Οκτωβριανή επανάσταση και εκπαίδευση (για τα 100 χρόνια)

Εκατό χρόνια έχουν περάσει από την Οκτωβριανή Επανάσταση στη Ρωσία (25 Οκτωβρίου/7 Νοεμβρίου) και η ιστορική πορεία της Επανάστασης των Μπολσεβίκων εξακολουθεί να διχάζει όχι μόνο τους επαγγελματίες ιστορικούς, αλλά κυρίως αναπαράγει και ταυτόχρονα να προσδιορίζει πολλαπλά διακυβεύματα πολιτικής και ιδεολογίας τόσο διεθνώς όσο και στη χώρα μας.

Δεν πρέπει να παραλείψουμε ότι τα ευρύτερα τωρινά διακυβεύματα σχετίζονται με προσπάθειες ιδιοποίησης η απόρριψης του ιστορικού οροσήμου της Οκτωβριανής Επανάστασης από πολιτικά κόμματα και διανοούμενος κάθε απόχρωσης.

Εδώ δεν πρέπει να αγνοηθεί το γεγονός ότι αυτό το ζήτημα αποτέλεσε από παλιά και εξακολουθεί για τους ίδιους λόγους να είναι σημείο αντιπαράθεσης και στο πεδίο της ιστοριογραφίας της εκπαίδευσης και συνακόλουθα στο πεδίο της ιδεολογίας και της πολιτικής.

Το πλαίσιο αυτό μας οδηγεί να αναρωτηθούμε εάν μια ιστορικού τύπου κατανόηση των προγραμματικών αρχών της εκπαιδευτικής πολιτικής των μπολσεβίκων του 1917 μπορεί να συμβάλλει στην πληρέστερη κατανόηση των σημερινών προοπτικών την εκπαιδευτικής μεταρρύθμισης από μια κυβέρνηση της αριστεράς στη χώρα μας.

Στις 26.10.1917 κηρύσσεται έκπτωτη η προσωρινή κυβέρνηση του Φεβρουαρίου του 1917 από το Πανρωσικό Συνέδριο των Σοβιέτ Εργατών και Στρατιωτικών στην Πετρούπολη μετά από πρόταση του Λένιν. Στο συμβούλιο των Λαϊκών Επιτροπών, της νέας κυβέρνησης με πρόεδρο τον Λένιν, ορίζεται επικεφαλής του Λαϊκής Επιτροπή Παιδείας ο Ανατόλι Λουνατσάρσκι , ο «φιλόσοφος – ποιητής των Σοβιέτ».

Με υπόδειξη του Λένιν συνεργάτης του ορίζεται η Ναντέζντα Κρούπσκαγια δασκάλα, μέλος του κόμματος και σύζυγο του Λένιν, όπως επίσης και τον καθηγητή Ιστορίας και παλαιό μέλος του κόμματος Μ. Πακρόφσκι.

Η Επιτροπή θα στελεχωθεί από μέλη που θα προτείνει ο Λουνατσάρσκι και ύστερα από την μεταφορά της έδρας στη Μόσχα, θα ξεκινήσει την σύνταξη των βασικών προγραμματικών αρχών για το νέο σχολείο.

Οι θέσεις που θα προκύψουν από δύο βασικές ομάδες συζητήσεων, θα θεωρηθούν συμβατές μεταξύ τους από τη Πανρωσική Κεντρική Επιτροπή του Συνεδρίου των Σοβιέτ και στις 16.10.1918 θα δημοσιευτούν στην εφημερίδα «Ιζβέστιγια». Οι προγραμματικές αυτές αρχές θα θεωρηθούν πλέον το επίσημο θεσμικό πλαίσιο της νέας εκπαίδευσης. (τριάντα δύο άρθρα).

Κάποια χαρακτηριστικά του προτεινόμενου σοβιετικού σχολείου γίνεται προσπάθεια να αναλυθούν παρακάτω:

Το Ενιαίο Σχολείο Εργασίας. Όλα τα σχολεία που ανήκουν στην αρμοδιότητα της Επιτροπής Παιδείας επονομάζονται, εκτός από τις ανώτερες σχολές, Ενιαίο Σχολείο Εργασίας. Πρόκειται για το δημόσιο, δωρεάν, υποχρεωτικό και εκκοσμικευμένο σχολείο.

