Το έθιμο του Λαζάρου «Οι Λαζαρίνες» στο Πολύπετρο
Γράφει ο Πολυκράτης Πανιτσίδης
Πολλά είναι τα έθιμα, που αναβιώνουν τις ημέρες του Πάσχα σε όλη την Ελλάδα και σε όλο τον χριστιανικό κόσμο. Ένα από αυτά είναι και το έθιμο του Λαζάρου, «οι Λαζαρίνες», που το ονομάζουν και «κάλαντα του Λαζάρου». Γίνεται το Σάββατο του Λαζάρου, πριν την Κυριακή των Βαΐων από μικρά κορίτσια μέχρι και εφηβικής ηλικίας σε ανάμνηση της Ανάστασης του Λαζάρου.
Σε πολλές περιοχές τελείται την Κυριακή των Βαΐων ή και το τριήμερο από την Παρασκευή έως την Κυριακή των Βαΐων. Λέγεται, ότι οι ρίζες του “χάνονται” στην αρχαία Ελλάδα, στις γιορτές των Ανθεστηρίων στις οποίες γιόρταζαν την αναγέννηση της φύσης, τα άνθη, το κρασί και τις ψυχές των νεκρών που ανέβαιναν στο πάνω κόσμο. Πολλοί το συνδέουν με την μυθολογία, τον θάνατο και την ανάσταση του Αδώνιδος και την άνοδο της Περσεφόνης στο πάνω κόσμο κάθε Άνοιξη.
Οι «Λαζαρίνες» στο Πολύπετρο
Στο Πολύπετρο το έθιμο «Λαζαρίνες» ή «Λαζαρένκες», όπως ονομαζόταν από τους ντόπιους κατοίκους του παλαιότερα, δεν διαφέρει κατά πολύ από αυτό της ευρύτερης περιοχής της Γουμένισσας και της Κεντρικής Μακεδονίας. Τελευταία φορά πραγματοποιήθηκε στα μέσα της δεκαετίας του 1950 (1954-55).
Γινόταν το πρωί του Σαββάτου της Ανάστασης του Λαζάρου από νεαρά κορίτσια ηλικίας δεκατριών μέχρι δεκαπέντε χρόνων. Τα κοριτσάκια συγκροτούσαν μιάν ομάδα και ξεκινούσαν από την πλατεία του χωριού, να τραγουδήσουν και να χορέψουν τα « Κάλαντα του Λάζαρου» σε όλα τα σπίτια του χωριού. Ήταν ντυμένα με τις γιορτινές τους φορεσιές, και στο αυτί ή τα μαλλιά έβαζαν λουλούδια.
Στα χέρια τους κρατούσαν καλαθάκια που ήταν στολισμένα με λουλούδια και χρωματιστές κορδέλλες, γιά να βάζουν τα αυγά και τα δώρα που τους έδιναν. Τραγουδούσαν και χόρευαν ταυτοχρόνως ανά δύο και αντικρυστά η μία από την άλλη, κρατώντας με τα δυό τους χέρια ένα πολύχρωμο μαντήλι από τις άκρες και κουνώντας το στον ρυθμό του τραγουδιού. Παλαιότερα, και πριν από την έλευση των προσφύγων Μικρασιατών στο χωριό,το 1924, οι «Λαζαρίνες» τραγουδούσαν μόνο στο τοπικό γλωσσικό ιδίωμα της περιοχής.
Το έθιμο με την χαρμόσυνη είδηση της Ανάστασης του Λαζάρου και της αναγέννησης της φύσης είχε χαρακτηριστικά μιάς χαρούμενης ανοιξιάτικης γιορτής με χορούς και ελπιδοφόρα τραγούδια με ευχές και παινέματα για τους νοικοκυραίους. Το τραγούδι, που έλεγαν τα κορίτσια, αναφερόταν στην Ανάσταση του Λαζάρου, το γνωστό «Σήκω Λάζαρε, ήρθαν τα Βάγια».
