογος «Πόντος» που λειτουργούσε ήδη από το 1903. Όπως αναφέρεται στο άρθρο 1 του καταστατικού του , που εγκρίθηκε και τέθηκε σε εφαρμογή στις 21 Ιανουαρίου 1909, «Ιδρύεται σύλλογος υπό την επωνυμίαν «Ελληνικός Σύλλογος Πόντος», δια της ενώσεως των εν τω Ανατολικώ Κολλεγίω Μερζιφούντος δύο συλλόγων των Ελλήνων μαθητών: του αθλητικού συλλόγου «Πόντος» και της «Φιλεκπαιδευτικής Λέσχης» μετά του μουσικού παραρτήματός της «Ορφεύς». Στο άρθρο 2 του καταστατικού προσδιορίζεται ο σκοπός του νέου Συλλόγου : «Σκοπός του Συλλόγου είναι η, εν αδελφική συνενώσει όλων των εν τη σχολή ταύτη Ελλήνων σπουδαστών, α) διανοητική, β) σωματική και γ) καλαισθητική των μελών αυτού ανάπτυξις».

Ο «βίος» του «Ανατόλια» στην Μερζιφούντα αριθμεί 35 χρόνια , από την ίδρυσή του το 1886, μέχρι το βίαιο κλείσιμό του το 1921. Ο βίος του συλλόγου «Πόντος» έχει τη μισή ακριβώς διάρκεια, από το 1903 μέχρι το 1921. Είναι δύο βίοι παράλληλοι, με την ίδια τραγική κατάληξη. Ο κύκλος των μελών και των δραστηριοτήτων του συλλόγου αποτελεί υποσύνολο του αντίστοιχου κύκλου του Σχολείου, αφού μέλη του συλλόγου «Πόντος» ήσαν αποκλειστικά μαθητές, καθηγητές και μέλη του προσωπικού του «Ανατόλια», τα γραφεία και οι αίθουσες του συλλόγου ήσαν εντός των εγκαταστάσεων του σχολικού συγκροτήματος και οι δραστηριότητές του οργανώνονταν από μέλη του συλλόγου και απευθύνονταν στην «οικογένεια» του «Ανατόλια».

Έτσι, η ζωή του συλλόγου «Πόντος» παρακολουθεί την ζωή του «Ανατόλια», την επηρεάζει άμεσα και επηρεάζεται το ίδιο από αυτήν. Η κοινή τους πορεία, ασφαλώς, επηρεάζεται και από το γενικότερο κλίμα που επικρατεί στην περιοχή, τις σχέσεις μεταξύ των πληθυσμών, τις πολεμικές εχθροπραξίες στον ευρύτερο γεωγραφικό χώρο, την εσωτερική «εντροπία» στην οθωμανική επικράτεια, τη ρευστότητα στις σχέσεις μεταξύ των γειτονικών κρατών και τις ανακατατάξεις που προκαλούν οι διεκδικήσεις και τα συμφέροντα των μεγάλων δυνάμεων της εποχής…

