Η μάχη του Κιλκίς στα ελληνικά γράμματα

Στους Βαλκανικούς Πολέμους (1912-1913) πήραν μέρος ως στρατεύσιμοι, εθελοντές, αξιωματικοί και υπαξιωματικοί του Ελληνικού Στρατού πολλοί λογοτέχνες.

Ο Λορέντζος Μαβίλης (1860-1912) που έπεσε μαχόμενος στο Δρίσκο της Ηπείρου, ο Γρηγόριος Ξενόπουλος (1867-1951), ο Ανδρέας Καρκαβίτσας

Γράφει ο Χρήστος ‘Ιντος

(1865-1922), ο Νικόλαος Πετμεζάς (1873-1952), ο Κώστας Καρθαίος (Κλέανδρος Λάκων, 1878-1955), ο Στέφανος Δάφνης (Θρασύβουλος Ζωιόπουλος, 1882-1947), ο Νίκος Καζαντζάκης (1883-1957), ο Άγγελος Σικελιανός (!884-1951), ο Αιμίλιος Βεάκης (1884-1951) γνωστός και ως κορυφαίος ηθοποιός, ο Σπύρος Μελάς (1882-1966), ο Μάρκος Αυγέρης (Γεώργιος Παπαδόπουλος, 1884-1973), ο Ρώμος Φιλύρας (Ιωάννης, Γιάγκος Οικονομόπουλος, 1898-1942), ο Στρατής Μυριβήλης (Ευστράτιος Σταματόπουλος,1892-1969), ο Βασίλης Ρώτας (1889-1977) και άλλοι.

Οι εμπειρίες και τα βιώματα που αποκόμισαν από τον ένδοξο εκείνο αγώνα αποτέλεσαν υλικό για δημοσιεύματά τους στον ημερήσιο και περιοδικό τύπο της εποχής αλλά και για τη συγγραφή άλλων αυτοτελών λογοτεχνικών και ιστορικών έργων. Εμπνευσμένοι από τις επιτυχίες των Ελλήνων του 1912-1913 έγραψαν σχετικά ο Κωστής Παλαμάς (1859-1943), ο Γεώργιος Σουρής (1853-1919) και πολλοί δημοσιογράφοι.

Τα κείμενα αρκετών δημοσιογράφων έχουν λογοτεχνική αξία, όπως για παράδειγμα του Νικόλαου Καρβούνη (1880-1947).

Η τριήμερη μάχη του Κιλκίς σημάδεψε βαθύτατα τον Στρατή Μυριβήλη, ο οποίος τραυματίστηκε σε αυτήν. Για τους ανθρώπους που γνώρισε κατά τη διεξαγωγή της έγραψε… Είναι αδιάσπαστα μπλεγμένη η ύπαρξή μου μαζί τους, και πολλές φορές έχω την αίσθηση πως όλη η δικαίωσή τους είναι τούτο: Που συνεχίζουν τη μυστική ζωή τους γαντζωμένοι στα παραθυράκια της μνήμης μου. Μόνο μαζί μου θα πεθαίνουν τελειωτικά.

Το 1914 έγραψε το διήγημα Κιλκίς για την εφημερίδα Χαραυγή της γενέτειράς του Μυτιλήνης. Έγραψε επίσης τα διηγήματα Το σακί, Νικημένος ήρωας, Ο τύμβος, Φυλάκιο Βήτα – Δύο. Του διηγήματος Κιλκίς είχε προηγηθεί στην ίδια εφημερίδα το διήγημα Το εθελοντικό. Και τα δύο συμπεριλήφθηκαν στην πρώτη του συλλογή διηγημάτων Κόκκινες ιστορίες που εκδόθηκε το 1915.