Απαγορεύεται σ’ αυτό η θρησκευτική διδασκαλία κάθε δόγματος και κάθε θρησκευτική πρακτική που σχετίζεται με αυτό. Στο οποίο φοιτούν αγόρια και κορίτσια (συνεκπαίδευση των δύο φύλων) από 8 έως 13 χρόνων στην πρώτη βαθμίδα και από 13 έως 17 χρόνων στη δεύτερη. Σε όλα τα σχολεία παρέχεται ζεστό πρωινό, υποχρεωτικό και δωρεάν, και όλοι οι μαθητές έχουν τακτική ιατρική παρακολούθηση.

Γενική και πολυτεχνική μόρφωση. Η παραγωγική εργασία αποτελεί θεμέλιο της σχολικής ζωής όχι για την συντήρησή του ή ως μέθοδος διδασκαλίας αλλά ως «παραγωγική και κοινωνικά αναγκαία διαδικασία» .

Κάθε σχολείο λειτουργεί ως «σχολική κουμμούνα» η οποία μέσω της εργασιακής διαδικασίας συνδέεται οργανικά με τον εξωτερικό κόσμο και αναδεικνύει την ατομική και συλλογική ευθύνη της χειρονακτικής εργασίας των παιδιών.

Η διδασκαλία έχει χαρακτήρα «γενικής και πολυτεχνικής» μόρφωσης και παρέχει θεωρητικές και πρακτικές γνώσεις για τους βασικούς κλάδους της παραγωγής. Σημαντική θέση κατέχουν η φυσική και καλλιτεχνική αγωγή.

Καταργούνται οι κατ’ οίκον εργασίες και οι ασκήσεις των μαθητών, οι βαθμοί επίδοσης στα μαθήματα και στις δραστηριότητες και οι κάθε είδους εξετάσεις εισαγωγικές, προαγωγικές και απολυτήριες.

Στο σχολείο δεν έχει θέση η παλιά μορφή πειθαρχίας. Κάθε είδους ποινή και τιμωρία όπως και η ομοιόμορφη στολή καταργούνται.

Σχολική αυτοδιοίκηση. Η εσωτερική ζωή και λειτουργία κάθε σχολείου κανονίζεται σύμφωνα με τις γενικές διατάξεις κεντρικών και τοπικών οργάνων για τη λαϊκή εκπαίδευση και διέπεται από τις αποφάσεις του Σχολικού Συμβουλίου.

Το οποίο συγκροτείται από όλους τους «σχολικούς εργάτες» (δασκάλους, σχολίατρους και γυμναστές), από εκπροσώπους του ενεργού πληθυσμού και μαθητές πάνω από 12 χρόνων και από έναν εκπρόσωπο του τοπικού τμήματος λαϊκής εκπαίδευσης.

Οι αρμοδιότητες του σχολικού συμβουλίου αναφέρονται σε όλα τα ζητήματα εσωτερικής λειτουργίας (κατανομή μαθητών σε ομάδες, εφαρμογή σχεδίων εργασίας, έγκριση και έλεγχο εσωτερικών κανονισμών της σχολικής κοινότητας έως και την χρηματοδότησή του). Εκτελεστικό όργανο του σχολικού συμβουλίου είναι το προεδρείο του.

Όλοι οι δάσκαλοι λαμβάνουν τον ίδιο μισθό και προσλαμβάνονται ύστερα από αίτησή τους, για έναν χρόνο, από το τοπικό τμήμα λαϊκής εκπαίδευσης ή το τοπικό Σοβιέτ των αντιπροσώπων αγροτών εργατών , σύμφωνα με προηγούμενη απόφαση της Λαϊκής Επιτροπής Παιδείας. Τέλος, οι αποφάσεις δεν μπορούν να είναι ενάντια στους γενικούς κανόνες του Ενιαίου Σχολείου Εργασίας, ούτε τις διατάξεις των τμημάτων λαϊκής παιδείας των κατά τόπους Σοβιέτ.

