Δημοσθένης Η. Οικονομίδης, ένας άσβεστος «φάρος» των Γραμμάτων και του Πνεύματος

Η ζωή του Δημοσθένη Οικονομίδη, κρινόμενη από το έργο της, αντιστοιχεί πλήρως στη ρήση του Θουκυδίδη, από τον «Περικλέους Επιτάφιο»: «Ανδρών αγαθών έργω γενομένων έργω και δηλούσθαι τας τιμάς». (Άνδρες που αποδείχτηκαν γενναίοι με έργα, με έργα να τους αποδίδονται και οι τιμές).
Ο Δημοσθένης Ηλία Οικονομίδης γεννήθηκε το 1858 στην Αργυρούπολη του Πόντου, από πατέρα γεννημένο στον Πόντο, αλλά από παππού με καταγωγή από τη Χίο, την οποία εγκατέλειψε βιαίως, κατά τη σφαγή του 1822, όταν πάνω από σαράντα χιλιάδες κάτοικοι του νησιού πουλήθηκαν ως δούλοι στις αγορές της Ανατολής.
Ένας από τους δούλους εκείνους ήταν και ο Οικονόμου παπα-Γεωργίου Κοσμάς, τον οποίο ελευθέρωσε έναντι καταβολής λύτρων, έφερε στον Πόντο και υιοθέτησε ο ιερέας Γεώργιος παπα-Ιωάννης Σκρύβας Οικονόμου, άτεκνός, που είχε πάει στα Ιεροσόλυμα για προσκυνηματικούς λόγους.
Ο Κοσμάς ανέλαβε καθήκοντα οικονομικού διαχειριστή στην περιουσία του ελευθερωτή και πατέρα του και απέκτησε τέσσερις γιους, μεταξύ των οποίων και τον Ηλία, πατέρα του Δημοσθένη Οικονομίδη». (Αυτοβιογραφία του Γεωργίου Θ. Κανδηλάπτου, Χρονολόγιο και Εργογραφία, Μαρία Κ. Βεργέτη, εκδοτικός οίκος Αδερφών Κυριακίδη).
Ο Μητροπολίτης Γερβάσιος Σουμελίδης (1864-1905), ο ονομαζόμενος «Άγιος της παιδείας», από τη Βαρενού Χαλδίας, στήριξε τα ελληνικά σχολεία και βοήθησε το Δημ. Οικονομίδη με τις σπουδές του. Για να εξασφαλίσει, μάλιστα, την οικονομική λειτουργία του Φροντιστηρίου της Αργυρούπολης, το εφόδιασε με ακίνητη περιουσία, που του απέφερε σταθερό εισόδημα, εκποιώντας όσα ιερά αναθήματα περίσσευαν και δεν ήταν σε χρήση. Η απόφαση του Γερβασίου να τα διαθέσει για τη μόρφωση των νέων της Χαλδίας, αποτέλεσε την καλύτερη επένδυση στην παιδεία.
Έλειωσε ιερά σκεύη εκκλησιών και με το ασήμι τους, 45 οκάδες, έχτισε γυμνάσιο. Η μετατροπή των κειμηλίων σε μάζες πολύτιμων μετάλλων έγινε από τον ίδιο το Γερβάσιο το 1871. Όταν φώναξε έναν τεχνίτη να τα σπάσει και να τα λειώσει κι εκείνος αρνήθηκε, διότι θα αμάρτανε, τότε το έκανε ο Γερβάσιος για να του δείξει ότι δεν είχε να πάθει τίποτα. (Φώτιος Δ. Κουτσουπιάς, Η πνευματική αναγέννηση του ποντιακού ελληνισμού).
Ο Δημοσθένης Οικονομίδης, αν και στα πρώτα χρόνια της ζωής του γνώρισε τη σκληρότητα των ανθρώπων κι αντιμετώπισε την τραχύτητα της ζωής, ουδέποτε κάμφθηκε. Με θέληση ισχυρή και εργατικότητα αδάμαστη επιδόθηκε στα γράμματα. Τον διακαή έρωτα, που είχε πάντοτε για ανώτερη μόρφωση, φανερώνει το γεγονός, ότι χειμώνα καιρό διάνυσε πεζή μαζί με τον πατέρα του, απόσταση τριών ημερών, διότι δεν υπήρχε μεταφορικό ζώο για μίσθωση, για να πάει και να εγγραφεί στο Φροντιστήριον της Τραπεζούντος.