Στον τύμβο ο ήρωας του έργου, ένας ενθουσιώδης λοχαγός, εξηγούσε στους νέους στρατιώτες το μέγεθος της καταστροφής: …. Εφτά χιλιάδες κορμιά (νεκρά)! Μας χτυπούσανε μέσα στον κάμπο, μέσα στο σιταρόκαμπο, ακάλυπτους, χωρίς στηρίγματα, χωρίς στόχο, σχεδόν χωρίς πυροβολικό …. Και η διαπίστωση του συγγραφέα στο διήγημα Φυλάκιο Βήτα – Δύο: ….πολύ κακοπάθαμε από τον παραδαρμό του πολέμου, όμως κανένας δε βαρυγκώμησε κι ας χάσαμε, σε τρεις μέρες μονάχα που βάσταξε η μάχη του Κιλκίς, εφτά χιλιάδες παλικάρια…

Ο Σπύρος Μελάς σε μακροσκελές κείμενο στο ΝΔ΄ (53ο) κεφάλαιο του βιβλίου του Βαλκανικοί Πόλεμοι 1912 – 1913, Αθήνα 1958 έγραψε γενικώς για τη μάχη Κιλκίς – Λαχανά. Το μεγαλύτερο μέρος του κειμένου αναφέρεται στα γεγονότα του Λαχανά και ενδιαμέσως σε εκείνα του Κιλκίς. Αναφερόμενος σε αυτά σημειώνει: …… Οι Μεραρχίες του κέντρου τον ίδιο καιρό καρφώνονταν στις θέσεις τους, αναχαιτισμένες από την αιμορραγία ….. Ωστόσο, μ΄ όλες τις φρενιασμένες επιθέσεις, μ΄ όλες τις εφόδους του πεζικού και τις ομοβροντίες του πυροβολικού, μ΄ όλο το αίμα πούτρεχε ποτάμι, το σκοτάδι κατέβηκε χωρίς ο εχθρός ν΄ αφήσει τις θέσεις του. Κι η νύχτα γίνηκε κρίσιμη σ΄ όλη τη γραμμή του Κιλκίς ως Λαχανά. ……. Ο αγώνας στο Κιλκίς, επισημαίνει ο Μελάς ήταν αποτελεσματικός, σκληρός και επιθετικός. Το τίμημα βαρύ : … Πέρασαν τις χιλιάδες οι νεκροί και οι τραυματίες της πρώτης αυτής αποφασιστικής μάχης του Κιλκίς – Λαχανά. Κι ανάμεσα σ΄ αυτούς διοικητές συνταγμάτων και ταγμάτων …… Κι αυτό φτάνει να δώσει μια ιδέα για τη λύσσα του αγώνα …… .

Ο Βασίλης Ρώτας, πήρε επίσης μέρος στη μάχη ως έφεδρος ανθυπολοχαγός και διοικητής λόχου. Τη συμμετοχή, τον τραυματισμό και την πλούσια εμπειρία ενός φονικού πολέμου τα αφηγήθηκε στη σύντροφό του Βούλα Δαμιανάκου, και αυτά μαζί με άλλες αφηγήσεις εκδόθηκαν το 1979 . … Τη δεύτερη μέρα της μάχης του Κιλκίς, νομίζω στις 20 και στις 21 Ιουνίου, δεν εμπήκαμε αμέσως από το πρωί στη μάχη. Γιατί είμαστε στη μάχη όλοι την προηγούμενη μέρα και είχαμε φοβερές απώλειες …. Θυμάμαι που είδα έναν Μελέτη από τα Μέγαρα, έφεδρος αξιωματικός, που τον πηγαίνανε με το φορτίο τραυματισμένο κι φώναξε:

«Πολεμάτε παιδιά, πολεμάτε παιδιά! ».Συνεχίζει: … Προχωρούσαμε προς το Κιλκίς που ήτανε πολύ καλά οχυρωμένο κι εμείς δε κατακαμπίς, πάνω σε χωράφια μόλις θερισμένα, με τα δεμάτια καμωμένα τόπους τόπους μικρές θημωνιές και από κει προχωρούσαμε. … Δεν αργήσαμε να ρθούμε μπροστά σε πολυβολεία με πολυβόλα, σε οχυρώματα των Βουλγάρων, που ήτανε με πολυβόλα. Την πρώτη ημέρα επήρα εγώ ένα τέτοιο ύψωμα οχυρωμένο…

Περιγράφει το οχυρό, τους νεκρούς και τραυματίες που βρήκαν εκεί, τους αιχμαλώτους που συνέλαβαν, το μικρό ενθύμιο που πήρε από Βούλγαρο αξιωματικό, μια σφυρίχτρα, τον ανταγωνισμό κάποιων Ελλήνων να θεωρήσουν τα καταλαμβανόμενα οχυρά ως επιτυχίες τους για να καταγραφούν στα βιβλία τους.

