Φίλων Κτενίδης: Ο «άσβεστος φάρος» της ποντιακής λαογραφίας και δραματουργίας

Ο Φίλων Κτενίδης ήταν γνήσιος εκφραστής της ποντιακής λαογραφίας και δραματουργίας. Πνεύμα δυναμικό και δημιουργικό, που με την πένα του ζωντάνεψε τις παραδόσεις και τους θρύλους του Πόντου.
Γεννήθηκε το 1889 στην Τραπεζούντα από γονείς Κρωμναίους και σπούδασε στο περίφημο «Φροντιστήριον» της πόλης. Αρχικά εργαζόταν ως λογιστής σε τράπεζα, ενώ παράλληλα δημοσιογραφούσε στην εφημερίδα «Εθνική Δράσις» με άρθρα φιλολογικού κυρίως ενδιαφέροντος.
Το 1909 τυπώνει στην Τραπεζούντα την ποιητική του συλλογή «Τα κύματα», που αποτελεί ύμνο στη γενέθλια γη, όπου εξυμνεί τους καημούς και τα βάσανα του ποντιακού Ελληνισμού. Οι στίχοι του Φίλωνα Κτενίδη, παρά τη νεανική τους ορμή, αποτυπώνουν τη βαθιά θεώρηση της ζωής και την πορεία του Ελληνισμού.
Το 1910 εξέδωσε το δεκαπενθήμερο περιοδικό «Επιθεώρησις», το οποίο έτυχε μεγάλης αποδοχής, ξεπέρασε γρήγορα τα όρια του Πόντου και κυκλοφόρησε και στη Ρωσία. Πολύτιμος συνεργάτης του ήταν ο Νίκος Καπετανίδης, στον οποίο άφησε τη διεύθυνση του περιοδικού, όταν αναχώρησε για την Αθήνα να συνεχίσει τις σπουδές του.
Στην Αθήνα εγγράφεται στην Ιατρική Σχολή του Πανεπιστημίου. Διακόπτει ωστόσο τις σπουδές του για να πολεμήσει ως εθελοντής του ελληνικού στρατού στους Βαλκανικούς Πολέμους 1912-1913 στα μέτωπα της Ηπείρου και της Μακεδονίας.
Όταν επέστρεψε στην Τουρκία, κυνηγήθηκε από τους Τούρκους εξαιτίας της συμμετοχής του στον εθνικό αγώνα των Ελλήνων κι αναγκάστηκε να καταφύγει στα ποντιακά χωριά του εσωτερικού της Τραπεζούντας, όπου πρόσφερε αφιλοκερδώς τις ιατρικές του υπηρεσίες. Κατά την ρωσική κατοχή του ανατολικού Πόντου (1916-18) υπηρέτησε ως διευθυντής γιατρός στο ρωσικό νοσοκομείο των Πλατάνων.
Το 1918 αναλαμβάνει Πρόεδρος του Εθνικού Συμβουλίου των Ποντίων του Κρασνοντάρ κι αποστέλλεται τον Φεβρουάριο του 1919 στην Κωνσταντινούπολη, με σκοπό να καταθέσει Υπόμνημα στον Τοποτηρητή του Οικουμενικού Θρόνου για το ζήτημα των προσφύγων. Επίσης, με την ιδιότητα του εκπροσώπου της «Κεντρικής Ενώσεως των εν Ρωσία Ελλήνων», αποστέλλει Υπόμνημα στο Υπουργείο των Εξωτερικών με ημερομηνία 1-4-1919, στα πλαίσια του οποίου εκθέτει την κατάσταση του Ελληνισμού της Ρωσίας και προτείνει να μεριμνήσει το ελληνικό κράτος για την παλιννόστηση τους.
Το 1920, ενώ βρίσκεται στο Παρίσι για ειδίκευση, διακόπτει για δεύτερη φορά τις σπουδές του και κατατάσσεται στον ελληνικό στρατό, λαμβάνοντας μέρος στον ελληνοτουρκικό πόλεμο, επειδή πίστευε ότι από τον πόλεμο αυτό θα κρινόταν όχι μόνον η τύχη του ποντιακού ελληνισμού, αλλά και ολόκληρου του ελληνικού έθνους. Μετά τη λήξη του πολέμου, το 1922, εγκαθίσταται με την οικογένειά του στη Θεσσαλονίκη και μετέπειτα στην Αθήνα.
Ο Φίλων Κτενίδης, εμφορούμενος από μια διαρκή επιθυμία προσφοράς θα πολιτευτεί με το Λαϊκό κόμμα του Τσαλδάρη και θα εκλεγεί το 1935 βουλευτής, για να αγωνιστεί για τη μοίρα των ξεριζωμένων ανθρώπων του Πόντου. Το 1938 επιστρέφει και εγκαθίσταται οριστικά με την οικογένεια του στη Θεσσαλονίκη, στην προσφυγούπολη που ταίριαζε με τα βιώματά του.
