Αρθρογραφία

Λαός που έχει χάσει τις λέξεις του παύει πλέον να είναι λαός

«Ο λόγος, αν δεν δηλώνει καθαρά αυτό που εννοεί, δεν εκπληρώνει το ρόλο του. Ελληνίζειν είναι το ορθώς ονομάζειν», λέει ο Αριστοτέλης. «Όποιος επίσταται τα ονόματα, επίσταται και τα πράγματα, και αυτός είναι επιστήμων», γράφει ο Πλάτων στον Κρατύλο. Ον και όνομα είναι αλληλένδετα. Οι λέξεις κουβαλάνε ιστορία. Λέμε χόρτασα, ακόμη κι όταν τρώμε κρέας, γιατί ο νους θυμάται, από την εποχή που ο άνθρωπος έτρωγε χόρτα. «Κι αν ξεχνούν οι άνθρωποι πάντα θυμούνται εκείνες», γράφει για τις λέξεις ο Παλαμάς.

Στις 30-31 Αυγούστου παρακολούθησα τη διημερίδα του Πανελλήνιου Συνδέσμου Ποντίων Εκπαιδευτικών, στο Πανεπιστήμιο της Μακεδονίας (ΠΑΜΑΚ), στη Θεσσαλονίκη. Ήταν ένα γόνιμο συνέδριο και οι διοργανωτές του αξίζουν πολλά συγχαρητήρια. Άλλωστε, ό,τι έχει ως στόχο να βελτιώσει το επίπεδο διδασκαλίας της ποντιακής και των διδασκόντων αυτήν, μόνο καλό κάνει.

Όπως σε κάθε συνέδριο έτσι και σ’ αυτό δεν έλειψαν οι προβληματισμοί, πράγμα λογικό, καθώς κανείς δεν κατέχει το αλάθητο, ιδίως όταν οι απόψεις που καταθέτει, έρχονται σε αντίθεση με απόψεις που έγραψαν οι δύο πνευματικοί ογκόλιθοι του ποντιακού ελληνισμού, ο Άνθιμος Παπαδόπουλος και ο Δημοσθένης Οικονομίδης.

Γιατί, αν δεν υπήρχαν οι δύο αυτοί σκαπανείς της Ποντιακής ούτε γραμματική ούτε συντακτικό ούτε λεξικό θα είχαμε. Ας μην μπούμε, λοιπόν, στη λογική ότι καθετί το παλιό είναι ξεπερασμένο. Η αλήθεια μένει αξεπέραστη στο χρόνο.Και ο Πυθαγόρας είναι παλιός, αλλά το πυθαγόρειο θεώρημα παραμένει.

Επειδή η ποντιακή δεν έχει διδαχτεί ποτέ συστηματικά κι επειδή δεν αποτελεί γλώσσα καθημερινής επικοινωνίας, τουλάχιστον για τις νεότερες γενιές, η προσπάθεια που γίνεται για να κρατηθεί ζωντανή είναι όντως δύσκολη. Αν αναλογιστούμε, επιπλέον, ότι πέρασαν κοντά στα εκατό χρόνια απ’ όταν ήρθαν οι πρόγονοί μας από τον Πόντο και τον Καύκασο στην Ελλάδα και ότι σε κάθε χώρα η κυρίαρχη γλώσσα περιορίζει ως και αφανίζει τις διαλέκτους της, η προσπάθεια για την εκμάθησή της είναι ακόμη δυσκολότερη. Έχοντας υπόψη τα παραπάνω εκτιμώ ότι η θέληση που καταβάλλει ο Σύνδεσμος Ποντίων Εκπαιδευτικών για τη διάσωση της Ποντιακής, είναι αξιέπαινη.

Στο ερώτημα, αν η ποντιακή είναι γλώσσα ή διάλεκτος, το θέμα αυτό έχει απαντηθεί. Είναι διάλεκτος με καταγωγή την ιωνική. Αν αυθαιρετήσουμε και την ορίσουμε ως διαφορετική γλώσσα από την ελληνική, τότε ο κίνδυνος της αποξένωσής μας από τον εθνικό γλωσσικό κορμό είναι μεγάλος. Η απόδειξη της ιωνικής της προέλευσης, φαίνεται, εξάλλου, από τη διατήρηση της προφοράς του «η» ως «ε», όπως συμβαίνει στις λέξεις «χαμελός», «ζεμία», «νύφε» κ.ά. Αν σκεφθούμε, επίσης, ότι στον Πόντο υπήρχαν τουλάχιστον 6 – 7 ιδιώματα, η διαφορετική ονομασία εννοιών και πραγμάτων είναι απόλυτα κατανοητή. Η διπλοτυπία αυτή φανερώνει πλούτο, χωρίς να μας υποχρεώνει στην καθιέρωση ενιαίου λεξιλογίου.