Μετά την αποφοίτησή του από το Φροντιστήριον Τραπεζούντος και την εγγραφή του στη Μεγάλη του Γένους Σχολή, οδηγός της ζωής του υπήρξε ο αείμνηστος Σχολάρχης Γρηγόριος ο Παλαμάς και προστάτες του για την αποπεράτωση των σπουδών του στην Ευρώπη οι πατριώτες του από τη Χίο και φιλόμουσοι ομογενείς, Ζαννής και Παύλος Στεφάνοβικ. (Από την οικογένεια των μεγάλων ευεργετών, Στεφάνοβικ-Σκυλίτση, κατάγεται και η Έλενα Σκυλίτση, σύζυγος του Ελ. Βενιζέλου).
Ο Δημοσθένης Οικονομίδης αφιέρωσε ολόκληρη εξαετία στα πανεπιστήμια του Μονάχου και της Λειψίας, με επίδοση στη μελέτη των Ελληνικών, της ιστορίας της Φιλοσοφίας και της σανσκριτικής γλώσσας. Η εναίσιμη διατριβή του «Περί της φωνητικής της διαλέκτου του Πόντου», κρίθηκε από τη Φιλοσοφική Σχολή του πανεπιστημίου της Λειψίας άξια κάθε επαίνου και βραβεύθηκε από το Ινστιτούτο του Γ. Κουρτίου.
Η μεγάλη του αγάπη για την ιδιαίτερη πατρίδα του και η εκτίμηση του γλωσσικού θησαυρού της, τον ώθησαν στον Πόντο το 1885, όπου περισυνέλεξε και αποθησαύρισε γλωσσικό και λαογραφικό υλικό, το οποίο και ήταν το θέμα της μετέπειτα επιστημονικής εργασίας του.
Μετά την αναγόρευσή του σε διδάκτορα το 1877 εκλέχτηκε και το επόμενο έτος παμψηφεί καθηγητής, αρχικά των ελληνικών και κατόπιν των λατινικών, στη Μεγάλη του Γένους Σχολή, θέση την οποία διατήρησε μέχρι το 1914. Δίδαξε παράλληλα στο Ιωακείμειο Παρθεναγωγείο στο Φανάρι και στο Ζωγράφειο Γυμνάσιο του Πέραν.
Χρημάτισε κατ’ επανάληψη αντιπρόεδρος του Φιλολογικού Συλλόγου Κωνσταντινουπόλεως και του Διδασκαλικού Συνδέσμου αυτής και ήταν μέλος πολλών φιλανθρωπικών και εθνικών οργανώσεων, και συνέβαλε τα μέγιστα στην πρόοδο του εκπολιτιστικού έργου του ελληνισμού στην Τουρκία, δείχνοντας μέσω των εισηγήσεων, των διαλέξεων και των επιστημονικών πραγματειών του εμβρίθεια και βαθειά μόρφωση.
Το 1914 κλήθηκε από την Εφορευτική Επιτροπή του Ιστορικού Λεξικού της Νέας ελληνικής γλώσσας να εργαστεί ως συντάκτης. Εργάσθηκε ως το 1926 και από το 1931 ανέλαβε τη διεύθυνση του Μεσαιωνικού Αρχείου της Ακαδημίας Αθηνών, θέση την οποία διατήρησε μέχρι το θάνατό του, 22 Φεβρουαρίου 1938.
«Την μακράν και επίμοχθον, αλλ’ επίζηλον και καρποφόρον επιστημονικήν του δράσιν ηυτύχησεν ο αείμνηστος διδάσκαλος ολίγον προ του θανάτου του να ίδη επαξίως επιβραβευομένην δια πανδήμου του μνημειώδους αυτού έργου αναγνωρίσεως εν πανηγυρικώ εορτασμώ της πεντηκονταετούς σταδιοδρομίας του οργανωθέντι υπό των μαθητών του τη συμμετοχή της εκκλησίας και της πολιτείας εν Αθήναις και Θεσσαλονίκη κατά την 16ην Μαΐου 1937». (Αρχείον Πόντου, σύγγραμμα Περιοδικόν, Αθήναι 1938).
