Η συνθήκη της Λωζάνης και το ζήτημα της Αγίας Σοφίας στις αρχές του 21ου αιώνα

Γράφει η Ελένη Σισμανίδου*

Την 24η Ιουλίου του 1923 στη Λωζάννη της σημερινής Δυτικής Ελβετίας , υπεγράφη η Διεθνής Συνθήκη της Λωζάννης μεταξύ των Συμμαχικών Δυνάμεων (Αγγλία, Γαλλία Ελλάδα κλπ) αφενός και της μεγάλης ηττημένης του Πρώτου Παγκοσμίου Πολέμου και νεοσύστατης, τότε, Τουρκίας , με σκοπό, πρωτίστως , την εμπέδωση της ειρήνης στην ευρύτερη περιοχή των Βαλκανίων και δευτερευόντως, την επίλυση των ζητημάτων που ανέκυψαν από την πτώση της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας , όπως για παράδειγμα η οριοθέτηση των νέων συνόρων του Τουρκικού, πλέον , Κράτους και η ως εκ τούτου, προσάρτηση των εδαφών στα διάδοχα κράτη που προέκυψαν απο τη διάσπαση της , μεταξύ αυτών και η Ελλάδα (Ρουμανία, Βουλγαρία κλπ) .
Οι διατάξεις των άρθρων 37-45 της Συνθήκης της Λωζάννης (24-7-1923) και της από 30-1-1923 εμπεριεχομένης σε αυτήν Σύμβασης VI της Λωζάννης «Περί ανταλλαγής των Ελληνικών και Τουρκικών Πληθυσμών» (άρθρο 14) προβλέπουν , μεταξύ άλλων, την υποχρεωτική ανταλλαγή πληθυσμών Ελλάδος και Τουρκίας και συνακόλουθα αναφέρονται ρητά στις εγκαταλειφθείσες περιουσίες των ανταλλαξίμων πληθυσμών, δηλαδή των προσφύγων. Προϊόντος του χρόνου και παρά τη διαδοχική ψήφιση νόμων, βασιλικών ή νομοθετικών διαταγμάτων, εγκυκλίων κλπ από το 1923 και μετά για την εφαρμογή της Συνθήκης της Λωζάνης , η ρευστοποίηση της ανταλλάξιμης περιουσίας δεν έχει ολοκληρωθεί για το σύνολο του προσφυγικού πληθυσμού, έως και σήμερα , 97 χρόνια μετά την υπογραφή της Συνθήκης της Λωζάνης.

Η σπουδαιότητα της Συνθήκης της Λωζάνης , που καθιστά αναγκαία και επιτακτική , ενδεχομένως όσο ποτέ άλλοτε, την μελέτη της είναι ότι το ζήτημα της εφαρμογής του συνόλου των διατάξεων της Συνθήκης , επηρρεάζει έτσι ώστε να διαμορφώνει, σε κάποιο βαθμό , τη σύγχρονη εξωτερική πολιτική της γειτονικής χώρας. Η συμμετοχή αυτή της Συνθήκης , στη διαμόρφωση του πολιτικού σκηνικού στη γεωγραφική περιοχή των Βαλκανίων, έγκειται ακριβώς στην παραποίηση της αρχής της αμοιβαιότητας στην , κατ’επιταγή της Συνθήκης, αναγνώριση δικαιωμάτων και απόδοσης προστασίας των μουσουλμανικών μειονοτήτων στην Ελλάδα και των αντίστοιχων μή-μουσουλμανικών στην Τουρκία. Ειδικότερα, η διάταξη του άρθρου 45 της Συνθήκης καθιερώνει την αρχή της αμοιβαιότητας μεταξύ των δύο Κρατών , Ελλάδος και Τουρκίας , σε ό,τι αφορά τα δικαιώματα του ανθρώπου και ειδικότερα των μειονοτήτων , όπως αυτά κατοχυρώνονται στη Συνθήκη της Λωζάνης ( θρησκευτική ελευθερία, δικαίωμα στην ιδιοκτησία κλπ) .Για να μπορέσουμε να αντιληφθούμε, όμως, τι σημαίνει παραποίηση της αρχής της αμοιβαιότητας απαραίτητη προϋπόθεση είναι να απαντήσουμε στο εξής ερώτημα : Τι σημαίνει αρχή αμοιβαιότητας μεταξύ Ελλάδος και Τουρκίας , κατα την εφαρμογή των διατάξεων της Συνθήκης της Λωζάνης;

Αρχικά, θα πρέπει να γίνει σαφές πως η Συνθήκη της Λωζάνης ΔΕΝ έχει καταργηθεί, και όχι μόνο δεν έχει καταργηθεί, αλλά διατηρεί και την υπέρτερη, κατά ρητή πρόβλεψη και διατύπωση της ίδιας της Συνθήκης , ισχύ της έναντι του εσωτερικού δικαίου των Συμβαλλομένων Κρατών. Για την Ελληνική έννομη τάξη είναι σαφής και ξεκάθαρη η αναγνώριση και με αυξημένης, μάλιστα, τυπικής ισχύος διάταξη, της υπεροχής του διεθνούς δικαίου και των διεθνών συμβάσεων, κατόπιν σχετικής κύρωσής τους με εσωτερικό εθνικό νόμο, στην παράγραφο 1 του άρθρο 28 του ισχύοντος Συντάγματος .

