Κίνδυνο ερημοποίησης αντιμετωπίζει το Κιλκίς και τέσσερις περιοχές της Ελλάδος

Εμφανές είναι το φαινόμενο της ερημοποίησης στο νομό Κιλκίς, εξαιτίας της μονοκαλλιέργειας, της διάβρωσης των εδαφών και της ανομβρίας, σύμφωνα με τον καθηγητή Εφαρμοσμένης Εδαφολογίας Νικόλαο Συλλαίο. Όπως ανέφερε ο κ. Συλλαίος, στο πλαίσιο ημερίδας, εάν ανέβει η θερμοκρασία κατά ένα βαθμό, μειωθούν οι βροχοπτώσεις και συνεχιστεί η εντατική καλλιέργεια της γης, τότε τα επόμενα χρόνια η παραγωγή του Κιλκίς θα μειωθεί κατά 25%.

«Η ερημοποίηση δεν σημαίνει ότι το Κιλκίς θα γίνει Σαχάρα. Υποβαθμίζονται το έδαφός μας, αποδομούνται γεωργικές και δασικές εκτάσεις, με αποτέλεσμα να μην μπορούν να παράγουν αυτά που χρειάζεται ο άνθρωπος», υπογράμμισε ο κ. Συλλαίος και πρόσθεσε πως «το Κιλκίς παρουσιάζει φαινόμενα ερημοποίησης, στο οποίο συντελεί η μονοκαλλιέργεια σιταριού. Δεν υπάρχει νερό. Όταν φθάνουμε στο σημείο να αντλούμε νερό από τα 300 και 400 μέτρα, συναντούμε στρώματα υφάλμυρου νερού. Ποτίζουν, εξατμίζεται το νερό και μένει το αλάτι που δημιουργεί αλατούχα».

Ανησυχητικές προβλέψεις για τις συνέπειες της ερημοποίησης στην Ελλάδα κάνουν οι ειδικοί επιστήμονες επεξεργαζόμενοι τα κλιματικά μοντέλα, σύμφωνα με τα οποία αναμένεται αύξηση της θερμοκρασίας στα επόμενα 50 χρόνια αλλά και τα στοιχεία που αποστέλλουν τέσσερις δορυφόροι σε μια βάση δεδομένων που έχουν δημιουργήσει δύο εργαστήρια του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης.

Έκταση περίπου 19 εκατομμυρίων στρεμμάτων, στην Ευρώπη, αντιμετωπίζει προβλήματα ερημοποίησης. Σύμφωνα με τους επιστήμονες, αν ανέβει η θερμοκρασία κατά μέσο όρο 2 βαθμούς Κελσίου, μειωθούν οι βροχοπτώσεις κατά 20 με 30% και συνεχιστεί η εντατική χρήση γης, τότε τα επόμενα 50 χρόνια μπορεί να μειωθεί η παραγωγή περίπου κατά 25%.

Έντονο πρόβλημα αντιμετωπίζει και η χώρα μας, όπου το 35% των εδαφών της απειλείται με ερημοποίηση άμεσα και ένα ποσοστό περί το 60% κινδυνεύει να ερημοποιηθεί.

Περιοχές υψηλού κινδύνου χαρακτηρίζουν οι επιστήμονες το Κιλκίς, τη Λέσβο, τη Νάξο, την Κρήτη και την Αργολίδα, ενώ η χώρα μας έχει εκπονήσει εθνικό σχέδιο στρατηγικής για την εξάλειψη των κινδύνων, από το φαινόμενο της ερημοποίησης.

Εντονότερα προβλήματα διάβρωσης εδάφους αντιμετωπίζουν οι μεσογειακές χώρες, με αποτέλεσμα, να συρρικνώνονται οι καλλιεργούμενες εκτάσεις, να προκαλείται όξυνση και αλάτωση των εδαφών, αλλά και καταστροφή της δομής του εδάφους. Βασικότερη αιτία είναι η εντατική χρήση γης, ενώ επηρεάζουν σημαντικά οι κλιματολογικές συνθήκες και η ποιότητα του εδάφους κάθε περιοχής.

Τα παραπάνω υπογράμμισε ο καθηγητής του ΑΠΘ Νικόλαος Συλλαίος, στο πλαίσιο επιστημονικής ημερίδας και με αφορμή την παρουσίαση του έργου «Ολοκληρωμένο σύστημα παρακολούθησης για την εκτίμηση του κινδύνου ερημοποίησης (Moonrises)».