Τον τραυματισμό του, τη μεταφορά στο σταθμό του Κιλκίς, τη μεταφορά των τραυματιών στη Θεσσαλονίκη. Τη νοσηλεία του, το αντάμωμα με το γιατρό και ποιητή Μάρκο Αυγέρη, τον ενθουσιασμό τους για τον πόλεμο και τη νίκη.

Ο Αιμίλιος Βεάκης έμεινε γνωστός ως μεγάλος ηθοποιός που άφησε εποχή και έγραψε ιστορία στο χώρο αυτόν. Ασχολήθηκε όμως και με τη λογοτεχνία. Έγραψε πεζά και ποιήματα. Το πρώτο του έργο ήταν η εμπειρία του από τον πόλεμο του 1912-13 και φέρει τον τίτλο Πολεμικαί εντυπώσεις. Είναι έργο 360 σελίδων.

Τυπώθηκε το 1914 στο Αργοστόλι της Κεφαλονιάς. Λοχίας επ΄ ανδραγαθία, επικεφαλής διμοιρίας, ήταν από τους πρώτους που δέχθηκαν τα εχθρικά πυρά στις 17 Ιουνίου 1913 στα σημερινά όρια των Νομών Κιλκίς – Σερρών.

Έγραψε για τους συμπολεμιστές του: … Όλοι αυτοί με το τίμιον και ηρωϊκόν αίμα των έβαψαν την πρώτην κατά των Βουλγάρων μάχην, εράντισαν με αυτό σαν με αγίασμα τας Ελληνικάς λόγχας, παραδείγματα θυσίας και ανδρείας, τα οποία εμιμήθησαν κατόπιν οι συνάδελφοί των για να φθάσουν εκεί όπου έφθασαν …

Το μεγάλο αφήγημά του το τελειώνει: … Τας Πλαταιάς και τον Μαραθώνα, την Σαλαμίνα και την Αλαμάναν αντικατέστησαν η Θάλασσα της Τενέδου και οι βράχοι του Μπιζανίου, το Σαραντάπορο και τα Γιαννιτσά, το Κιλκίς και το Αραμί Μπουνάρ, τα βουνά της Τζουμαγιάς και η κορυφή του 1378… Το έθνος μου θα ζήσει και πάλιν ως παράδειγμα, ως Μεγαλείον, ως Ανδρεία και ως Φως!

Ο Κωστής Παλαμάς ενθουσιασμένος από τις επιτυχίες του Στρατού μας έγραψε είκοσι επτά ποιήματα (27) με τον γενικό τίτλο «Στην χώρα που αρματώθηκε». Από τα ποιήματα αυτά πολύ γνωστό είναι το «Εμπρός! Ολόρθοι, Ατρόμητοι….», που μελοποίησε ο μεγάλος μουσικοσυνθέτης Μανώλης Καλομοίρης.

Ο Παλαμάς ως εκπρόσωπος της Ακαδημίας Αθηνών συμμετείχε στην εκδήλωση των αποκαλυπτηρίων του ηρώου της μάχης του Κιλκίς, εκδήλωση που πραγματοποιήθηκε στις 23 Ιουλίου 1929, παρουσία του Πρωθυπουργού Ελευθερίου Βενιζέλου, εκπροσώπων των αρχών και των κατοίκων της περιοχής.

Προσφώνησε εκ μέρους της Ακαδημίας και αντί πανηγυρικού που του είχε ανατεθεί απήγγειλε μακροσκελέστατο ποίημά του με τον τίτλο Η Πατρίδα στους νεκρούς της, Ύμνος των Ελλήνων. Περιλαμβάνεται στην ποιητική του συλλογή Περάσματα και χαιρετισμοί. και αποτελείται από 145 δεκαπεντασύλλαβους στίχους.