Ο Δημοσθένης Η. Οικονομίδης υπήρξε ένας από τους ιδρυτές της Επιτροπής Ποντιακών Μελετών, έγραψε πολλά βιβλία αναφερόμενα στην ποντιακή διάλεκτο, την ιστορία και γενικώς την παιδεία του Ελληνισμού στον Πόντο.
Το 1958 η Ακαδημία Αθηνών εξέδωσε την εργασία του «Γραμματική της ελληνικής διαλέκτου του Πόντου». Στο «Αρχείον Πόντου» δημοσίευσε τα «Γαμήλια Έθιμα» στον πρώτο τόμο, «περί αμφιέσεως» στον δεύτερο τόμο (για την πολύ σπουδαία εργασία του για την παραδοσιακή φορεσιά των Ελλήνων του Πόντου), «Η Αργυρούπολις του Πόντου» στον τρίτο τόμο, «Την Γραμματικήν της Ποντικής Διαλέκτου», τα «Ποντιακά επώνυμα» στον έκτο τόμο, «Ιστορία του Πόντου και ο Πόντος και τα εν αυτώ δίκαια του Ελληνισμού», τα «Γλωσσικά εκ του Πόντου», «Ετυμολογικά και φωνητικά εκ Πόντου», «Άσματα και Χοροί εν Πόντω» κ. ά.
Εκτός του μεγάλου αριθμού των εκπαιδευτικών και παιδαγωγικών του διδακτικών βιβλίων, που εκπόνησε και τα οποία διακρίνει η επιστημονικότητα και η ευρύτητα αντιλήψεων, εκπόνησε και φιλολογικές εργασίες, σπουδαιότερη των οποίων είναι, η «Ελληνική Γραμματολογία από του Ομήρου μέχρι του δράματος». Από τα ιστορικά του έργα ξεχωρίζει και αξίζει ιδιαίτερης μνείας η σύντομη ιστορία του Πόντου, έργο πολύτιμο γιατί εκθέτει τη σύνθεση του ελληνισμού του Πόντου και εξιστορεί τη δράση του.
Μνημειώδους, επίσης, σημασίας είναι το ανέκδοτο λεξικό της ποντιακής διαλέκτου. Ήταν γνώστης αυτής όσον ολίγοι, κύριος αυτής, ακόμη και κάτοχος των μέσων για την μελέτη αυτής, της φωνητικής και της ετυμολογίας των λέξεών της.
Ο Δημοσθένης Οικονομίδης αποθησαύρισε, σ’ όλη του η ζωή, γλωσσικό υλικό και το αποδελτίωσε κατά τρόπο τέτοιο, έτσι ώστε η χρησιμοποίηση και η έκδοσή του να είναι ευχερείς. Η εργατικότητα και η ευσυνειδησία του ήταν παροιμιώδεις. Ολίγοι ελληνικοί διάλεκτοι είχαν την τύχη να βρουν μελετητές της δικής του επιστημονικότητας, μεθοδικότητας και αξίας. Είχε ειδική και εξαιρετική επίδοση στη γλωσσολογία κι έγινε γνωστός στην Εσπερία. Η φήμη του έφθασε έγκαιρα στην Αθήνα, όπου ο πολύς Χατζιδάκις, μόνον αυτόν θεωρούσε εφάμιλλό του. Γι’ αυτό και κλήθηκε από την ελληνική κυβέρνηση στην Αθήνα κι αποτέλεσε μέλος της Επιτροπείας για τη σύνταξη του Ελληνικού Λεξικού.
Αναδείχθηκε σε βαθύ γνώστη του γλωσσικού ζητήματος κι αποτέλεσε το δεινότερο μαστίγιο κατά του Καρόλου Κρουμπάχερ και των υποστηρικτών του.
Ο Δημοσθένης Οικονομίδης έθεσε τη σφραγίδα της συστηματικής και εξονυχιστικής έρευνας των ποντιακών γραμμάτων, για μια ολόκληρη 60ετία. Ήταν ένας διαπρεπής αγωνιστής στο πεδίο των γραμμάτων, που πρόσφερε πολλά στα ελληνικά γράμματα και γενικότερα στο έθνος. (Πηγή: Αρχείον Πόντου, «Ποντιακά Φύλλα»).