Η αντιμετώπιση του άγχους σε παιδιά και εφήβους

Γράφει η Έλλη Φρεγγίδου

Το άγχος / στρες, δεν είναι δυστυχώς αποκλειστικό «προνόμιο» των ενηλίκων. Η ύπαρξή του καταγράφεται και στη ζωή των παιδιών, και αυτό πιστοποιείται όχι μόνο από την προσωπική, καθημερινή μας εμπειρία αλλά και από τη συστηματική επιστημονική έρευνα. Αν και η διαδικασία δημιουργίας του άγχους είναι σε γενικές γραμμές κοινή σε όλες τις ηλικίες, εύλογα αναμένονται σημαντικές διαφορές μεταξύ παιδιών και ενηλίκων σε επιμέρους τομείς αυτού του φαινομένου.

Είναι φυσικό ότι το παιδί και ο έφηβος, λόγω της μικρής τους ηλικίας, έχουν δοκιμάσει λιγότερες ευκαιρίες για συναλλαγή με το περιβάλλον και έχουν, σαφώς, μικρότερη εμπειρία σε δύσκολες και περίπλοκες καταστάσεις. Από την άλλη μεριά, μέχρι τα πρώτα χρόνια της εφηβείας το αναπτυσσόμενο άτομο δεν έχει συμπληρώσει ακόμα τη γνωστική του ανάπτυξη. Σημαντικές γνωστικές λειτουργίες και ικανότητες όπως η αντίληψη, η αφαιρετική λογική και ο συλλογισμός, ολοκληρώνουν την ανάπτυξή τους στο τέλος της εφηβικής ηλικίας. Επομένως, σε αυτή την πρώιμη φάση της ζωής το παιδί αδυνατεί να ελέγξει ή να ρυθμίσει αποτελεσματικά όχι μόνο το ίδιο το αγχογόνο γεγονός αλλά και τα συναισθήματα που κάθε φορά βιώνει.

Σε μια προσπάθεια να ταξινομήσουμε τα είδη των αγχογόνων καταστάσεων καταλήγουμε σε δύο βασικές κατηγορίες: στις οξείες καταστάσεις άγχους και στις χρόνιες. Οι οξείες καταστάσεις σχετίζονται με συγκεκριμένα γεγονότα όπως θάνατος ενός αγαπημένου προσώπου, πόλεμος ή ακόμα κάποια προβλήματα με τους συνομηλίκους. Οι χρόνιες καταστάσεις άγχους περιλαμβάνουν καταστάσεις όπως μια χρόνια ασθένεια, οικονομική δυσχέρεια, ανεργία του γονιού κ.α.

Το άγχος είναι μια κατάσταση την οποία όλοι, ασφαλώς, προσπαθούν είτε να αποφύγουν είτε να αντιμετωπίσουν αποτελεσματικά. Ο στόχος είναι η καλύτερη προσαρμογή στις περιβαλλοντικές απαιτήσεις που το προκαλούν. Πιο συγκεκριμένα, η αντιμετώπιση αγχογόνων καταστάσεων (coping) είναι η διαδικασία με την οποία το άτομο προσπαθεί να χειριστεί / να ρυθμίσει απαιτήσεις (εσωτερικές ή εξωτερικές) που το ίδιο το άτομο θεωρεί ότι θέτουν σε δοκιμασία ή ότι υπερβαίνουν τις διαθέσιμες δυνάμεις του.

Είναι γεγονός ότι όπως κάθε ενήλικας έτσι και κάθε παιδί χρησιμοποιεί τις δικές του προσωπικές στρατηγικές αντιμετώπισης του άγχους προκειμένου να χαλαρώσει και να αντιμετωπίσει με νηφαλιότητα το πρόβλημα ή ακόμα και να παραιτηθεί από τη λύση του. Ο τρόπος, λοιπόν, που θα αντιμετωπίσει ένα άτομο τη στρεσογόνο κατάσταση εξαρτάται από τα ιδιοσυγκρασιακά του χαρακτηριστικά. Έτσι, οι προσπάθειες των παιδιών για την αντιμετώπιση δύσκολων καταστάσεων μπορούν να ταξινομηθούν σε δύο βασικές κατηγορίες: σε προσπάθειες επίλυσης του προβλήματος, δηλαδή προσπάθειες αλλαγής των χαρακτηριστικών του ίδιου του προβλήματος, και σε προσπάθειες ρύθμισης των συναισθημάτων που σχετίζονται με το πρόβλημα. Αν και στο παρελθόν οι ερευνητές θεωρούσαν ότι οι προσπάθειες επίλυσης του προβλήματος αποτελούσαν την πιο αποτελεσματική μέθοδο αντιμετώπισης στρεσογόνων καταστάσεων, πιο πρόσφατες έρευνες έχουν δείξει ότι και οι δυο μορφές στρατηγικών είναι απαραίτητες.

Αν επιχειρούσε κανείς μια κατηγοριοποίηση των πηγών του άγχους για παιδιά και εφήβους θα κατέληγε σε 4 ευρείες κατηγορίες: το σχολείο (πειθαρχία, σχολική επίδοση), οι συνομήλικοι / συμμαθητές, η οικογένεια (διαπροσωπικές σχέσεις, ασθένεια, θάνατος, χαμηλό μορφωτικό και οικονομικό επίπεδο) και τα προσωπικά προβλήματα που έχουν να κάνουν με την αντίληψη του παιδιού / εφήβου για τον εαυτό του, τις υποχρεώσεις του, το μέλλον του, τον ελεύθερο χρόνο του, την ψυχοσεξουαλική του ανάπτυξη κ.α.

Ανεξάρτητα από τη φύση και την ένταση του προβλήματος που αντιμετωπίζει το παιδί, πρέπει αναμφισβήτητα να έχει την απαιτούμενη στήριξη πρώτα από το οικογενειακό και έπειτα από το κοινωνικό και φιλικό του περιβάλλον. Στόχος των γονιών, των εκπαιδευτικών καθώς και των ειδικών ψυχικής υγείας πρέπει να είναι η ενίσχυση τη αυτοεκτίμησης και, κατά συνέπεια, της αίσθησης αυτοαποτελεσματικότητας του παιδιού. Με τον τρόπο αυτό, αποτρέπουμε το παιδί από την παραίτηση, την απομόνωση και την απόσυρση. Η επανεκτίμηση και η αναθεώρηση του τρόπου σκέψης και αντιμετώπισης του προβλήματος είναι σχεδόν πάντα μια πολύ βοηθητική στρατηγική που μειώνει το επίπεδο του άγχους και της ανασφάλειας. Με την κατάλληλη, λοιπόν, υποστήριξη και καθοδήγηση το παιδί είναι σε θέση να αντιμετωπίσει με επιτυχή και δημιουργικό τρόπο τις ποικίλες προκλήσεις της ζωής, καθώς και να διδαχθεί από αυτές.