Όμως, στην μικρή κοινωνία του χωριού, καθώς οι «Λαζαρίνες» γνώριζαν τις επιθυμίες της κάθε οικογένειας, μπορούσαν με ευκολία να προσαρμόζουν το τραγούδι σύμφωνα με τα χαρακτηριστικά και τις ανάγκες των μελών της παραλλάζοντας τους στίχους. Κυρίως αναφερόταν σε εκδηλώσεις της καθημερινής ζωής, όπως στον έρωτα, στο σπίτι, στις εργασίες στους αγρούς, στα ζώα, στην υγεία, στα ελεύθερα αγόρια και κορίτσια της οικογένειας και άλλα. Πολλές φορές αυτές οι ειδικές αναφορές γίνονταν μετά από προτροπή της νοικοκυράς, και οι «Λαζαρίνες», φυσικά με χαρά, ανταποκρίνονταν.
Οι οικογένειες θεωρούσαν τύχη και ευλογία στην ζωή τους να συμμετέχουν στο έθιμο τα κορίτσια τους και οι ίδιοι να δέχονται τις «Λαζαρένκες» στο σπιτικό τους. Προετοιμάζονταν γιά το έθιμο από τις προηγούμενες ημέρες. Φρόντιζαν να έχουν καθαρό το σπίτι και την αυλή τους, και με θετική διάθεση περίμεναν τις «Λαζαρίνες». Στο τέλος πρόσφεραν στα κορίτσια αβγά, αλεύρι, ξηρούς καρπούς, ζαχαρωτά και χρήματα τα τελευταία χρόνια.
Όταν τελείωναν το έθιμο, τα κορίτσια συγκεντρώνονταν σε κάποιο σπίτι κοριτσιού της ομάδας και εκεί, με την βοήθεια της νοικοκυράς ή και μόνα τους, ετοίμαζαν τραπέζι και έτρωγαν όλες μαζί.
Ο πολιτιστικός σύλλογος Πολυπέτρου, στην προσπάθεια διάσωσης της λαϊκής παράδοσης του τόπου του, ανέλαβε μία πολύ ωραία πρωτοβουλία να αναβιώσει το έθιμο. Συγκρότησε ομάδα μικρών κοριτσιών του χωριού, με την βοήθεια της χοροδιδασκάλου του, και αναβίωσε το έθιμο το 2018 μετά από πολλά χρόνια απραξίας, καθώς αυτό πραγματοποιήθηκε για τελευταία φορά στα μέσα της δεκαετίας του 1950 (1954 – 1955).
Το Σάββατο του «Φτωχολάζαρου»
Το Σάββατο, που προηγείται κατά μιάν εβδομάδα της εορτής του Λαζάρου, είναι του «Φτωχολάζαρου». Σχετίζεται με την παραβολή του πλουσίου και του φτωχού Λάζαρου (Κατά Λουκα εδ. 16, 19-31). Οι μουσικοί της Γουμένισσας με ζουρνάδες και νταούλι όλη την εβδομάδα περιόδευαν στα χωριά και στις πόλεις και έπαιζαν τα κάλαντα του Λαζάρου. Μαζί τους είχαν και ένα κοριτσάκι,το οποίο υποδυόταν την «Λαζαρίνα», που χόρευε με ένα μαντήλι στα χέρια, όπως και οι «Λαζαρίνες» του Πολυπέτρου παραμονή του Λαζάρου.
Τα κοριτσάκια του χωριού μας ακολουθούσαν τους μουσικούς από σπίτι σε σπίτι, και πολλές φορές χόρευαν και αυτά μαζί. Ακόμη και μεγάλες γυναίκες έμπαιναν στο χορό, χορεύοντας και άλλους εντόπιους παραδοσιακούς χορούς. Οι νοικοκυρές πρόσφεραν στους μουσικούς αβγά, ψωμί, αλεύρι, σιτάρι και χρήματα και φαγητό ακόμη.
Τα κάλαντα του Λαζάρου στο Πολύπετρο
Σήκω Λάζαρε, ήρθαν τα Βάγια
Ήρθε η Κυριακή που τρων ΄τα ψάρια.