«Όλες οι Μεσογειακές χώρες αντιμετωπίζουν ιδιαίτερο πρόβλημα, γι’ αυτό υποβάλαμε στην Ευρωπαϊκή Ένωση για χρηματοδότηση ένα καινούργιο πρόγραμμα, στο οποίο συμπεριλαμβάνονται η Ιταλία, η Κύπρος, η Ισπανία, η Τουρκία, το Μαρόκο, η Αλγερία, η Τυνησία και η Αίγυπτος», ανέφερε ο κ. Συλλαίος.

Όπως επεσήμανε ο καθηγητής, ήδη «η Εθνική Επιτροπή Ερημοποίησης έχει εκδώσει ένα χάρτη όπου το Κιλκίς, η Λέσβος, η Νάξος, η Κρήτη και η Αργολίδα έχουν χαρακτηριστεί και επισήμως ως περιοχές που βρίσκονται σε κίνδυνο ερημοποίησης».

Στις περιοχές “υψηλού κινδύνου” συγκαταλέγονται ακόμη τμήμα της Θεσσαλίας, η Ανατολική Στερεά Ελλάδα, η Ανατολική Πελοπόννησος, η Νοτιο-ανατολική Κρήτη αλλά και τα νησιά του Αιγαίου που απειλούνται από την αιολική διάβρωση των εδαφών, δηλαδή τους ισχυρούς ανέμους.

Σημαντικό και πρωτεύον, σύμφωνα με τον κ. Συλλαίο, «είναι να αλλάξει ο τρόπος σκέψης», ώστε να αποφεύγεται η εντατική χρήση γης και η μονοκαλλιέργεια.

Τι προβλέπει το Εθνικό Σχέδιο αντιμετώπισης και πρόληψης της ερημοποίησης

Κατά τα τελευταία χρόνια, η χώρα έχει μεθοδεύσει τα βήματά της για την αντιμετώπιση του φαινομένου της ερημοποίησης, κυρώνοντας τη σχετική Σύμβαση των Ηνωμένων Εθνών, συγκροτώντας αρμόδια Εθνική Επιτροπή, με επικεφαλής τον Καθηγητής κ. Κοσμά, του Γεωπονικού Πανεπιστημίου Αθηνών. Και παράλληλα, καταρτίζοντας και εγκρίνοντας με Κοινή Υπουργική Απόφαση το αντίστοιχο Εθνικό Σχέδιο Δράσης, το οποίο εντάσσεται πλέον ως μέρος του εθνικού μας δικαίου και που προβλέπει την ανάληψη πρωτοβουλιών στις απειλούμενες περιοχές (πρόληψη για το 60%, αντιμετώπιση για το 35% της έκτασης). Το Σχέδιο προβλέπει γενικά μέτρα και ειδικές δράσεις στους τομείς της γεωργίας, της κτηνοτροφίας, των δασών, της άγριας πανίδας και των υδατικών πόρων.

Οι στόχοι της Εθνικής μας Στρατηγικής για την αντιμετώπιση της ερημοποίησης, όπως συμπυκνώνονται στον Εθνικό Σχέδιο Δράσης αφορούν στην αποτελεσματική αντιμετώπιση των τάσεων για ερημοποίηση στο 35% της επικράτειας που απειλείται άμεσα από τις συνέπειες της ερημοποίησης, και στην πρόληψη της διαδικασίας ερημοποίησης στο 60% της χώρας.

Όπως εξηγεί στο ο κ. Νικόλαος Συλλαίος, Καθηγητής – Διευθυντής του Εργαστηρίου Τηλεπισκόπησης και Γεωγραφικών Συστημάτων Πληροφοριών στη Γεωπονική Σχολή του ΑΠΘ, βασικοί άξονες δράσης της Εθνικής Στρατηγικής για την ερημοποίηση είναι:

1. Προστασία των δασών από πυρκαγιές και καταστροφικές εκχερσώσεις, καθώς και την έγκαιρη αποκατάσταση της καταστρεφόμενης από τις πυρκαγιές δασικής βλάστησης

2. Προστασία των υδατικών πόρων από την υπερκατανάλωση και τη ρύπανση. Ιδιαίτερη έμφαση αποδίδεται στον τομέα της γεωργίας με πρόνοια για την εφαρμογή αρδευόμενης γεωργίας μόνο σε περιπτώσεις εξασφαλισμένης αειφόρου επάρκειας υδατικών πόρων, με παράλληλο εκσυγχρονισμό των αρδευτικών συστημάτων και λαμβανομένων υπόψη και των αναγκών της πρόληψης της αλάτωσης των εδαφών.