Αναφορικά με το δίλημμα που εκφράστηκε, αν η λέξη «έμορφεσσα» της ποντιακής πρέπει να γράφεται με ένα ή με δύο «σ», θεωρώ ότι η απάντηση και σ’ αυτό έχει δοθεί προ πολλού από το Δημοσθένη Οικονομίδη και τον Άνθιμο Παπαδόπουλο, οι οποίοι υιοθετούν τα δύο «σ». Λόγος αντικατάστασης αυτών με ένα, θεωρώ πως δεν υπάρχει. «Βλέπουμε τον ήλιο γιατί τα μάτια μας είναι φτιαγμένα από «φως», λέει ο Γκαίτε. Με τη λέξη φως σαφώς εννοούμε και το πνευματικό. Άρα, κι αυτό που έρχεται από τα πιο μακρινά πνευματικά αστέρια.

Η απλούστευση στη γραφή, όταν μας απομακρύνει από την ετυμολογική ερμηνεία της λέξης, είναι καλό να αποφεύγεται. Διαφορετικά όχι. Για παράδειγμα: Η σχολική γραμματική το επίθετο «καινούρ(γ)ιος» το γράφει δίχως -γ-, παρότι η γραφή αυτή δεν έχει ετυμολογική βάση κατά τον Μπαμπινιώτη και ως λέξη είναι σύνθετη από το καινός + έργον. Ωστόσο, στις παράγωγες λέξεις, εργαλείο, αργαλειό, εργόχειρο κλπ, διατηρείται το -γ-.
Στο γνωστό ρητό του Ησίοδου, «έργον ουδέν όνειδος, αεργίη δε όνειδος» βλέπουμε ότι ένα γράμμα αρκεί, εν προκειμένω το «ν», για να αλλάξει πλήρως η σημασία της λέξης. Άλλο δηλαδή ο άνεργος, αυτός που μένει χωρίς δουλειά, παρά τη θέλησή του, και άλλο ο άεργος, αυτός που είναι τεμπέλης.

Σχετικά με την απόδοση της Οδύσσειας στην ποντιακή, θεωρώ πως αυτό είναι δύσκολο, αν όχι ακατόρθωτο, με δεδομένο ότι η ποντιακή των κάποιων χιλιάδων λέξεων, δεν μπορεί να καλύψει σε γλωσσική απόδοση την αρχαία ελληνική των εκατοντάδων χιλιάδων λέξεων και λεξιτύπων. Εκείνο που θα μπορούσε να γίνει είναι η ανάδειξη της συγγενικής σχέσης μεταξύ της αρχαίας ελληνικής και της ποντιακής, μέσα από σταχυολογημένους στίχους της Οδύσσειας και της Ιλιάδας όπως: «παρθενικαί τ’ αταλαί νεοπενθέα θυμόν έχουσαι» (Οδύσσεια λ, στίχοι 36-39).

Η λέξη αταλός απαντάται στην ποντιακή ως χάταλον με την ίδια ακριβώς σημασία. Η λέξη ύλη ως γνωστόν σημαίνει δάσος. Απαντάται στην Ιλ. (Η, 418), στον Θουκυδίδη (4, 60) και στην ποντιακή ονομάζεται υλέα. Από τη λέξη ύλη έχουμε το επίθετο υλήεις, -εσσα, που σημαίνει δασώδης (βλέπε Liddell & Scott). Τέτοια παραδείγματα υπάρχουν πολλά, γεγονός που μας κάνει να αισθανόμαστε περήφανοι για τη γλώσσα των προγόνων μας, μέσα στην οποία σώζονται σήμερα πολλές αρχαίες ελληνικές λέξεις.

Ένα πάγιο δίδαγμα σχετικά με τη σπουδαιότητα της γλώσσας αποτελούν τα λόγια του Στέφανου Νεμάνια, βασιλιά της Σερβίας, κατά τον 13ο αιώνα, σε επιστολή προς το γιο του. Πρόσεξε, αγαπητό μου τέκνο, τη γλώσσα όπως την πατρίδα σου. Μια λέξη μπορεί να χαθεί, όπως μια πόλη, όπως η χώρα, όπως η ψυχή. Τι γίνεται όμως όταν ο λαός χάνει τη γλώσσα, τη χώρα, την ψυχή του; Λαός που έχει χάσει τις λέξεις του παύει να είναι λαός.

Περισσότερα
Δείτε ακόμα

Δεν είναι ασυνήθιστα πολλά;

Ο δήμος Παιονίας αποφάσισε την ανάθεση συγγραφής του ιστορικού λευκώματός του στον καταλληλότερο γι’ αυτόν τον σκοπό ερευνητή και συγγραφέα, […]