Η εορτή της Μεταμορφώσεως του Σωτήρος Ιησού Χριστού και η ευλογία των σταφυλλιών

Γράφει ο Γεώργιος Τοσιλιάνης*

Το Απολυτίκιον της ημέρας:
Μετεμορφώθης ἐν τῷ ὄρει Χριστὲ ὁ Θεός, δείξας τοῖς Μαθηταῖς σου τὴν δόξαν σου, καθὼς ἠδύναντο. Λάμψον καὶ ἡμῖν τοῖς ἁμαρτωλοῖς, τὸ φῶς σου τὸ ἀΐδιον, πρεσβείαις τῆς Θεοτόκου, φωτοδότα δόξα σοι.
Στις 6 Αυγούστου κάθε χρόνο, η Ορθόδοξη Εκκλησία μας τιμά μία από τις σημαντικότερες Δεσποτικές εορτές, την Μεταμόρφωση του Σωτήρος Ιησού Χριστού. Το γεγονός αυτό περιγράφεται στα τρία Συνοπτικά Ευαγγέλια (Κατά Ματθαίον 17:1-8, Κατά Μάρκον 9:2-8, Κατά Λουκάν 9:28-36), επίσης γίνεται αναφορά του γεγονότος και στην Β΄ Επιστολή Πέτρου (1:16-18).

Το γεγονός της Μεταμορφώσεως του Σωτήρος Ιησού Χριστού
Σύμφωνα με τα Ευαγγέλια, ο Ιησούς Χριστός, σαράντα περίπου ημέρες πριν από το Πάσχα και το Πάθος Του, πήρε τρεις από τους μαθητές Του, τον Πέτρο, τον Ιάκωβο και τον Ιωάννη και ανέβηκαν σε ένα βουνό (το οποίο σύμφωνα με την παράδοση είναι το όρος Θαβώρ) για να προσευχηθεί. Όπως σημειώνει ο Άγιος Νικόδημος ο Αγιορείτης: «Eπήρε δε τρεις μόνους Aποστόλους, ως προκρίτους και υπερέχοντας. O μεν γαρ Πέτρος επροκρίθη, επειδή ηγάπα πολλά τον Xριστόν. O δε Iωάννης, επειδή ηγαπάτο από τον Xριστόν. O δε Iάκωβος, επειδή εδύνετο να πίη το ποτήριον του θανάτου, το οποίον και ο Kύριος έπιεν».

Επάνω στο βουνό, οι τρεις μαθητές, καθώς ήσαν κουρασμένοι από την ανάβαση και ενώ κάθισαν να ξεκουραστούν, αποκοιμήθηκαν. Όταν ξύπνησαν αντίκρισαν απροσδόκητο θέαμα. Το πρόσωπο του Κυρίου άστραφτε σαν τον ήλιο, και τα ρούχα Του ήταν λευκά σαν το φως. Τον περιστοίχιζαν δε και συνομιλούσαν μαζί Του δυο άνδρες της Παλαιάς Διαθήκης, ο Μωϋσής και ο Προφήτης Ηλίας.

Γράφει χαρακτηριστικά ο Άγιος Νικόδημος ο Αγιορείτης: «Έφερε δε εις το μέσον τους τον Mωυσήν και τον Ηλίαν, διά να διορθώση τας σφαλεράς υποψίας, οπού είχον οι πολλοί περί αυτού. Kαθότι, άλλοι μεν έλεγον τον Kύριον, πως είναι ο Ηλίας. Άλλοι δε, πως είναι ο Iερεμίας. Διά τούτο λοιπόν επαράστησεν εις το Θαβώρ τους πρώτους και κορυφαίους Προφήτας, διά να γνωρίσουν οι μαθηταί, και διά των μαθητών όλοι οι άνθρωποι, πόση διαφορά είναι αναμεταξύ του Xριστού, και των Προφητών. O μεν γαρ Xριστός, είναι Δεσπότης. Oι δε Προφήται, είναι δούλοι. Kαι ίνα μάθουν, ότι ο Kύριος έχει την εξουσίαν του θανάτου και της ζωής. Διά τούτο, από μεν τους αποθαμένους, έφερε τον Mωυσήν. Aπό δε τους ζωντανούς, έφερε τον Ηλίαν».

Η Μεταμόρφωση του Σωτήρος. Λεπτομέρεια από το ξυλόγλυπτο τέμπλο του καθολικού της Ιεράς Μονής Παναγίας Γουμένισσας, Φωτ. Γ. Χ. Τοσιλιάνη.