3. Προστασία των αγροτικών γαιών και βοσκοτόπων από την εντατική εκμετάλλευση λαμβάνοντας υπόψη τα όρια της βιοϊκανότητας τους και με πρόνοια για άσκηση της γεωργίας μόνο σε εδάφη με μικρές κλίσεις. Επίσης, προστασία αγροτόπων και δασικών εκτάσεων από πιέσεις για οικοδομική, βιομηχανική και τουριστική χρήση, καθώς και αναθεώρηση του συστήματος γεωργικών και κτηνοτροφικών επιδοτήσεων οι οποίες δεν εξασφαλίζουν την αειφόρο ανάπτυξη.

4. Ενίσχυση της έρευνας, ανταλλαγής πληροφοριών και εκπαίδευσης, και οργάνωση μηχανισμών παρακολούθησης με την επιλογή κατάλληλων δεικτών.

Κατά την εφαρμογή του Σχεδίου προβλέπεται η ένταξη των εξειδικευμένων μέτρων και δράσεων σε ολοκληρωμένα προγράμματα αειφόρου ανάπτυξης για κάθε απειλούμενη περιοχή με τη δημιουργία τοπικών φορέων εφαρμογής του σχεδίου, τη σύνταξη τοπικών μελετών και την εφαρμογή των προβλεπόμενων από αυτές μέτρων.

Αυτό το παραπάνω αναφερόμενο Ελληνικό Εθνικό Σχέδιο Δράσης κατά της Ερημοποίησης – στο πλαίσιο της EE – που υπεγράφη πριν από περίπου τριάμισι χρόνια από έξι συναρμόδια υπουργεία (Εσωτερικών, Εξωτερικών, Εθνικής Οικονομίας και Οικονομικών, Ανάπτυξης, ΠΕΧΩΔΕ και Γεωργίας) και όσα ορίζονται σε αυτό υπηρετούν τον σεβασμό στην προστασία των φυσικών πόρων.

H Εθνική Επιτροπή για την καταπολέμηση της ερημοποίησης έχει ορίσει πιλοτικές περιοχές για να ληφθούν μέτρα, όπως ο Θεσσαλικός κάμπος και η νήσος Λέσβος. Ως σήμερα δεν έχει εφαρμοσθεί κανένα πιλοτικό πρόγραμμα.

Το μόνο που έχει γίνει μέσα από τις επιδοτήσεις της EE είναι κάποια μεμονωμένα προγράμματα, όπως η προστασία των αναβαθμών. Πρόκειται για τις ξερολιθιές που απαντώνται συχνά στα νησιά και χωρίζουν τα αγροτεμάχια. Σήμερα επιδοτούνται οι ξερολιθιές προκειμένου να εφαρμόζονται κάποιοι κώδικες σωστής γεωργικής πρακτικής, ως μεμονωμένο μέτρο.

Σημαντική είναι η παράμετρος των επιδοτήσεων, επισημαίνει ο κ. Συλλαίος οι οποίες πρέπει να δίδονται με περιβαλλοντικά κριτήρια, δηλαδή οι κτηνοτρόφοι, για παράδειγμα, δεν πρέπει να λαμβάνουν επιδοτήσεις προκειμένου να αυξήσουν τον αριθμό των ζώων τους, αλλά με βάση το πόσα ζώα μπορεί να “αντέξει” η γη ή σε ό, τι αφορά τις καλλιέργειες, οι επιδοτήσεις δεν πρέπει να δίνονται με βάση την επιφάνεια, αλλά σύμφωνα με την παραγωγικότητα του εδάφους. Επιδοτήσεις πρέπει να δίνονται σε περιοχές που είναι ήδη σημαντικά υποβαθμισμένες, με περιβαλλοντικά και κοινωνικά κριτήρια.