…Ακμή, άνθηση, ομαλή ζωή, αλλά και συρρίκνωση, αναστολή λειτουργίας, κλίμα φοβίας και ανασφάλειας χαρακτηρίζουν τις διάφορες περιόδους της παράλληλης ζωής του Σχολείου και του Συλλόγου. Η κορύφωση της ακμής του Κολλεγίου «Ανατόλια» στη Μερζιφούντα σημειώθηκε το 1913-1914, όπου το δυναμικό του αριθμούσε 425 μαθητές (200 Έλληνες, 160 Αρμένιοι, 40 Ρώσοι και 25 Τούρκοι) και 33 καθηγητές (10 Αμερικανοί, 11 Αρμένιοι, 9 Έλληνες, 2 Ρώσοι και 1 Ελβετός). Με επίκεντρο την περίοδο αυτή σημειώνεται και η άνθηση και ακμή του συλλόγου «Πόντος» που φθάνει να έχει 180 μέλη και πλουσιότατη δράση. Το κίνημα των Νεοτούρκων (1908) δεν φάνηκε στην αρχή να επηρεάζει αρνητικά τη ζωή των Ελλήνων στη Μερζιφούντα. Το αντίθετο, οι επικεφαλής του κινήματος «Ενότητα και Πρόοδος» Εμβέρ Πασά και Νιαζί Πασά διαβεβαίωναν τον πληθυσμό ότι εγκαινιάζεται πλέον μιά νέα εποχή, με χαρακτηριστικά τη δημοκρατία, την ισονομία, την ελεύθερη έκφραση και την ειρηνική συνύπαρξη των πληθυσμών με τις διαφορετικές εθνικότητες και θρησκείες. Όμως, δεν άργησε να εκδηλωθεί το σκοτεινό σχέδιο αφανισμού του χριστιανικού και του Ελληνικού στοιχείου από την ευρύτερη περιοχή του Πόντου. Οι διωγμοί των Αρμενίων (1914-1915) με το 1,5 περίπου εκατομμύριο θύματα, αποτελούσαν το προανάκρουσμα για την παρόμοια τύχη και των Ελλήνων. Το 1916 εξαπολύεται η πρώτη μεγάλη οργανωμένη επίθεση των Νεοτούρκων στο Ελληνικό στοιχείο ( θανατώσεις, εξορίες, καταναγκαστικά έργα στα «τάγματα εργασίας», δημεύσεις περιουσιών κλπ.). Το Κολλέγιο «Ανατόλια» αναστέλλει την λειτουργία του. Το ίδιο και ο σύλλογος «Πόντος».

Το Σχολείο επαναλειτουργεί το 1919 με 175 μαθητές, οπότε επαναδραστηριοποιείται και ο Σύλλογος. Το 1920 οι μαθητές γίνονται 218. Όμως, υπό τον Κεμάλ, έχει ήδη αρχίσει το δεύτερο κύμα διώξεων, πολύ πιό βίαιο και απάνθρωπο από το πρώτο. Ο Τοπάλ Οσμάν με τους Τσέτες του αφανίζουν ο,τιδήποτε Ελληνικό στην ευρύτερη περιοχή του Πόντου. Οι Κεμαλιστές εισβάλλουν στις εγκαταστάσεις του Ανατόλια, στις 12 Φεβρουαρίου του 1921. Ερευνώντας τα κτίρια, εντοπίζουν στα γραφεία της διοίκησης του Συλλόγου υλικό (χάρτες, βιβλία, φωτογραφίες) που τους προσφέρει το πρόσχημα να απευθύνουν κατηγορίες στα στελέχη της διοίκησης του Συλλόγου πως δήθεν ενεργούν συνωμοτικά και ότι ο σύλλογος είναι «επαναστατικός». Το Σχολείο κλείνει, αυτή τη φορά οριστικά, τον Μάρτιο του 1921. Μαζί του, φυσικά, κλείνει οριστικά και ο σύλλογος «Πόντος»…