Αφού συνήλθαν κάπως από την έκπληξη, ο Πέτρος μέσα στην αμηχανία του και θέλοντας να διατηρηθεί η αγία μέθη που προκαλούσε η ακτινοβολία του Κυρίου, πρότεινε να στήσουν τρεις σκηνές, μια για τον Κύριο, μια για το Μωϋσή και μια για τον Ηλία. Πριν προλάβει, όμως, να ολοκληρώσει την φράση του, νεφέλη τους σκέπασε και μέσα απ’ αυτήν ακούστηκε μια φωνή που έλεγε: «Οὗτος ἐστὶν ὁ υἱός μου ὁ ἀγαπητός· αὐτοῦ ἀκούετε» (Κατά Λουκάν 9: 28-36). Δηλαδή, «Αυτός είναι ο Υιός μου ο αγαπητός, Αυτόν να ακούτε».

Το γεγονός συνέβη λίγες ημέρες πριν από το Θείο Πάθος για να προετοιμάσει ο Ιησούς τους μαθητές Του ώστε να μην δειλιάσουν αλλά και για να επιβεβαιώσει την προαιώνια Δόξα Του. Ήταν η πρώτη φορά που έγινε ιδιαίτερα αισθητή από τους ανθρώπους η Θεότητα του Ιησού Χριστού.

Σύμφωνα με τον Άγιο Γρηγόριο τον Παλαμά: «Το φως της Θείας Μεταμορφώσεως, αν και έγινε ορατό με τα σωματικά μάτια για λίγο χρόνο πάνω στη μικρή κορυφή ενός όρους, δε δημιουργείται, ούτε φθείρεται, ούτε συλλαμβάνεται με τις αισθήσεις του ανθρώπου. Το είδαν όμως οι μαθητές, γιατί υπέστησαν μια εναλλαγή των αισθήσεων τους που έγιναν πνευματικές από σαρκικές».

Η καθιέρωση της εορτής
Το γεγονός της Μεταμορφώσεως, όπως είπαμε, συνέβη λίγες ημέρες πριν από το Πάσχα και αρχικά εορταζόταν κατά την περίοδο της Μ. Τεσσαρακοστής. Από τον 4ο αιώνα ο εορτασμός καθιερώθηκε να γίνεται στις 6 Αυγούστου, διότι σύμφωνα με μια άποψη, στις 6 Αυγούστου η Αγία Ελένη, μητέρα του Μεγάλου Κωνσταντίνου, εγκαινίασε τον ομώνυμο ναό που έκτισε στο όρος Θαβώρ.

Βέβαια, οι άγιοι Πατέρες πολύ σοφά καθόρισαν να εορτάζεται η μεγάλη αυτή δεσποτική γιορτή την 6η Αυγούστου, σαράντα ήμερες πριν από την Ύψωση του Τιμίου Σταυρού. Έκριναν αναγκαία την μετάθεση της γιορτής, διότι δεν ταίριαζε ο πανηγυρικός της χαρακτήρας με την πένθιμη περίοδο της Μ. Τεσσαρακοστής, στην οποία εορταζόταν.

Σταφύλια. Λεπτομέρεια από το ξυλόγλυπτο τέμπλο του καθολικού της Ιεράς Μονής Παναγίας Γουμένισσας, Φωτ. Γ. Χ. Τοσιλιάνη.

Άλλωστε, καθώς η εορτή τοποθετήθηκε εν μέσω της Νηστείας προ του Δεκαπενταύγουστου, την ημέρα αυτή κάμπτεται η αυστηρή νηστεία που προηγείται του Δεκαπενταύγουστου και επιτρέπεται η ιχθυοφαγία.
Στην Μεταμόρφωση του Σωτήρος είναι αφιερωμένοι οι ναοί των μεγαλύτερων και επιβλητικότερων ελληνικών φρουρίων, γεγονός που δείχνει την τιμή και την σημασία που δίνει ο λαός μας ανέκαθεν, θρησκευτική αλλά και εθνικά σωτήρια και αναγεννητική, στην μεγάλη αυτή εορτή.

Και φυσικά, ως σπουδαία εορτή είναι και εθιμικά καθιερωμένη αργία, η παραβίαση της οποίας επέφερε την άμεση θεϊκή τιμωρία, σύμφωνα με τις πεποιθήσεις του ελληνικού λαού.

