Η δημιουργία του κόσμου και του ανθρώπου εκ του μη όντος

Γράφει ο Πολύκαρπος Καβακιώτης

Σύνδεση με τα προηγούμενα
Δύο πραγματικότητες υφίστανται το άκτιστο και το κτιστό. Το άκτιστο είναι ο Θεός, το κτιστό είναι η όλη δημιουργημένη πραγματικότητα.
Η ουσία του Θεού παραμένει για τον άνθρωπο εντελώς άγνωστη, ακατάληπτη, απερινόητη, απρόσιτη και άκτιστη, σύμφωνα με τη διατύπωση του ευχαριστηρίου ύμνου της θείας Λειτουργίας του Ιωάννου του Χρυσοστόμου: «Συ γαρ ει Θεός ανέκφραστος, απερινόητος, αόρατος, ακατάληπτος, αεί ών, ωσαύτως ών, συ και ο μονογενής σου Υιός και το Πνεύμα σου το Άγιον».
Ο απρόσιτος όμως ως προς την ουσία του Θεός, αποκαλύπτεται στην κτίση και τον άνθρωπο και γίνεται προσιτός και μεθεκτός με τις άκτιστες ενέργειές του. Δηλ. ο άνθρωπος γνωρίζει τον Θεό, δίχως να προσεγγίζει την ουσία του. Τη θεολογική αυτή αλήθεια εκφράζει ρητώς ο Μ. Βασίλειος, έτσι ώστε να συνιστά αυτή, συστατικό στοιχείο της μετέπειτα διδασκαλίας για την ουσία και τις ενέργειες του Θεού μέσα στη πατερική παράδοση: «Αι μεν γαρ ενέργειαι αυτού προς ημάς καταβαίνουσιν, η δε ουσία αυτού μένει απρόσιτος».1
Το γεγονός ότι ο Θεός δεν γίνεται κοινωνός (μέτοχος) με τον κτιστό κόσμο, κατά την ουσία του, αλλά μόνο όσον αφορά την ενέργεια οφείλεται στην οντολογική διαφορά της ουσίας του, απέναντι στην ουσία των κτιστών όντων. Φανερόν ότι μεταξύ του ακτίστου Θεού και των κτιστών όντων υπάρχει ακατάργητο οντολογικό χάσμα, που δεν επιτρέπει την μεταξύ τους κοινωνία και σχέση, εν αναφορά προς την ουσία, αλλά μόνο την αντίστοιχη ως προς την ενέργεια.2
Η εκ του μη όντος δημιουργία
Όλα τα εγχειρίδια Δογματικής του Σχολαστικισμού, που αναπτύχθηκε κατά τον Μεσαίωνα, κυρίως στα καθολικά μοναστήρια της Δυτικής Ευρώπης, εν αναφορά με το θέμα της δημιουργίας του κόσμου, συσχετίζουν απευθείας απ’ την αρχή δημιουργία και μηδέν. Τα ως άνω εγχειρίδια επισημαίνουν: 1) την παντοδυναμία του Θεού σε απόλυτο βαθμό και 2) τη σταδιακή εμφάνιση όλης της συμπαντικής πραγματικότητας από την ανυπαρξία (δηλ. από το μηδέν) στην ύπαρξη, με τη βούληση του Θεού. Ως μηδέν εννοείται το «τίποτα», και από αυτό, μέσω της θείας παντοδυναμίας, προήλθε η δημιουργία, δίχως προηγουμένως να υπάρχει κάτι άλλο. Έτσι οι σχολαστικοί αντιμετωπίζουν την πρώτη ένσταση της επιστημονικής και φιλοσοφικής σκέψης: τίποτα δεν γίνεται από το τίποτα.3 Μάλιστα κατά τον Παρμενίδη τον Ελεάτη (6ος/5ος αιώνας π.Χ.), φιλόσοφο της ελεατικής σχολής, το μηδέν ή το μη ον σημαίνει το αντίθετο του είναι, την άρση της πραγματικότητας, το ανύπαρκτο που ως τέτοιο, εν αντιθέσει προς το είναι, είναι αδύνατον να το σκεφθούμε και να αποφανθούμε γι’ αυτό.4
Και επειδή η ένσταση αυτή: (τίποτα δεν γίνεται από το τίποτα), είναι εμπειρικά ακλόνητη, οι σχολαστικοί επιλύουν το πρόβλημα αυτό, με ρητή δήλωση, ότι εδώ πρόκειται για υπέρβαση της λογικής.