Αυτό πρακτικά σημαίνει πως οι διεθνείς συμβάσεις, όπως η Συνθήκη της Λωζάνης , υπερισχύουν από κάθε άλλη αντίθετη διάταξη ελληνικού νόμου. Κατά λογική συνέπεια, όλοι οι σχετικοί με την εφαρμογή της Συνθήκης ελληνικοί νόμοι θα πρέπει να εναρμονίζονται με τις υπερκείμενης ισχύος διατάξεις της . Αυτονοήτως, το ίδιο ισχύει και για τους αντίστοιχους νόμους της Τουρκικής Κυβέρνησης. Εναρμόνιση, λοιπόν, των ελληνικών και αντίστοιχα τουρκικών νόμων με την αρχή της αμοιβαιότητας σημαίνει παράλληλες και ΟΧΙ αλληλοεξαρτώμενες υποχρεώσεις απέναντι στο κάθε Κράτος . Με απλά λόγια, αρχή αμοιβαιότητας σημαίνει προστασία των μειονοτήτων , εκατέρωθεν, και κατοχύρωση των δικαιωμάτων που τους αναγνωρίζει η Συνθήκη, χωρίς θρησκευτικές, εθνικές ή άλλου είδους διακρίσεις και ΑΝΕΞΑΡΤΗΤΑ από το τρόπο που το κάθε κράτος, Ελλάδα και Τουρκία , μπορεί να αντιμετωπίζει τις αλλόθρησκες μειονότητες που ζούν στην επικράτειά του .

Και ερχόμαστε τώρα στο μείζονος σημασίας ερώτημα τι σημαίνει παραποίηση της αρχής αμοιβαιότητας που κατοχυρώνεται με τη Συνθήκη της Λωζάνης.

Παραποίηση ή διαστρέβλωση της αρχής αμοιβαιότητας πρακτικά σημαίνει αμφισβήτηση ή ακόμα και στέρηση δικαιωμάτων πολιτών που είναι μέλη μειονοτήτων , όπως οι μουσουλμάνοι της Δυτικής Θράκης ή οι μή-μουσουλμάνοι της Τουρκίας , τα οποία αναγνωρίζει και προστατεύει η Συνθήκη της Λωζάνης όπως είναι το δικαίωμα στη θρησκευτική ελευθερία , στην ιδιοκτησία κ.ά.. Χαρακτηριστικές περιπτώσεις , κατά τις οποίες η αρχή της αμοιβαιότητας παραποιήθηκε και χρησιμοποιήθηκε ως “όχημα” για επίτευξη πολιτικών στόχων εθνικού συμφέροντος είναι η εξάρτηση της επαναλειτουργίας της Θεολογικής σχολής της Χάλκης το 1971, από την , εκ μέρους της Ελληνικής Κυβέρνησης, τήρηση της αμοιβαιότητας, η οποία με τη σειρά της έκλεισε τα σχολεία των μουσουλμάνων της Ρόδου και της Κω , την ίδια χρονιά.
Ανοίγοντας ΠΡΩΤΗ τον “ασκό του αιόλου” η Τουρκική κυβέρνηση , ως είθισται από εμφανίσεώς της στο ιστορικό προσκήνιο τον 12ο αιώνα , διαστρέβλωσε την αρχή της αμοιβαιότητας που κατοχυρώνει η Συνθήκη της Λωζάνης κατά σαφή παράβαση της, προκειμένου να πετύχει δικούς της πολιτικούς στόχους.

