Από τη «Φόνισσα» του Παπαδιαμάντη στην σύγχρονη διάσταση της Ελευθερίας

Η κεντρική ηρωίδα στο διήγημα του Παπαδιαμάντη η «Φραγκογιαννού» διαπράττει μια σειρά φόνους μικρών κοριτσιών, γιατί σκέφτεται ότι τα κορίτσια από τη στιγμή που γεννιούνται είναι δυστυχισμένα, καθώς στην αρχή είναι υποταγμένα στη θέληση του Πατέρα και γενικά της οικογένειας, στη συνέχεια καταπιέζονται και είναι ανελεύθερα λόγω της καταπιεστικής εξουσίας του άνδρα και στο τέλος, υπηρετούν και εκτελούν πιστά τις επιθυμίες των παιδιών τους.

Η σύλληψη της «Φραγκογιαννούς» σχετικά με την ανελευθερία της γυναίκας την απαλλάσσει από το να νιώθει ένοχη για τους φόνους που διαπράττει. Το αντίθετο: θεωρεί ότι προσφέρει λύτρωση σε αυτά και ότι η ίδια επιτελεί κοινωνικό έργο. Βέβαια, αν το δούμε απαλλαγμένοι από την ακραία εκδοχή της κεντρικής ιδέας που διαπερνά το έργο του Παπαδιαμάντη, η έννοια της ελευθερίας όχι μόνο της γυναίκας αλλά και του άνδρα ως αυθύπαρκτες οντότητες έχει παρεξηγηθεί αρκετά στις μέρες μας.

Ο προβληματισμός μου έχει να κάνει, κυρίως, με το κατά πόσο συμπλέει η ελευθερία με την ευτυχία του ανθρώπου. Πιστεύω ότι είναι έννοιες ταυτόσημες. Η συνειδητοποίηση της ελευθερίας μας, ότι δηλαδή έχουμε το αυτεξούσιο προσδιορίζει και το περιεχόμενο της ατομικής ευτυχίας. Όποια φιλοσοφική ή ψυχολογική προσέγγιση γίνεται σχετικά με το κατά πόσο ευτυχισμένος είναι ο σύγχρονος άνθρωπος νομίζω ότι είναι αδύναμη, αν δεν λάβει υπόψη της την παράμετρο της ελευθερίας.

Οι πρωτόπλαστοι βίωναν την πλήρη ελευθερία, την απόλυτη ευτυχία μέσα σε ένα παραδείσιο περιβάλλον. Η πτώση τους ξεκινά από τη στιγμή που θυσιάζουν την ελευθερία τους και υποκύπτουν σε έναν «πειρασμό». Έτσι, αρχίζει η πτώση τους, η βαθμιαία υποδούλωση τους στη σάρκα και η στέρηση της απόλυτης ευτυχίας. Ο Χριστός λυτρώνει τον άνθρωπο, τον απαλλάσσει από τα δεσμά του με τη νίκη του Θανάτου και την απόλυτη απελευθέρωση του με την Ανάσταση του.

Συνεπώς, ο άνθρωπος εξορισμού είναι ελεύθερος, πλάστηκε για να είναι ελεύθερος και με αυτό το εφόδιο οπλισμένος μπορεί να υπερνικήσει την ύλη και να υψωθεί πνευματικά. Εύλογα, όμως, γεννάται το ερώτημα: και η ηθική; Τι γίνεται με τις κοινωνικές συμβάσεις; τις προκαταλήψεις; Γιατί η πλήρη αίσθηση της ελευθερίας μπορεί να οδηγήσει σε παρεκτροπή, σε ηθική ακαμψία, στην αδικία, ή σε ότι άλλο μπορεί να μεταφραστεί ως πράξη ελεύθερου ανθρώπου.

Εννοώ την ελευθερία που απομακρυσμένη από τις ακραίες εκδοχές, είναι προϊόν εσωτερικής διεργασίας και κατανόησης της ατελούς θνητότητας μας, με απλά λόγια, της ελευθερίας του πνεύματος και της υποταγής της ύλης, της σάρκας, αν μου επιτρέπεται να το θέσω έτσι, έναντι του σώματος.

Πεπερασμένη ανθρώπινη φύση από τη μια, απεριόριστη ελευθερία από την άλλη και το κληροδότημα μας έχω την ιδέα πως είναι η διαχείριση αυτής της ελευθερίας προς όφελος μας και όχι προς βλάβην μας. Όσο πιο καλή διαχείριση της ελευθερίας μας γίνεται είτε κοινωνικά είτε πολιτικά είτε θρησκευτικά τόσο περισσότερο πλησιάζουμε στη βίωση της ευτυχίας και σε μια πρόγευση μιας ισορροπίας πρώτα με τον εαυτό μας έπειτα με τους γύρω μας και εν τέλει με την καλά οργανωμένη κοινωνική-πολιτική δομή.

Σε μια συζήτηση που έκανα και μιλούσα για την ταύτιση ελευθερίας και ευτυχίας διατυπώθηκε ένας δίκαιος αντίλογος ότι όλα αυτά είναι μια προοπτική ανθρώπου απαλλαγμένου από τα πρακτικά προβλήματα της καθημερινότητας, δεν αφορούν τον άνεργο, τον μέσο άνθρωπο που παλεύει να αντιμετωπίσει τα οικονομικά του προβλήματα, «να τα βγάλει πέρα», για να χρησιμοποιήσω μια έκφραση της καθομιλουμένης.

Σε αυτό και πάλι πιστεύω ότι το προνόμιο της ελευθερίας δεν είναι δώρο μόνο στα χέρια μιας πνευματικής ή οικονομικής «ελίτ» μιας ιντελιγκέντσιας, αλλά είναι ζήτημα που μας ενδιαφέρει όλους. Όσο πιο γρήγορα συνειδητοποιηθεί από όλους άρχοντες και αρχόμενους τόσο το καλύτερο για όλους. Παραδείγματα ανθρωπιστικού προσανατολισμού των κοινωνιών, αν και ξεχάστηκαν, έδειξαν πόσο επιτυχημένα και πόσο λυτρωτικά λειτουργεί η ελευθερία.

Παραδείγματα κοινωνικο-πολιτικών συστημάτων που καταπάτησαν ελευθερίες, ξέχασαν τον άνθρωπο και λειτούργησαν ως ανασταλτικός παράγοντας ελευθερίας έδειξαν πως κατάντησαν «μπούμερανγκ» για αυτούς που τα εμπνεύστηκαν. Αυτό είναι και το βασικό αίτημα των καιρών και η σύγχρονη διάσταση της ελευθερίας ιδωμένη μέσα από έναν ανθρωπιστικό προσανατολισμό ατόμων και κοινωνιών.