Για έναν άνθρωπο του διαμετρήματος του Φίλωνα Κτενίδη η προσφορά δεν εξαντλείται μόνο στον πολιτικό στίβο. Το περίσσευμα ψυχής που διαθέτει τον οδηγεί σε καλλιτεχνική και πνευματική έκφραση. Από το 1949 και μετά θα αναδειχτεί σε ηγετική προσωπικότητα των ελληνικών και μάλιστα των ποντιακών γραμμάτων, με σημεία κορύφωσης την έκδοση του λαογραφικού περιοδικού «Ποντιακή Εστία» το 1950 και την ανάληψη της προεδρίας του Κρατικού Θεάτρου Βορείου Ελλάδος.
Τον Αύγουστο του ιδίου έτους, στο όγδοο τεύχος της Ποντιακής Εστίας, ο Φίλων Κτενίδης δημοσιοποιεί το μεγάλο του όραμα: Να ανιστορήσει την κατεστραμμένη και εγκαταλειμμένη Μονή της Σουμελά στον Πόντο. Η ιδέα του αυτή αγκαλιάζεται με μεγάλο ενθουσιασμό. Χιλιάδες Πόντιοι σπεύδουν να ενισχύσουν οικονομικά την υπόθεση. Έτσι, στα υψώματα του Βερμίου, πάνω ακριβώς από το χωριό Καστανιά, θεμελιώθηκε ο ναός που θα στέγαζε την Παναγία στον νέο της θρόνο.
Ο Φίλων Κτενίδης αντιλήφθηκε από νωρίς την ανάγκη της καταγραφής όλων των στοιχείων που συνθέτουν αρμονικά την παράδοση και προσδιορίζουν την ύπαρξή μας. Γι’ αυτό, μας κληροδότησε όλα εκείνα τα έργα που εξασφαλίζουν συνέχεια στην πολιτισμική κι εθνική μας ταυτότητα κι εσωκλείουν νοσταλγικά τις σκέψεις, τους πόθους, τα οράματα και τις ελπίδες του ποντιακού ελληνισμού. Η συνειδητοποίηση όλων αυτών είναι έργο ενός ανθρώπου με σπάνιες ευαισθησίες, ανυπέρβλητο ήθος και πίστη σε υψηλά ιδανικά. Όλα αυτά τον έκαναν να εργάζεται και να προσφέρει ακατάπαυστα στην παράδοση και στους συμπατριώτες του με όλη τη δύναμη της ψυχής και της πίστης τους.
Ο Φίλων Κτενίδης έδωσε στο ποντιακό θέατρο ηθογραφικό ρεαλισμό και λυρικό μεγαλείο. Το έκανε πανελλήνιο γεγονός εξαίροντας με λατρεία και άκρατη ευαισθησία τα ιδιαίτερα συστατικά του. «Ο Ξενιτέας», «Οι Πατρίδες», «Ο χωρέτες», «Η προξενεία», «Ο Κλήδονας», «Ο Διγενής Ακρίτας», «Ο Μάραντον», «Η δασκαλίτσα», «Ο Γκιαούρτς», «Το Μαυροκόρτς», είναι μερικά από τα 16 θεατρικά έργα του.
Η κορωνίδα της ποιητικής του δημιουργίας είναι η «Καμπάνα του Πόντου». Μια ελεγεία προορισμένη να ζήσει έξω και πέρα από τον δημιουργό της και να αγγίζει τις πιο ευαίσθητες χορδές της ψυχής των Ποντίων, με βαθύ τον πόνο, που αναδύεται στο άκουσμά της: «Έναν πουλίν, μαύρον πουλίν, μαύρον άμον την νύχταν ολονυχτίς τριγύριζεν ολόερα ‘ς σον κάστρον, ‘ς σον Κάστρον, ‘ς σα καστρότειχα, τη μαυρο-Τραπεζούντας… Κάποτε εγέντονε σεισμός κι η γη όλεν εσείεν κι έναν ημέραν άχαρον, έναν ημέραν μαύρον, επάρθαν τα κλειδία θε κι ο Κάστρεν εκρεμίεν… Κι ο Κάστρεν ο θεόρατον εγέν’τον κοιμητήρι».
Τέλος, ο Φίλων Κτενίδης ήταν ο άνθρωπος που εμπνεύστηκε πρώτος την ιδέα για τη διοργάνωση του 1ου Παμποντιακού Συνεδρίου στη Θεσσαλονίκη το 1961 (περιοδικό «Ποντιακά»). Άνθρωπος των μεγάλων οραμάτων, προικισμένος με άδολο πατριωτισμό και αληθινή ανιδιοτέλεια, ο ποιητής, ο γιατρός, ο λαογράφος, ο πατριώτης έσβησε ήσυχα στις 16 Ιουλίου του 1963. Μαζί του χάθηκε μια ζεστή ανθρώπινη φωνή κι ένα θερμό πάθος για τον ποντιακό παραδοσιακό πολιτισμό. Άφησε, όμως, πίσω του ολόκληρο τον αναβιωμένο ποντιακό πολιτισμό, την ποιότητα, την αισθητική, την ηθική του. (Πηγές: «Εγκυκλοπαίδεια Ποντιακού Ελληνισμού», Μάλλιαρης-Παιδεία, http: Thehistoryofgreece.blogspot.gr, Ποντιακή Εστία, τεύχος 164-165 έτος 1963, Περιοδικό «Ποντιακά»).