Η Εορτή της Μεταμόρφωσης του Σωτήρος στην Λαογραφία
Στις 6 Αυγούστου λήγουν οι «Δρίμες», όπως πιστεύει ο λαός σε κάποιες περιοχές της πατρίδος μας, οι οποίες ξορκίζονται με αγιασμό από την ακολουθία της Μεταμόρφωσης του Σωτήρος.

«Δρίμες» ονομάζονται οι έξι πρώτες ημέρες του Αυγούστου και θεωρούνται από τον λαό μας επικίνδυνες, καθώς σύμφωνα με τις λαϊκές δοξασίες, στις ημέρες αυτές επενεργούν ανεξιχνίαστες δυνάμεις. Σύμφωνα με τις δεισιδαιμονικές αυτές αντιλήψεις, όποιος λούζεται την περίοδο αυτή, κάνει μπάνιο στη θάλασσα ή πλένει ρούχα, κινδυνεύει να πάθει κακό, ο ίδιος στην πρώτη περίπτωση ή να καταστραφούν τα ρούχα, στην δεύτερη.

Εξ ου και η παροιμία: «Του Αυγούστου οι δρίμες στα πανιά (σκώρος) και του Μαρτιού (καθώς και οι πρώτες έξι ημέρες του Μάρτη ονομάζονται Δρίμες) στα ξύλα (σαράκι)». Μόνο αν ρίξει ένα καρφί στο νερό μπορεί να «καρφώσει» τις δρίμες και να τις εξουδετερώσει. Κι όπως εκδιώκονται με τον αγιασμό οι καλικάντζαροι, έτσι ξορκίζονται και οι Δρίμες. με αγιασμό.

Επίσης, σε πολλές περιοχές της πατρίδος μας πιστεύουν ότι την παραμονή της εορτής το βράδυ, κάποια ώρα, ανοίγουν ξαφνικά οι ουρανοί και φαίνεται το «Άγιο Φως», σε όσους είχαν την υπομονή και την πίστη να ξαγρυπνήσουν.

Πανέρι με σταφύλια – Προσφορά στον Ναό για ευλογία. Πηγή: Διαδίκτυο

Η προσφορά των σταφυλιών – θεολογική προσέγγιση
Σε πολλές περιοχές της πατρίδος μας, κυρίως σε όσες ασχολούνται με την αμπελοκαλλιέργεια, όπως και στην Γουμένισσα με την μακραίωνη αμπελουργική της παράδοση, ανήμερα της Μεταμόρφωσης του Σωτήρος, οι αμπελουργοί προσκομίζουν στους ναούς τα πρώτα σταφύλια της χρονιάς, τα οποία τρύγησαν πρωί πρωί ή την παραμονή από τα αμπέλια τους, για να ευλογηθούν από τον Ιερέα με ειδική ευχή μετά την θεία λειτουργία και να διανεμηθούν ως ευλογία στους πιστούς μαζί με το αντίδωρο. Σε κάποια μέρη μάλιστα αφήνουν το πρώτο τσαμπί του τρύγου σε κάποιο εικόνισμα του ναού, για να πάει καλά η σοδειά 1.

Η Ευχή την οποία διαβάζει ο Ιερέας είναι η εξής:

Εὐλόγησον, Κύριε, τὸν καρπὸν τοῦτον τῆς ἀμπέλου τὸν νέον, ὃν διὰ τῆς τοῦ ἀέρος εὐκρασίας, καὶ τῶν σταγόνων τῆς βροχῆς, καὶ τῆς τῶν καιρῶν γαλήνης εἰς ταύτην τὴν ὡριμοτάτην στάσιν ἐλθεῖν ηὐδόκησας, ἵνα ᾖ ἐν ἡμῖν τοῖς ἐξ αὐτοῦ τοῦ γεννήματος τῆς ἀμπέλου μεταλαμβάνουσιν εἰς εὐφροσύνην, καὶ τοῖς προσενέγκασι δῶρον εἰς ἐξιλασμὸν ἁμαρτιῶν, διὰ τοῦ ἱεροῦ καὶ ἁγίου Σώματος καὶ Αἵματος τοῦ Χριστοῦ σου· μεθ᾿ οὗ εὐλογητὸς εἶ, σὺν τῷ παναγίῳ καὶ ἀγαθῷ καὶ ζωοποιῷ σου Πνεύματι, νῦν καὶ ἀεὶ καὶ εἰς τοὺς αἰῶνας τῶν αἰώνων. Ἀμήν.