Δια του στόματος του ποιητή πλέκεται από την Ελλάδα προς τα παιδιά της που έπεσαν στα πεδία των μαχών, ύμνος ιστορίας, επαίνου, δόξας και τιμής. Ύμνος με αναφορές στην ελευθερία, στα ιδανικά και στις αρχές για τις οποίες αγωνίστηκε το Ελληνικό Έθνος για να στερεωθεί .
…………………………………………………….
Είμαι η Πατρίδα. Μουσική στο διάβα μου τον αέρα
δένει. Ριζώνω όπου σταθώ. Φως όπου πατώ σπέρνω.
Και μιας αλήθειας και μιας χάρης είμ΄ εγώ η μητέρα,
και ήρθα. Τον ύμνο φέρνω………………….

Η Πατρίδα αναφωνεί:
……………………………………
Βάγια, τρισάγια, Λαχανά, Κιλκίς, προσκυνητάρια.
Το αίμα, ο θάνατος, η νίκη, οι πέτρες, τα χορτάρια,
σκάλες προς ύψη επαγγελτά με πάτε, η περηφάνια
η αρχαία με παίρνει, μπάζετε στης ιστορίας μας πάλι
τη δόξα τα Βαλκάνια ,……………………

και παρακάτω
………………………………………
Στου χάρου την ολονυχτιά σας φώτιζα, αγιοκέρι,
θυσιαστήρια, Λαχανά, Κιλκίς,
στη νύχτα του δαρμού σας ήμουν της αυγής τ΄ αστέρι
για σας είν΄ ο ύμνος μου πλατύς.
………………………………………….
Καταλήγει με την προσφώνηση προς τους νεκρούς ήρωες του Κιλκίς και του Λαχανά.
……………………………………
Παιδιά μου, όσοι, προφήτες μου, στρατιώτες, αρχηγοί,
σαν τα λιοντάρια στήσατε κορμιά και σαν τα κάστρα,
και μεσ΄ στη μακεδονική ματοθρεμμένη γη
βάλατε την εικόνα μου φερτή σαν από τ΄ άστρα
στου Λαχανά και στου Κιλκίς την εκκλησιά την πλάστρα,
πνοές κι αν πλανάστε σ΄ άλλη ζωή, λείψανα κι αν κοιμάστε,
σας λειτουργώ στη δόξα μου. Μακαρισμένοι να ΄στε!

Ένας νεαρός ποιητής, ο Γεώργιος Σαγιαξής από το Μοναστήρι της Μακεδονίας, ο οποίος την περίοδο των Βαλκανικών Πολέμων βρίσκονταν στην ποιητική του άνοιξη, αν και υπόδουλος Έλλην, γράφει παρακολουθώντας την πορεία του Ελληνικού Στρατού και εκδίδει στην πόλη του το 1913 τη συλλογή Διθύραμβοι αφιερωμένη στα γεγονότα των χρόνων εκείνων. Το πρώτο μέρος έχει τίτλο Σας περιμένουμε και αναφέρεται στο 1912, ενώ το δεύτερο στο 1913 και επιγράφεται Κτυπήστε καμπάνες. Δεν έχει ξέχωρο ποίημα για το Κιλκίς αλλά σε ένα ενιαίο επικού χαρακτήρα αναφέρεται στη μάχη όπως και σε πολλές άλλες γνωστές επιτυχίες των Ελλήνων της περιόδου εκείνης.

Τέλος με τον τίτλο Η μάχη του Κιλκίς έγραψε σχετικό αφήγημα ο υπάλληλος και μετέπειτα γενικός διευθυντής της Εθνικής Βιβλιοθήκης Ευάγγελος Φωτιάδης (1909-1973) , συγγραφέας και άλλων έργων. Περιγράφει το γεγονός, τη στάση και την αγωνιστικότητα των στρατιωτών και δύο εντυπωσιακά και χαρακτηριστικά περιστατικά της μάχης.

Πέρα από αυτούς τους πανελλήνια γνωστούς δημιουργούς με τη μάχη του Κιλκίς απασχολήθηκαν πολλοί συντοπίτες μας συγγραφείς. Η ενότητα όμως αυτή αποτελεί ξέχωρο τμήμα της παρούσας εισήγησης.