Τόσο ο Λένιν όσο και η ηγεσία του Λαϊκής Επιτροπής Παιδείας γνώριζαν πολύ καλά ότι όφειλαν να ξεκινήσουν από την υπάρχουσα κατάσταση πραγμάτων για να λύσουν το υποτιθέμενο δίλημμα των σχέσεων της νέας κοινωνίας και του νέου σχολείου. Θεώρησαν ότι έπρεπε να πάψει να συμβάλλει στη διευρυμένη παραγωγή της αστικής κυριαρχίας και να μετασχηματιστεί σε «όργανο» της νέας σοβιετικής εξουσίας και της πάλης για την «υπόθεση του σοσιαλισμού».
Αυτός ο διπλός στόχος απαιτούσε τα επόμενα:

α) Την εκδίωξη όλων των εκπαιδευτικών που εναντιώνονταν είτε πολιτικά είτε ιδεολογικά στη νέα εξουσία ή είναι ανίκανοι να υπηρετήσουν την εκπαιδευτική της πολιτική.

β) Την εκμηδένιση κυρίαρχων παραδοσιακών ιδεολογικών μορφών στο σχολείο με βίαιη αποβολή της θρησκείας από το χώρο του.

γ) Την κατάργηση του λεγόμενου διπλού εκπαιδευτικού δικτύου στη μέση εκπαίδευση, δηλαδή την κατάργηση της πρόωρης εξειδίκευσης και φυσικά, την κατάργηση ιδιωτικών και πρότυπων σχολείων. Στην θέση όλων αυτών υιοθετήθηκε ένας σχολικός μονόδρομος υποχρεωτικός από αγόρια και κορίτσια που οδηγεί από την προσχολική εκπαίδευση στο πανεπιστήμιο.

δ) Την άρση του χωρισμού της διδασκαλίας από την εργασία, της διανοητικής από την χειρωνακτική εργασία και της παιδείας από την πολιτική.

ε) Την αντικατάσταση των παλαιών ιεραρχικών δομών σχέσεων σχολείου και κράτους με την αποκέντρωση και την αυτοδιαχείρισή της σχολικής μονάδας . Στο πρόγραμμα που θα υιοθετηθεί στο 8ο συνέδριο του κόμματος (18-23.3.1919) γίνεται ρητή αναφορά στη μητρική γλώσσα των μαθητών/μαθητριών, στη διαφώτιση – αυτομόρφωση των εργατών και αγροτών και στην πρόσβαση ειδικά των εργατών στις πανεπιστημιακές σχολές.

Οι μπολσεβίκοι δεν έπεσαν ξαφνικά από τον ουρανό. Δεν έχει κανείς παρά να ρίξει μια ματιά στην «μη κομμουνιστική βιβλιογραφία» για την εκπαίδευση, την οποία παραθέτουν οι Ν. Μπουχάριν και Ε. Πρεομπραζέσκι από το γνωστό βιβλίο τους «Το αλφαβητάρι του κομμουνισμού».

Ο Λένιν και τα στελέχη της Λαϊκής Επιτροπής για την Παιδεία γνώριζαν από παλιά αυτές τις απόψεις, κυρίως όμως τις αντιλήψεις του Μαρξ – Ένγκελς για την εκπαίδευση και των κοινωνικό καταμερισμό της εργασίας. Οι μπολσεβίκοι τον Οκτώβριο του 1917, δεν «μάζεψαν» την εξουσία από εκεί που είχε «πέσει» (E. Hobsbawm), αλλά ανέλαβαν επίσης να μετασχηματίσουν υποχρεωτικά το παλαιό ελιτίστικο τσαρικό σχολείο, «επαναστατικοποιώντας» το προς τη κατεύθυνση ενός «προλεταριακού» σχολείου.

Σίγουρα, αυτή η μικρή ψηφίδα ιστορίας της εκπαίδευσης δεν μπορεί να μεταφέρει τα όσα συγκλονιστικά συνέβησαν εκείνη την εποχή, αξίζει όμως έστω και μια μικρή αναφορά σε αυτό το σημαντικό κομμάτι της Οκτωβριανής Επανάστασης.

Για το ξεπατίκωμα…
Τάσος Κεσίδης, δάσκαλος