Πρόκειται για επιβίωση του αρχαιοελληνικού εθίμου «Απαρχαί», της προσφοράς δηλαδή των πρώτων καρπών προς στον Θεό, ως μια μορφή αναίμακτης θυσιαστικής προσφοράς, για την ευλογία όλης της σοδειάς από τον Θεό, από την οποία εξαρτάται η επιβίωση και η ευημερία ολόκληρης της παραδοσιακής κοινότητας, αλλά και για να γίνουν οι καρποί της γης «προσιτοί για ανθρώπινη χρήση» 2.

Το έθιμο υιοθετήθηκε από τον Χριστιανισμό, ως συνέχεια της αρχαίας ελληνικής θρησκείας ήδη από την εποχή των Αποστόλων. Έτσι, σύμφωνα με τους Αποστολικούς Κανόνες (Γ΄, Δ΄ Κανόνες των Αγίων Αποστόλων) επιτρέπεται η προσαγωγή στον ναό σταφυλιών, όχι όμως και άλλων οπωρικών. Σύμφωνα με τον Θεόδωρο Βαλσαμών (1140-1199 μ.Χ.), η εξαίρεση αυτή των σταφυλιών οφείλεται στο ότι από τα σταφύλια προέρχεται το κρασί, το οποίο χρησιμοποιείται στην Θεία Κοινωνία.

Η ευλογία των σταφυλιών κατά την εορτή της Μεταμόρφωσης του Σωτήρος, πέραν της επιβίωσης του αρχαίου εθίμου των «Απαρχών», επενδύθηκε με Χριστιανικό περιεχόμενο και κατανοείται εάν λάβουμε υπ΄ όψιν μας τις θεολογικές, ανθρωπολογικὲς και κοσμολογικὲς διαστάσεις της συγκεκριμένης εορτής.

Ο Κύριος με την Μεταμόρφωσή Του επιβεβαίωσε την προαιώνια Δόξα Του και για πρώτη φορά έγινε ιδιαίτερα αισθητή από τους ανθρώπους η Θεότητα Του, ότι Αυτός είναι ο Δημιουργός του κόσμου και κυρίαρχος της εσχατολογικής πορείας του. Αποκάλυψε ότι: «Αὐτὸς εἶναι ἡ ἄμπελος «ἐν οὐρανοῖς μὲν ἔχουσα τὴν ρίζαν, ἐπὶ γῆς δὲ τὰ κλήματα· ἄμπελος κλαδευομένη τὸ σῶμα, ἀλλ᾿ οὐ τὴν ρίζαν· ἄμπελος μετὰ τρίτην ἡμέραν τοῦ κλαδευθῆναι βλαστάνουσα τὸν βότρυντῆς ἀναστάσεως» 3.

Η άμπελος συμβολίζει την Εκκλησία μας στην οποία κεφαλή είναι ο Ιησούς Χριστός και μέλη όλοι οι πιστοί, ζώντες και τεθνεώτες, η Θεοτόκος, οι Προφήτες, οι Άγιοι και οι Αγγελικές Δυνάμεις 4.

Με την Μεταμόρφωση του Κυρίου και την αποκάλυψη της Θεϊκής Του φύσης εντός του Ανθρώπινου σώματός Του, ως τέλειου Θεού και τέλειου ανθρώπου, ως Θεανθρώπου, φωτίζεται, τιμάται και δοξάζεται ολόκληρος ο φθαρτός υλικός κόσμος, η κτίση, και επανέρχεται η ελπίδα της εσχατολογικής αποκατάστασής της στην πρότερη λαμπρή και άφθαρτη προπτωτική της κατάσταση που είχε κατά την Δημιουργία.

Η κτίση ανταποκρινόμενη «αναφέρεται» στρέφεται δοξολογικὰ προς τον Δημιουργό Της και Κτίστη των πάντων και τον ευχαριστεί προσφέροντας ευχαριστιακά, ως αναίμακτη θυσία, αλλά και για να ευλογηθούν, τους καρπούς της και ειδικότερα τα σταφύλια ως αντιπροσωπευτικές απαρχές του υλικού κόσμου.