…Οι παράλληλοι βίοι του σχολείου «Ανατόλια» και του συλλόγου «Πόντος» κλείνουν ταυτοχρόνως. Ένα Σχολείο που επί 35 χρόνια προσέφερε εξαιρετική εκπαίδευση και παιδεία και ένας σύλλογος δραστήριος που σκοπό είχε αποκλειστικά αυτόν που περιγράφεται στο άρθρο 2 του καταστατικού του, χωρίς βέβαια να απεμπολεί την Ελληνική καταγωγή των μελών του, όπως με πολλή ενάργεια αναφέρει σε ομιλία του στην τελετή αποφοίτησης (commencment) του 1915 ο τελοιόφοιτος Γρηγόριος Σκράμης: «Ημείς, οι ενταύθα Έλληνες μαθηταί, προσδράμοντας εις σχολήν ξένην, δεν σημαίνει , καθώς δυστυχώς πολλοί νομίζουν, ότι λησμονήσαμεν την εκπλήρωσιν καθηκόντων Έλλησι μαθηταίς επιβαλλομένων, δεν σημαίνει ότι προσηλυτίσθημεν είτε εξεφυλλίσθημεν. Παραμένομεν μετ’ ακραδάντων πεποιθήσεων εις τα πατροπαράδοτα. Είμεθα ό,τι και πας ομόφυλος ώφειλε να είναι, οίον ορθόδοξοι, εν όσω εξακολουθούμεν να είμεθα πιστά της ορθοδοξίας τέκνα, Έλληνες εν όσω είμεθα και θα είμεθα ένθερμοι υποστηρικταί και ζηλωταί της γλώσσης μας».

4 Για το Σεβαστό Κυμινήτη βλ. Επαμ. Κυριακίδη ό.π., σελ. 62-76, και Κόλλια Ιωάννας, ο Σεβαστός Κυμινήτης και η ίδρυση του Φροντιστηρίου Τραπεζούντος, «Ελληνικά» τ. 30 (1977-1980), σ. 280-307.

5 Βλ. Οικονομίδη Δημοσθ., «Αργυρούπολις» Αρχ. Πόντου, τόμ. 3 (1931), σ. 169-174 και Κανδηλάπτη Γεωργ., «Ο πνευματικός φάρος της επαρχίας Χλαδίας ήτοι η ιστορία του ελληνικού Φροντιστηρίου της Αργυρουπόλεως κτλ.», Θεσ/νίκη 1970.

6 Βλ. Συνοπτικό πίνακα των λογίων, σ. 259-262 Επ.Κυριακίδη ό.π.

7 Οδυσσέα Λαμψίδη, στον πρόλογο του βιβλ. του Διαμ. Λαζαρίδη, «Στατιστικοί πίνακες της εκπαιδεύσεως των Ελλήνων στον Πόντο», Αρχ. Πόντου, παρ. 16 (1988).

8 Βλ. Χατζησαββίδη Σωφ., «Η εκπαίδευση των κοριτσών στην Τραπεζούντα (1846-1922)», Αρχ. Πόντου, τόμ. 41, σ. 249-256.

9 Εκτενή αναφορά για την ενίσχυση της σχολικής παιδείας των Ελλήνων της Μ.Ασίας γενικά από το Ελληνικό Κράτος βλ. στο βιβλίο του Χ.Σολδάτου, «Η εκπιδευτική και πνευματική κίνηση του Ελληνισμού της Μ.Ασίας (1800-1922», Αθήναι, τόμ. Γ (1991), κεφ. Β’, σελ. 41-62.

12 Η συμπεριφορά των Τούρκων μετά το 1908, Χρ.Σολδάτου ό.π., τόμ. Α’, σ. 226-234.

13 Σχετικός πίνακας στο βιβλίο του Τοπαλίδη Πανάρετου, «Ο Πόντος ανά τους αιώνας, Δράμα 1927, σ. 159). Σε υποσημείωσή του ο συγγραφέας αναφέρει: «Η ανωτέρω στατιστική του Ελληνισμού του Πόντου και της πνευματικής κινήσεως αυτού, αναφέρετα εις έτος 1913 και ως εκ τούτου διαφέρει της στατιστικής την οποίαν εδημοσίευσεν εν τω περί Πόντου συγγράμματος αυτού ο Δ. Η. Οικονομίδης, διότι αι παρ’ αυτώ στατιστικαί αφορώσιν, προηγουμένας περιόδους και εισίν εν πολλοίς ημαρτημέναι…».
18 Τα στοιχεία έχουν ληφθεί από στατιστικούς πίνακες του βιβλ. του Διαμ. Λαζαρίδη, ό.π. σ. 251-254, 369-371 και 400-403.