Σήκω Λάζαρε και μην κοιμάσαι
Ήρθε η μάνα σου από την πόλη
Σου ’φερε χαρτί και κομπολόι
Γράψε Θόδωρε και συ Δημήτρη,
Γράψε λίβανο και κυπαρίσσι
Το χεράκι μου θέλει δραχμούτσκο
και το καλαθάκι μου θέλει αυγούτσκο.
Ήρθε και η Μεγάλη Εβδομάδα
Για να τρέξουμε στην εκκλησία
Για να ακούσουμε χρυσά βιβλία
Τρέχει η Μάρθα και η Μαρία
Με τα χέρια τους τα σταυρωμένα
Και με τα μαλλιά της τα πλεγμένα
Διηγήσεις
Διηγήσεις από «Λαζαρίνες» της εποχής εκείνης που χόρεψαν τελευταία φορά στα μέσα της δεκαετίας του 1950 και σήμερα διανύουν την τρίτη τους ηλικία.
Πασχαλίνα Γώγου – Γραμματικού (1939)
Θυμάμαι, γυρνούσαμε Λαζαρίνες με την Ελένη Καδίγκου, την Σοφία Μαυρουδή και άλλα κορίτσια της ηλικίας μου. Εκτός από τα καλαθάκια, που κρατούσαμε, παίρναμε και ένα σακκί, γιά να βάζουμε το αλεύρι που μας έδιναν. Μας έδιναν και αυγά. Όταν τελειώναμε, πηγαίναμε σε ένα σπίτι κοριτσιού από την ομάδα μας και κάναμε πίτες. Τα κάλαντα που λέγαμε ήταν το «Σήκω Λάζαρε και μη κοιμάσαι, ήρθε η μάνα σου από την πόλη……». Όλο χαρά ήμασταν εκείνη την ημέρα. Το έθιμο αυτό το βρήκαμε και το συνεχίσαμε και εμείς. Τα παιδιά μας όμως, δυστυχώς ,δεν το συνέχισαν και δεν το ξέρουν. Η δικιά μας γενιά ήταν η τελευταία που το έκανε.
Ελένη Καδίγκου-Σαββόγλου (1939-2019)
«Λαζαρένκες» εμείς στα εντόπια λέγαμε τις Λαζαρίνες. Τραγουδούσαμε και στα κοινά ελληνικά και στα εντόπια και χορεύαμε μαζί.
Το σπίτι,που είχε ελεύθερα παλληκάρια, τα ευχόμασταν να καλοπαντρευτούν. Το ίδιο ευχόμασταν και για τα κορίτσια, που ήταν γιά παντρειά. Ελεύθερα κορίτσια ήμασταν μικρά από 13 μέχρι και 15 χρόνων περίπου.
Όταν πήγαμε στο σπίτι του άνδρα μου του Ιορδάνη, ούτε που το φανταζόμουν, ότι θα τον παντρευόμουν αργότερα. Είχε ελεύθερα παλληκάρια το σπίτι του και είπαμε ένα τραγούδι γιά αυτά. Δεν θυμάμαι τα λόγια ακριβώς, πέρασαν χρόνια πολλά.
Συνήθως μας έδιναν αυγά και αλεύρι. Όταν τελειώναμε, πηγαίναμε σε ένα σπίτι κοριτσιού, που ήταν στην παρέα μας, μαγειρεύαμε και όλα τα κορίτσια μαζί τρώγαμε. Φτιάχναμε αυγά, πατάτες, φασόλια. Πηγαίναμε σε σπίτι, που δεν είχε πολλά άτομα η οικογένεια. Εμείς συνήθως πηγαίναμε στο σπίτι του Βασίλη Καραμπάση. Ήταν χήρος, τα κορίτσια τα μεγάλα ήταν παντρεμένα, μόνο η Μαρίτσα η μικρή ήταν.
Παρέα μου ήταν τα κορίτσια της ηλικίας μου, η Ελένη Μαυρουδή, η Σοφία Γραμματικού, η Πασχαλίνα Γώγου, η Χρυσούλα του Νέστορα, η Νίκη Γραμματικού.