Και βέβαια τα σταφύλια ως καρπός της αμπέλου που συμβολίζει την Εκκλησία, είναι ο αντιπροσωπευτικότερος καρπός της κτίσης, καθώς από αυτόν παράγεται το κρασί, το οποίο ο Ιησούς Χριστός ευλόγησε τόσο στον γάμο της Κανά, «γιὰ νὰ τονίσει τὴν ἐν Χριστῷ μεταμόρφωση τοῦ κόσμου, ἀλλὰ καὶ μᾶς τὸ παρέδωσε στὸ Μυστικὸ Δεῖπνο, ὡς τὸ στοιχεῖο ἐκεῖνο, ποὺ μαζὶ μὲ τὸ ψωμί, τὴν ὥρα τῆς θείας Λειτουργίας ἀφθαρτοποιοῦνται χαρισματικά, μεταποιούμενα σὲ Κυριακὸ «σῶμα καὶ αἷμα», Θεία Εὐχαριστία» 5.

«Εκτὸς τούτων, ἡ εὐλογία τῶν σταφυλιῶν τονίζει καὶ τὴν ἀνάγκη συνεχοῦς πνευματικῆς καρποφορίας καὶ μεταμορφωτικῆς πορείας τοῦ ἀνθρώπου, καθόσον «οἱ τῷ ὕψει τῶν ἀρετῶν διαπρέψαντες, καὶ τῆς ἐνθέου δόξης ἀξιωθήσονται»» 6.

ΥΠΟΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
1. Μοσχοπόταμος Πιερίας
2. M. P. Nilson, Ιστορία της Αρχαίας Ελληνικής θρησκείας, Εκδ. Παπαδήμας 1977, σ.103.
3. Κανὼν Γ´
Εἴ τις ἐπίσκοπος, ἢ πρεσβύτερος, παρὰ τὴν τοῦ Κυρίου διάταξιν τὴν ἐπὶ τῇ θυσίᾳ, προσενέγκῃ ἕτερά τινα ἐπὶ τὸ θυσιαστήριον, ἢ μέλι, ἢ γάλα, ἢ ἀντὶ οἴνου σίκερα ἐπιτηδευτά, ἢ ὄρνεις ἢ ζῶά τινα, ἢ ὄσπρια, παρὰ τὴν διάταξιν, καθαιρείσθω· πλὴν νέων χίδρων, ἢ σταφυλῆς, τῷ καιρῷ τῷ δέοντι. Μὴ ἐξὸν δὲ ἔστω προσάγεσθαί τι ἕτερον πρὸς τὸ θυσιαοτήριον, ἢ ἔλαιον εἰς τὴν λυχνίαν, καὶ θυμίαμα τῷ καιρῷ τῆς ἁγίας προσφορᾶς.
Κανὼν Δ΄
Ἡ ἄλλη πᾶσα ὀπώρα εἰς οἶκον ἀποστελλέσθω, ἀπαρχὴ τῷ ἐπισκόπῳ καὶ τοῖς πρεσβυτέροις, ἀλλὰ μὴ πρὸς τὸ θυσιαστήριον. Δῆλον δὲ ὡς ὁ ἐπίσκοπος καὶ οἱ πρεσβύτεροι ἐπιμερίσουσι τοῖς διακόνοις, καὶ τοῖς λοιποῖς κληρικοῖς.
4. Γ.Σκαλτσή. Καθηγητού Α.Π.Θ, Η Μεταμόρφωση του Σωτήρος και η ευλογία των σταφυλιών, Περιοδ. «Εφημέριος», Σεπτέμβριος 2000, σ.11-14.
5. Κατά Ιωάννην 15:5 « Ἐγώ εἰμι ἡ ἄμπελος, ὑμεῖς τὰ κλήματα. ὁ μένων ἐν ἐμοὶ κἀγὼ ἐν αὐτῷ(2), οὗτος φέρει καρπὸν πολύν, ὅτι χωρὶς ἐμοῦ οὐ δύνασθε ποιεῖν οὐδέν».
6. Γ.Σκαλτσή. ο.π.
7. Γ.Σκαλτσή. ο.π.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
1. Ευχολόγιον το Μέγα
2. Καινή Διαθήκη
3. Κανόνες των Αγίων Αποστόλων
4. Nilson M. P., Ιστορία της Αρχαίας Ελληνικής θρησκείας, Εκδ. Παπαδήμας 1977.
5. Σκαλτσή Γ. Καθηγητού Α.Π.Θ, Η Μεταμόρφωση του Σωτήρος και η ευλογία των σταφυλιών, Περιοδ. «Εφημέριος», Σεπτέμβριος 2000, σ.11-14.

*M.th Θεολογίας Καθηγητή Θεολόγου