Έργο για την ερημοποίηση στα πλαίσια του Προγράμματος INTERREG IIIB ARCHIMED

Το έργο υπό τον τίτλο «ΟΛΟΚΛΗΡΩΜΕΝΟ ΣΥΣΤΗΜΑ ΠΑΡΑΚΟΛΟΥΘΗΣΗΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΚΤΙΜΗΣΗ ΤΟΥ ΚΙΝΔΥΝΟΥ ΕΡΗΜΟΠΟΙΗΣΗΣ», με επιστημονικά υπεύθυνο τον κ. Συλλαίο αποσκοπεί στη δημιουργία θεματικών χωρικών βάσεων δεδομένων για την καταγραφή και απεικόνιση του υφισταμένου επιπέδου ερημοποίησης των υπό εξέταση περιοχών των 4 Περιφερειών της ελληνικής επικράτειας, οι οποίες υφίστανται τις συνέπειες της ερημοποίησης και της γενικότερης υποβάθμισης των φυσικών πόρων.

Μέθοδοι και υλικά

Προτείνεται η χρήση, δια μέσου μια ολοκλήρωσης, οικολογικών μοντέλων και πληροφοριών από επιχειρησιακούς μετεωρολογικούς δορυφόρους και δορυφόρους παρατήρησης γης , με σκοπό την επίτευξη και τη συνεχή παρακολούθηση δεικτών ευαισθησίας στην ερημοποίηση.

«Σκοπεύουμε να περιορίσουμε πρώτιστα τη χρήση μετεωρολογικών δορυφορικών στοιχείων στην εκτίμηση επιφανειακών θερμοκρασιών και πληροφοριών για τη φαινολογική δυναμική της βλάστησης, ενώ θα χρησιμοποιηθούν υψηλής διακριτικής ανάλυσης δορυφορικές εικόνες για λεπτομερή έλεγχο, καταγραφή πυρκαγιών, πλημμυρών και άλλων καταστροφικών φαινόμενων και για αναδρομικές μελέτες και μακροπρόθεσμο έλεγχο», αναφέρει ο κ. Συλλαίος.

Με βάση τα παραπάνω θα δημιουργηθούν θεματικές χωρικές (γεωγραφικές) βάσεις δεδομένων, με τη χρήση των οποίων θα γίνει δυνατή η ολοκλήρωση του έργου, που θα εκτελεστεί με την διαμόρφωση και εξειδίκευση κοινών πρωτοκόλλων και βάσης δεδομένων παρακολούθησης, την προμήθεια εξοπλισμού παρακολούθησης, την εφαρμογή της μεθοδολογίας παρακολούθησης, καθώς επίσης και συναντήσεις της επιτροπής καθοδήγησης και ενέργειες ενημέρωσης-ευαισθητοποίησης και διάδοση της γνώσης.

Σε μια ολοκληρωμένη άποψη της ερήμωσης, περιλαμβάνονται οι μελέτες τομέων της αύξησης της εδαφικής διάβρωσης και της βλάστησης, της μεταβλητότητας του κλίματος, της μοντελοποίησης της αντίδρασης των λεκανών ποταμών στις αλλαγές αυτές και κοινωνικοοικονομικά θέματα. Το έργο θα πραγματοποιηθεί με την εφαρμογή μοντέλων για να περιγράψουν τη ροή του νερού και την εδαφολογική διάβρωση στις λεκάνες ποταμών, ως λειτουργία της χρήσης της γης και του κλίματος. Η βάση πρέπει να είναι η ανάπτυξη ενός συστήματος υποστήριξης απόφασης το οποίο ενσωματώνει φυσικά και κοινωνικοοικονομικά πρότυπα. Αυτό παρέχει μια βάση για την συγγραφή οδηγιών για τη διαχείριση λεκανών και για τη δημιουργία στρατηγικών ανάπτυξης, οι οποίες θα ελαχιστοποιούν τις δυσμενείς περιβαλλοντικές επιδράσεις.

Ωφέλεια στους φυσικούς πόρους και στο κοινωνικό σύνολο

Η ερημοποίηση αποτελεί τον αόρατο εχθρό υποβάθμισης των εδαφών και γενικά των φυσικών πόρων, συνεπώς οτιδήποτε συμβάλλει στην αποτροπή του φαινομένου προσφέρει γενικότερα οφέλη ως εξής:

Τη μείωση της απώλειας γεωργικού εδάφους και της υποβάθμισης της γονιμότητας των γεωργικών εδάφων
Την μείωση της απώλειας γονιμότητας των βοσκοτόπων
Της μείωσης της διάβρωσης των δασικών εδάφων μετά από πυρκαγιά
Της μείωσης του κόστους των περιβαλλοντικών μέτρων
Την μείωση της υποβάθισης της βλάστησης
Την σταθερότητα της βιοποικιλλότητας
Με την μη αντικατάσταση εδώδιμων χόρτων με είδη δυσάρεστης γεύσης
Την διατήρηση της χρήσης της γης για την εξασφάλιση πόρων
Την μη αλλαγή στη σύνθεση των ειδών που έχουν άμεσο αντίκτυπο στη άγρια ζωή.