Χριστίνα Τσακρακίδου- Σαββόγλου (1932)
Εμείς οι Μικρασιάτες το έθιμο δεν το είχαμε, όμως συμμετείχαμε και πηγαίναμε και εμείς μαζί με τα κορίτσια, που ήταν φίλες μας.
Τραϊανή (Λιάνα) Γραμματικού-Κωνσταντίνου (1928-2019)
…Ναι τα κάλαντα του Λάζαρου, τα θυμάμαι. Το κάναμε το αντέτι αυτό. Ντυνόμασταν με τα καλά μας ρούχα. Όλα τα κορίτσια «Λαζαρένκες» μαζί ξεκινούσαμε από το σπίτι του ντέντου Νάτσου (Θανάση Μισίρκου), που ήταν στην πλατεία. Πρωί-πρωί ξεκινούσαμε. Λέγαμε το τραγούδι του Λάζαρου και διάφορα άλλα τραγουδάκια γιά την οικογένεια. Λέγαμε για τα παιδιά, την μητέρα, τον πατέρα να ζήσουν να γεράσουν. Ευχές, δηλαδή, δίναμε. Μας έδιναν αυγά. Κρατούσαμε ένα καλαθάκι, γιά να τα βάζουμε. Το στολίζαμε με λουλούδια. Στα αυτιά βάζαμε λουλούδια. Όταν τελειώναμε, πηγαίναμε σε ένα σπίτι και τρώγαμε. Θυμάμαι πηγαίναμε στο σπίτι του Θανάση Καδίγκου, εκεί μαγειρεύαμε και τρώγαμε. Βάζαμε από ένα αυγό το κάθε κορίτσι.
Να σου πω και για το Ψυχοσάββατο του Φτωχολάζαρου. Ήταν ίδιο σαν αυτό, που κάναμε του Αγίου Δημητρίου. Κάμναμε μπουγάτσες νηστίσιμες με σκέτο ψωμί, ολόκληρο ταψί. Από καλαμπόκι, σίκαλη, κριθάρι ήταν το αλεύρι. Ό,τι αλεύρι είχε ο καθένας. Εγώ από 12 χρόνων ζύμωνα ψωμί.
Η εβδομάδα πριν του Λαζάρου ήταν του «Φτωχολάζαρου».
“Εβδομάδα των γύφτων” την λέγαμε. Ήταν φτωχοί εκείνα τα χρόνια ,όπως και ο φτωχός Λάζαρος. Έρχονταν οι γύφτοι από την Γουμένισσα με ένα νταούλι και ζουρνάδες κάποια ημέρα, που τους βόλευε μέσα στην εβδομάδα του Φτωχολάζαρου, διότι πήγαιναν και σε άλλα χωριά. Μάζευαν αυγά, κάσα, ψωμί, ό,τι είχαμε τους δίναμε. Παίζανε το «Ήρθε ο Λάζαρος, ήρθαν τα Βάγια», και μία «Λαζαρένκα» μαζί τους χόρευε με ένα μαντήλι στο χέρι και τραγουδούσε. Και εμείς χορεύαμε μετά. Πολύ κέφι, πανηγύρι γινόταν. Αυτή ήταν η διασκέδαση μας τότε, όχι όπως τώρα.
Επίσης, την Παρασκευή, μιάν ημέρα πριν το Σάββατο του Φτωχολάζαρου κάναμε κάσα, πελτέ με το νισεστέ. Την κάσα την μοιράζαμε στην πλατεία την Παρασκευή το πρωί γιά τους πεθαμένους. Την άλλη ημέρα του Φτωχολάζαρου μοιράζαμε την μπουγάτσα, το νισεστέ, στην εκκλησία. Στην φέτα επάνω της μπουγάτσας βάζαμε ένα κομμάτι πελτέ. Έως και το 1975- 80 κάναμε το Ψυχοσάββατο αυτό. Τώρα δεν ξέρω αν το κάνουν.