Ακριβώς την ίδια στάση τηρεί και σήμερα η Τουρκική κυβέρνηση, η οποία διά “στόματος” του εκπροσώπου του κυβερνώντος κόμματος κ.Ομέρ Τσελίκ εξακολουθεί να επικαλείται , εμμέσως πλήν σαφώς , την αρχή της αμοιβαιότητας με τη γνωστή παραποιημένη ερμηνεία της , σε σχετικές δηλώσεις του για το ζήτημα της λειτουργίας της Αγίας Σοφίας ως τζαμί, επικαλούμενος την θρησκευτική αμοιβαιότητα , την οποία , κατά τη γνώμη του δεν καταδεικνύει η Ελλάδα , καθώς είναι η μοναδική Ευρωπαϊκή χώρα , στην πρωτεύουσα της οποίας δεν υπάρχει τζαμί . Αυτή ακριβώς, η προσέγγιση , όμως, υπαγορεύεται και στηρίζεται στην εσφαλμένη και παραποιημένη ερμηνεία της αρχής της αμοιβαιότητας , στην οποία προβαίνει, για πολλοστή φορά , η Τουρκική Κυβέρνηση. Συνακόλουθα, η Τουρκία έχει καταδικαστεί πολλές φορές και από το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο Δικαιωμάτων του Ανθρώπου, για παραβίαση του δικαιώματος στη προστασία της περιουσίας, που κατοχυρώνεται στο άρθρο 1, του Πρώτου Πρωτοκόλλου της Ευρωπαϊκής Σύμβασης Δικαιωμάτων του Ανθρώπου , καθώς σε μία από αυτές, δεν αναγνώρισε κληρονομικό δικαίωμα Έλληνα πολίτη σε ακίνητη περιουσία στη Κωνσταντινούπολη , λόγω ελληνικής ιθαγένειας, και όλα αυτά εν έτει 2007 (!!!) και ενώ έχει ήδη εισέλθει η Τουρκία σε πορεία ένταξης στην Ευρωπαϊκή Ένωση από το 1999.

Με απλά λόγια, είτε υπάρχει τζαμί είτε όχι στην Αθήνα, η Τουρκία είναι υποχρεωμένη να σέβεται, να μην προσβάλλει και να εξασφαλίζει την άσκηση των δικαιωμάτων της χριστιανικής μειονότητας που κατοχυρώνει και προστατεύει η Συνθήκη της Λωζάνης , διότι , σε διαφορετική περίπτωση, παραβιάζει ευθέως και κατάφωρα το διεθνές δίκαιο αμαυρώνοντας η ίδια της την ομαλή ενταξιακή της πορεία στην Ευρωπαϊκή Ένωση.

Είναι σαφές , πως και η Ελλάδα είναι υποχρεωμένη να σέβεται, να μην προσβάλλει και να εξασφαλίζει την άσκηση των δικαιωμάτων της μουσουλμανικής μειονότητας που κατοχυρώνει και προστατεύει η Συνθήκη της Λωζάνης , ανεξάρτητα από την απόφαση της Τουρκίας να λειτουργήσει την Αγία Σοφία ως τζαμί . Το ελληνικό κράτος , ήδη από το 2008, με τη δημοσίευση του νόμου 3647/2008, Φ.Ε.Κ. Α΄ 37 περί “διοίκησης και διαχείρισης βακουφίων της Μουσουλμανικής μειονότητας στη Δυτική Θράκη και των περιουσιών τους”, παρέλειψε οποιαδήποτε αναφορά στη ρήτρα αμοιβαιότητας της Συνθήκης της Λωζάνης , ούτε και κατά την ορθή ερμηνεία της, καταδεικνύοντας έτσι, την πρόθεσή της για την εφαρμογή της αρχής της αμοιβαιότητας χωρίς πολιτικές σκοπιμότητες και δογματικές αγκυλώσεις θρησκευτικού χαρακτήρα.

Είναι ιδιαίτερα αποθαρρυντικό , στις αρχές του εικοστού πρώτου αιώνα η γείτονα χώρα να προβαίνει σε πράξεις που όχι μόνο δεν συνάδουν αλλά και παραβιάζουν αδιαμφισβήτητα, τόσο τις δημοκρατικές αρχές του Κράτους Δικαίου όσο και την προστασία των ανθρωπίνων δικαιωμάτων , των δύο δηλαδή θεμέλιων λίθων του δικαίου της ευρωπαϊκής ένωσης. Εάν συνεχιστεί η ίδια αναχρονιστική τακτική απο πλευράς της Τουρκικής Κυβέρνησης τίθεται εκ ποδών από την ίδια, η πιθανότητα και δυνατότητα ένταξής της στην Ευρωπαϊκή ΄Ενωση.
Στις αρχές του 21ου αιώνα η Συνθήκη της Λωζάνης παραμένει τόσο επίκαιρη όσο ποτέ διατηρώντας τη διαχρονική της ισχύ , σχεδόν έναν αιώνα μετά την υπογραφή της . Από το ίδιο το κείμενό της καθίσταται σαφές πως είναι αδύνατη η ομαλή , ή έστω διαχειρίσιμη εξέλιξη των Ελληνοτουρκικών σχέσεων , χωρίς την ενδελεχή μελέτη και εμπεριστατωμένη γνώση της Συνθήκης της Λωζάνης

*Δικηγόρος