Μελλοντικά έργα για την υποβοήθηση της περιφερειακής πολιτικής

Το παρόν έργο – ακόμη και μετά την κατά 40% περικοπή του προϋπολογισμού του – θα αποτελέσει την αφορμή για μια σειρά ενεργειών, οι οποίες είναι απαραίτητες σύμφωνα με τους Ευρωπαϊκούς και Εθνικούς Κανονισμούς, όπως την δημιουργία:

1. του Οδηγού Διαχείρισης και Ανάπτυξης Στρατηγικών Δράσεων ενάντια στην Ερημοποίηση (Guide for Management and Strategic Action Development – SAD Guide) και

2. της Επιτροπής της Περιφέρειας για την καταπολέμηση της Ερημοποίησης.

Οι 4 περιοχές έρευνας είναι οι νομοί Κιλκίς, Αργολίδας, Νάξου και Λέσβου

Στα παραδοτέα του έργου γενικότερα θα υπάρχουν:

– ψηφιακοί χάρτες GIS που θα καλύπτουν τις περιοχές μελέτης,

– σύνολα από εξειδικευμένα υπολογιστικά εργαλεία – μοντέλα για αναλύσεις καθώς και δίκτυα συνεργασίας για την ανταλλαγή τεχνογνωσίας, την παρακολούθηση και την πρόβλεψη της ερημοποίησης,

– οδηγίες και αναγνώριση των καθοριστικών παραμέτρων για διαχείριση καταστάσεων ερημοποίησης,

– προτεινόμενες πολιτικές για την αντιμετώπιση της ερημοποίησης στα πλαίσια της αειφόρου ανάπτυξης της Περιφέρειας.

– Δορυφορικές εικόνες

Με βάση το παρόν έργο μπορεί να οριοθετηθεί μια σειρά νέων έργων και επεκτάσεων συστημάτων λήψης αποφάσεων για την αειφόρο ανάπτυξη, την περιβαλλοντική προστασία, την χρήση υδάτων, την πολιτική επιδοτήσεων κ.λπ. με επίπτωση στην ποιότητα ζωής των κατοίκων και στην επιχειρηματική δραστηριότητα της Περιφέρειας.

Τέτοια έργα είναι οι εδαφολογικοί θεματικοί χάρτες με στοιχεία σχετικά με τα θρεπτικά συστατικά των εδαφών και δημιουργία μοντέλων για την πληροφόρηση σχετικά με τις δυνατότητες ανάπτυξης συγκεκριμένων καλλιεργειών σε βάθος χρόνου.

Οι βασικοί παράγοντες της ερημοποίησης, μεταξύ πολλών άλλων, είναι:

Δείκτης ποιότητας εδαφών (SQI)

Δείκτης ποιότητας κλίματος (CQI)

Δείκτης ποιότητας βλάστησης (VQI)

Δείκτης ποιότητας διαχείρισης (MQI)

Υφή του εδάφους

Μητρικό υλικό

Κάλυψη από λίθους

Βάθος εδάφους

Κλίση

Διηθητικότητα

Με τη χρήση δορυφορικών εικόνων είναι δυνατή η διαχρονική μελέτη δυναμικά εξελισσόμενων φαινομένων όπως η εξέλιξη της βλάστησης, πλημμυρών, πυρκαγιών, ζημιών της γεωργικής παραγωγής, κ.λ.π. Το Εργαστήριο Τηλεπισκόπησης και GIS συνεργαστεί στο παρελθόν με τον ΕΛΓΑ και είχε κάνει την πρώτη σε ευρωπαϊκό επίπεδο επιχειρησιακή εκτίμηση ζημιών από ξηρασία στα σιτηρά στο Νομό Λάρισας. Επίσης είχε βοηθήσει τον ΟΠΕΚΕΠΕ στον έλεγχο των καλλιεργειών με τη χρήση υψηλής διακριτικής ικανότητας εικόνων των δορυφόρων IKONOS και QUICK BIRD, με ανάλυση 1 μέτρο και 65 εκ. αντίστοιχα. Δυστυχώς η συνεργασία και με τους δυο αυτούς οργανισμούς έχει σταματήσει.