19 Τα στατιστικά σχολεία ήταν ευρύτατα διαδεδομένα στον Πόντο. Ενδεικτικά αναφέρουμε μερικές πόλεις ή κωμοπόλεις που διατηρούσαν αστικό σχολείο: Σαφράμπολη, Σινώπη, Πάφρα, Αμισός, Αμάσεια, Κιουμούς-Ματέν, Θεμίσκυρα (Τσαρσαμπάς), Οινόη, Κοτύωρα, Κερασούντα, Νικόπολη, Πλάτανα, Σούρμενα, Σάντα, Κρώμνη, Αργυρούπολη, Άτρα, Σταυρί, Ίμερα κτλ.

20 Στον Πόντο στην α’ 15ετία του 20ου αι. λειτουργούσαν Ημιγυμνάσια στην Αργυρούπολη, Κερασούντα, Κοτύωρα, Σούρμενα, Πάφρα, Ακ-Νταγ-Ματέν, Μεταλλείο Ταύρου κ.α.
21 Δύο τέλεια Γυμνάσια λειτούργησαν στον Πόντο αναγνωρισμένα από την ελληνική Πολιτεία, της Τραπεζούντας από το 1892 και της Αμισού από το 1912 και ύστερα.

22 Το Ιεροδιδασκαλείο Πρασάρεως του Πόντου ιδρύθηκε με πρωτοβουλία του τότε μητροπολίτη Χαλδίας Λαυρεντίου Παπαδόπουλου. Σκοπός του ήταν «ο δια τετραετούς επαρκούς διδασκαλίας, θρησκευτικών, παιδαγωγικών, εμπορικών και εγκυκλοπαιδικών μαθημάτων, καταρτισμός διδασκάλων, ιερέων και εμποροϋπαλλήλων. Περισσότερα βλ. εργασίας μας, «Η Μονή και το Ιεροδιδασκαλείο Πρασάρεως του Πόντου», Αρχ. Πόντου, τόμ. 49, σ. 154-202.

23 Στο Αρχείο του Μικρασιατικού Συλλόγου Ανατολή και συγκεκριμένα στους φακέλους που αφορούν τον Πόντο (Κολωνίας-Αμασείας-Νεοκαισαρείας) υπάρχουν σχετικά έγγραφα στα οποία μεταξύ των άλλων αναφέρονται οι σκοποί των ιερατικών σχολών της Τοκάτης και της Κάβζας. Της Τοκάτης «αφ’ ενός η απαλλαγή των στρατευσίμων νέων των περιχώρων της στρατιωτικής θητείας, αφ’ ετέρου δε η όσον ένεστι μόρφωσις των μελλόντων ιερέων εν τοις χωρίοις». Της Κάβζας «προς θρησκευτικήν άμυναν των ομοδόξων αδελφών ημών κατά την εις τρίωρον απόστασιν τας ενέδρας εμπηξασών προσηλυτιστικών εταιρειών του Μερζιφούν» εδώ υπονοείται το γνωστό Αμερικανικό Κολλέγιο της Μερζιφούντας που ιδρύθηκε το 1884 και λειτούργησε ως το 1922, οπότε μεταφέρθηκε στη Θεσσαλονίκη. Σημειώνουμε ότι, το 1907, στο Κολλέγιο φοιτούσαν 270 μαθητές από τους οποίους τα 2/5 ήταν Έλληνες και από τις 130 μαθήτριες το ¼ ήταν Ελληνίδες. Σε μικρή μερίδα Ελλήνων του Πόντου είχε διαδοθεί ο προτεσταντισμός, ο οποίος ανάπτυξε σημαντική δράση στην ίδρυση σχολείων και εκκλησιών (ευκτήριων οίκων), στις πόλεις Φάτσα, Κοτύωρα, Σεμέν, Οινόη, Αμισό, Αμάσεια κ.ά.