Πώς όμως αντιμετωπίζει το συγκεκριμένο θέμα η ορθόδοξη θεολογία;
Αρχικά πρέπει να τονισθεί ότι η πατερική θεολογία δεν αντιτίθεται στην άποψη της αρχαίας ελληνικής φιλοσοφίας, ότι δηλ. το μηδέν είναι ανύπαρκτο, μια και πρόκειται για πλασματικό αριθμό. Άρα, ό,τι υπάρχει, υπάρχει μόνο του, και μόνο το υπαρκτό έχει νόημα, όχι το ανύπαρκτο. Και βγαίνει αβίαστα το συμπέρασμα, πως είναι αδιανόητη η έννοια της δημιουργίας από το μηδέν.5
Αυτό το συμπέρασμα το υιοθετεί και η θεολογία, η οποία εξ αρχής τονίζει ότι η αιτία της υπάρξεως των πάντων, η θεότητα που δημιουργεί τον κόσμο είναι ο Θεός της Βίβλου και των Πατέρων της Εκκλησίας. Είναι η αιτία, η πηγή. Και τα 3 πρόσωπα μαζί. Τρεις αιτίες, τρεις πηγές, Πατήρ, Υιός και Πνεύμα, της δημιουργίας του κόσμου. Αυτή είναι η αιτία του κόσμου.Επομένως δεν είναι εκ του μηδενός ούτε εκ του μη όντος.
Άρα αφού δεν είναι εκ του μηδενός και εκ του μη όντος, αλλά είναι από τον Θεό, υπάρχει μια αρχή που προηγείται της δικής μας δημιουργίας. Όταν λοιπόν λέμε, εκ του μη όντος, εννοούμε όχι από τη φύση του. Το και εκ του μη όντος και το εκ του μηδενός, δηλώνει την ετερουσιότητα, δηλαδή ότι ο Θεός δημιουργεί δια της ενεργείας του. Εκ του μη όντος. Υπάρχει ακράδαντη ετερουσιότητα. Επομένως, λοιπόν, ο Θεός δημιουργεί εκ του μη όντος δια της ενεργείας του μια άλλη φυσική πραγματικότητα, την κτιστότητα. Σε σχέση με αυτά, όχι από το τίποτα, αλλά ούτε από προϋπάρχουσα ύλη, ο Θεός είναι η αιτία της υπάρξεως, του κόσμου ολόκληρου και το εκ του μη όντος έχει την ειδική τεχνική ερμηνεία στους Πατέρες, που δηλώνουν την ετερουσιότητα. Προφανώς, δεν δημιουργεί ο Θεός τον κόσμο από την ουσία του. Εαν συνέβαινε αυτό, τότε θα μιλούσαμε για μια φιλοσοφική απορροή,6 πλατωνική ή οποιαδήποτε άλλη. Φανερόν ότι δεν είμαστε κομμάτι της θεϊκής ουσίας, αλλά είμαστε αποτέλεσμα, θεϊκής ενεργείας. Δηλ. η σχέση του ακτίστου, του Θεού με τον άνθρωπο είναι σχέση ενεργειακή.7
Ολόκληρος ο κόσμος, η ζωή και οι φυσικοί νόμοι βρίσκονται στα χέρια του Θεού. Τα πάντα διαρκώς τα ουσιώνει και τα ζωογονεί ο Θεός.
Αν πάρει πίσω την πνοή του, όλα χάνονται δια μιάς. Αυτή λοιπόν είναι η έννοια της δημιουργίας εκ του μη όντος.
1) Επιστολή 234,1˙ PG 32, 869Β.
2) Μαρτζέλου Γ., Ουσία και ενέργειαι του Θεού κατά τον Μέγαν Βασίλειον, εκδόσεις Πουρναρά, Θεσσαλονίκη 1993, σσ. 91-92.
3) Ματσούκα Ν., Δογματική και Συμβολική Θεολογία Β΄, εκδόσεις Πουρναρά, Θεσσαλονίκη 1988, σσ.144-145.
4) Πελεγρίνη Θ., Λεξικό της Φιλοσοφίας, εκδόσεις Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα 2004, σσ. 390-391.
5) Ματσούκα Ν., όπ.π., σσ.145-146.
6) Απορροή= αναγκαστική έκφανση μιας νέας βαθμίδας πραγματικότητας, που οφείλεται στην τελειότητα της προηγούμενης.
7) Σταμούλη Χρυσ., Corpus Πανεπιστημιακών Παραδόσεων, ΑΠΘ 2012, σσ.112-113.